«Учительскэ гъэзетэм» иномерэу 1928-рэ илъэсым тыгъэгъазэм и 21-м къыдэкIыгъэм профсоюзхэм я Всесоюзнэ зэфэс хэлэжьэгъэ бзылъфыгъэ купмэ ясурэт къихьэгъагъ. Крупская Надежда Константин ыпхъур агузэгу итыгъ, къуаджэу Бжыхьэкъоежъым щыщ адыгэ пшъэшъэ ныбжьыкIэу, Адыгеим иапэрэ кIэлэегъаджэхэм ащыщэу Барцо Налмэс ащ къыготыгъ.

КIэлэегъаджэхэм якурсхэр къэзыухыгъэкIэ пшъашъэр зэфэсым лIыкIоу агъэ­кIогъагъ цIыф жъугъэхэм тхэкIэ-еджакIэ ягъэшIэгъэнымкIэ гъэхъэгъэшхохэр зэриIэхэм фэшI. Надежда Константин ыпхъум делегаткэ ныбжьыкIэм ынаIэ къытыридзэгъагъ.

Барцо – Тутыкъо Налмэс мырэущтэу ыгу къэкIыжьы: «Зэпыугъом Н. К. Крупскэр къысэкIолIагъ, IаплI къысищэкIи сыкъыздикIыгъэм къыкIэупчIагъ. Адыгеим сыкъызэрикIырэр, Бжыхьэ­къуае зэрэщезгъаджэхэрэр ащ есIуагъ.

— Адыгэхэр зэрэлэжьэкIошхохэр, зэрэлIыбланэхэр сэшIэ. ЗипчъагъэкIэ макIэ хъурэ лъэпкъхэу тхэкIэ-еджакIэ зымышIэщтыгъэхэм шIэныгъэм инэф зызэрэфакъудыирэр гушIуагъоу щыт, — къысиIуагъ ащ.

Надежда Константин ыпхъур игъэкIотыгъэу къуаджэм щыIакIэу дэлъым, ликбезыр зэрэкIорэм, бзылъфыгъэу еджапIэм къекIуалIэрэр зыфэдизым, яшъхьэгъусэхэр ахэм къазэрафыщытхэм, ибэхэр бэу тиIэмэ, ны-тыхэр сиIэмэ къакIэупчIагъ. Ни, ти зэрэсиIэхэр зесэIом, ар гушIуагъэ.

Надежда Константин ыпхъум зыгорэ ыгу къызэрэкIыжьыгъэр къыхэщэу къы­Iуагъ:

— Илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьмэ адыгэ лIы хэкIотэгъэ Iуш дэдэ горэм нэIуасэ сыфэхъугъагъ. ЩыIэныгъэм бэ щызылъэгъугъэ, бэ зышIэрэ лIыжъыр сыгу рихьыгъагъ.

— Хэтмэ ар ащыщ? – сеупчIыгъ ащ.

— Джыдэдэм сыгу къэкIыжьырэп, ау ыцIэ тхыгъэу сиунэ илъ. ЛIыжъ дахэу, бжьышIоу щытыгъ, жэкIэ кIыхьэ зытет хъулъфыгъэм адыгэ шъошэ кIэракIэ щыгъыгъ, ышъхьэ ылъытэжьыщтыгъ. Хьахъурэтэ Шыхьанчэрыерэ арырэ Советхэм яя X-рэ Всероссийскэ зэфэс лIыкIоу къагъэкIогъагъэх. Владимир Ильич лъэшэу IукIэ шIоигъуагъ, ау а лъэхъаным Лениным ыдэжь зи ибгъахьэ хъунэу щытыгъэп. Ильич иIофхэм язытет къызыфэсэIуатэм, зи къыпиIухьажьыгъэп, ау адыгэхэм ацIэкIэ «тхьауегъэ­псэушхо» ащ есIожьынэу, адыгэхэм ашыпхъоу салъытэнымкIэ фит сшIынэу къысэлъэIугъ. Джащ тетэуи тызэгуры­Iуагъ. Джы о усшыпхъу нахьыкI».

Налмэс Адыгеим къызегъэзэжьым Н. Крупскэм ыдэжь щыIагъэр, Лениным IукIэ зышIоигъуагъэр Хьаткъо Мчыхъоу зэрэщытыр къышIагъ.

Гъэзетэу «Адыгейскэ правдэм» иномерэу 1967-рэ илъэсым мэзаем и 21-м къыдэкIыгъэм Шэуджэн Аюбэ истатьяу «Они были первыми» зыфиIоу къихьагъэм мырэущтэу щетхы: «1920-рэ илъэ­сым итыгъэгъазэ къыщегъэжьагъэу 1922-рэ илъэсым ыкIэ нэс къушъхьэчIэсхэм язэфэс большевикхэм щэгъогогъо зэIуагъэкIагъ, щыIэкIакIэм игъэпсын епхыгъэ Iофыгъохэм ахэр афэгъэхьыгъагъэх. Абдзэхэ пэIо лъагэ, цые ежьашъо, адыгэ щазмэ шъабэхэр зыщыгъ, жэкIэ кIыхьэ зытет лIыжъыр мы зэфэсхэм яделегатыгъ. Къуаджэу Хьатыгъужъыкъуае имэкъумэщышIэ унагъо къихъухьэгъэ Хьаткъо Мчыхъу бэ игъашIэ щыпэкIэкIыгъэр. Опсэуфэ Iашэ голъыгъ, ежьми нэмыкIхэми ашъхьэ къыгъэгъунэным сыдигъуи фэхьазырыгъ. 1922-рэ илъэсым Хьаткъо Мчыхъу Москва зэкIом, В. И. Лениным зыIуигъакIэ, адыгэ лъэпкъым ыцIэкIэ ащ «тхьауегъэпсэу» риIо шIоигъуагъ. Ау а лъэхъаным Ильич сы­мэджагъэти, Мчыхъу ащ IукIэнэу хъугъа­гъэп. Тэ, ныбжьыкIэхэм, лIыжъ Iушым шъхьэкIэфэшхо фытиIагъ, зэIукIэхэм ар къядгъэблагъэщтыгъ».

Лъэустэн Юсыф иповестэу «Повесть о Чамокове» зышъхьэу тхылъ тедзапIэу «Советская Россия» зыфиIорэм 1978-рэ илъэсым Москва къыщыдигъэкIыгъэм мырэущтэу ит: «1923-рэ илъэсым ищылэ мазэ иублэгъу цIыфхэм яшIэжь къыхэнэжьыгъэ хъугъэ-шIэгъэ­шхо къуаджэу Хьатыгъужъыкъуае къыщы­хъугъ. КIымэфэ лыгъу-лыстыгъ, ос куу телъыгъ. Советхэм яя X-рэ Всероссийскэ, яа I-рэ Всесоюзнэ зэфэсхэм яделегатыгъэу Хьаткъо Мчыхъу Москва къикIыжьыгъ. МэкъумэщышIэ къызэрыкIор, Совет хабзэм икъотэгъу, илъэс 75-рэ зыныбжь лIыжъыр Урысыем щыпсэурэ лъэпкъхэм ялIыкIохэм язэхэ­хьэшхо адыгэ лэжьакIохэм ацIэкIэ хэлэжьагъ.

Пчыхьэ кIахэ охъуфэ Мчыхъу ихьакIэщ цIыфхэр изыгъэх. Ар Москва зэрэкIогъа­гъэм икъэбар нэмыкI зи къуаджэм дэлъыжьыгъэп. Лениныр хьылъэу зэрэсымаджэр, ащ IукIэн зэримылъэкIыгъэр, шIухьафтыныр — кIакIор ыIэкIэ риты­жьынэу зэрэмыхъугъэр лIыжъым къафиIотагъ. Ильич IукIэн зэримылъэкIыщтыр Мчыхъу къызыраIом, Лениным анахьэу пэблэгъэ цIыфым дагъэгущыIэнэу ялъэ­Iугъ. Ишъхьэгъусэу Крупская Надежда Константин ыпхъум ар IуагъэкIагъ.

— Сэ бэмэ сакIэупчIагъ, сиупчIэ пэпчъ Iушэу, гурыIогъошIоу ащ джэуап къыритыжьыгъ. Лениным ипсауныгъэ изытет зэрэдэир, бгъэгумэкIы зэрэмыхъу­щтыр, ащ ипсауныгъэ нахь зызэтеуцожькIэ сыкъызэрэкIогъагъэр зэрэфиIотэжьыщтыр къысиIуагъ, «Ильич ыцIэкIэ адыгэхэм щыIэкIакIэм игъэпсынкIэ гъэхъэгъэшхо ашIынэу, псауныгъэ пытэ яIэнэу, унагъо пэпчъ насып илъынэу сызэра­фэлъаIорэр ори сфяIожь!» — ыIуагъ.

Мчыхъу игущыIэ лъигъэкIотагъ:

— Лениным ишъхьэгъусэ сэ есIуагъ «сшыпхъу папкIэу усэлъытэ» адыгэм къыуиIоным мэхьанэшхо зэриIэр. Ащ ынапэ икъэбзагъэрэ ищыIэныгъэрэ апае ыпсэ ытыным шыр фэхьазыр. О Лениным уришъхьэгъус, анахь IэпыIэгъушIоу иIэр оры. Ильич тызэрэфэразэм, цыхьэ зэрэфэтшIырэм яшыхьатэу адыгэхэм ашыпхъоу утлъытэнэу фит тыкъэшI». Бзылъфыгъэм мыщ фэдэ джэуап къыситыжьыгъ: «Лъэпкъ псаум уришыпхъу­ныр псынкIагъоп, пшъэдэкIыжьэу схьырэм ащ къыхигъэхъощт. Ау арэущтэу шъушIоигъомэ, адыгэхэм ашыпхъоу сышъулъыт». Джарэущтэу Лениным ишъхьэгъусэ тшыпхъу хъугъэ.

— Тхьауегъэпсэу, Мчыхъу, Iофышхо зэшIопхыгъ, тыбгъэгушIуагъ. Цыхьэ къы­зэрэтфишIыгъэм пае тшыпхъу тыфэраз.

Мчыхъу къафиIуатэрэм лъэшэу ягуапэу цIыфхэр едэIущтыгъэх ыкIи ащ игущыIэхэр агу къинэжьыгъэх.

Лениным идунай зэрихъожьыгъэм икъэбар къуаджэм къызылъэIэсым, Мчыхъу шъыгъо щыгъынхэр зыщилъа­гъэх, лIыжъхэр куп-купэу кIохэзэ ащ фэтхьаусыхагъэх. Мчыхъу Москва кIоу, Ильич иаужырэ гъогу зыгъэкIотэжьыхэрэм ахэты, ышыпхъоу Надежда Крупскэм фэтхьаусыхэ шIоигъуагъ. Ау лIыжъым ипсауныгъэ изытет тIэкIу зэрэзэщыкъуа­гъэм епхыгъэу Москва мыкIонэу къырагъэзэгъыгъагъ. 1924-рэ илъэсым Хьат­къо Мчыхъу илъэс 77-рэ ыныбжьыгъ.

Мы къэбар гъэшIэгъоныр гукъэкIыжь лъапIэу цIыф жъугъэхэм къахэнагъ».