Джары зэреджагъэр режиссерэу Даур Хъусен ыгъэуцугъэ художественнэ фильмэм. СыхьатитIо кIорэ фильмэр кинотеатрэ зэфэшъхьафхэм къащагъэлъэгъо­нэу рагъэжьагъ ыкIи еплъыгъэ нэбгырэ пэпчъ ежь гупышсэ гъэнэфагъэхэр ригъэшIыгъэхэу къысшIошIы. Джащ фэдэу сэри адыгабзэкIэ агъэуцугъэ кинофильмэм сигуапэу сеплъыгъ. Нэужым сценариер зытхыгъэу ыкIи зыгъэуцугъэу, АР-м изаслуженнэ журналистэу Даур Хъусен гущыIэгъу сыфэхъугъ. Адыгэ лъэпкъым тарихъ баеу иIэм лIыхъужъыбэ къыхафэ, ау анахьэу Марыхъу къызкIахихыгъэр, ащ къешIэкIыгъэ къэбархэр зэригъэпсыгъэхэр, артистхэм якъыхэхын, нэмыкIхэри «Адыгэ макъэм» ащ къыфиIотагъэх.

Режиссер Iофым къызэрэфэкIуагъэр

ИцIыкIугъом къыщегъэжьагъэу Хъусен тхэщтыгъ, тарихъыр икIасэу куоу зэригъашIэщтыгъ. Къыхаутыгъэ къэбархэм ямызакъоу, къызыщыхъугъэ къуа­джэу Хьакурынэхьаблэ дэс нахьыжъхэм, ятэжъ пIашъэхэу псаоу щыIагъэхэм къаIотэжьы­хэрэм бэрэ ядэIущтыгъ. Ежь иеу тхылъ цIыкIоу ытхыгъэр 1999-рэ илъэсым къыдигъэкIынэу мэхъу, 2000-рэ илъэсым Мыекъуапэ зыкъыгъэзэжьи, Адыгэ телевиде­нием IофшIэныр щыригъэжьагъ.

— Ащ сыIутзэ, тхылъэу «Как продать хороший сценарий?» зы­фиIорэр къытIэкIэхьагъэу тшIогъэшIэгъонэу теджэщтыгъ, — къеIуатэ Хъусен. — Дэрбэ Тимуррэ сэррэ ащ дэжьым Iоф зэдатшIэщтыгъ, ари тхакIоу щыт, нэбгыритIуми тхылъыр тыгу рихьыгъ. Ащ къыщиIорэ шIыкIэ­хэмкIэ сценарие заулэ стхыгъа­гъэ, адыгэ Iофыр, тарихъыр янэшанэхэу зэ Рэдэд, зэ Инал атехыгъэхэу. Санкт-Петер— бург, Москва ащыIэ режиссерхэми, кино тезыхэу къакIощтыгъэ­хэми заIузгъакIэу къыхэкIыгъ. «Ахъщи сыфаеп, сэ сисценариекIэ тешъухыгъэмэ» ясIощтыгъ, ау адыгабзэкIэ ар зэрэтхыгъэр къызашIэкIэ къытфезэгъыщтыгъэ­хэп.

Телевидением иотдел пчъагъэхэм тигущыIэгъу защиушэ­тыгъ, къэбархэм къахэкIыжьи тематическэ къэтынхэм ахэ­хьагъ, ахэм амыгъэрэзэжьэу документальнэ фильмэхэм ятехын къы­фэкIуагъ. Ари мыхъужьэу художественнэ фильмэ тырихынэу тыриубытагъ. Джащ дэжьым режиссер Iофыр нахь ыIэ къи­хьэу ыублагъ.

Сыда анахьэу зыкIэ пщы Марыхъур?

Пщэу Марыхъу цIыф гъэшIэгъонэу тарихъым къыхэфэ. Египет къекIыжьышъ, ядэжь Чер­кесием къэкIожьы. Зыщыщ лъэпкъым, щыIэныгъэм хэгъо­зэжьыным охътэ гъэнэфагъэ ехьы. Ащ ицIыфыгъэ, илIыхъужъныгъэ, ищытхъу къаштэнхэм пае изакъоу зекIо ежьэ. Фильмэм къызэрэщигъэлъагъорэм фэдэ дэдэп тарихъым зэрэхэтыр.

— Илъэс пчъагъэкIэ узэкIэIэ­бэжьмэ, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Къоджэ Руслъанид имонографие седжэзэ, абзац заулэу Марыхъу къыхэфагъ. А персонажыр лъэшэу сыгу ри­хьыгъ ыкIи ащ фэгъэхьыгъэ фильмэ тесхыныр сыгу къи­хьагъ. Марыхъу къызэрекIокIыгъэу ки­ном хэтыр монографием къыхэс­хыгъ. Тарихъым къызэрэхафэрэм ежь къешIэкIыгъэу къекIурэ адрэ къэбарэу сшIэхэрэр гозгъэуцохи, фильмэр згъэпсыгъэ. Сятэжъхэм ацIэхэр къэзгъэнэжьыхэзэ ти­лIэкъо къэбар хэзгъэхьагъ, тарихъ лIыхъужъэу Енэмыкъо Елмырз (ащ ироль ежь Хъусенэ къышIыгъ), ащ ипыеу Дзыбэр, Къунчыкъопщыр хэтых. ЕтIани сшIогъэшIэгъон дэдэ хъугъэр а лъэхъаным гъунапкъэхэр гъэнэфагъэхэу, зым укъикIын адрэм укIон уфитыгъэп тхылъ уимыIэу.

Пограничникхэр, таможнэхэр яIагъэх, ахэм ауплъэкIущтыгъэх. Джа пщы Марыхъур язаомэ, къауIэмэ, зэкъо заомэ (дуэль) апхырыкIызэ бэ къыкIухьагъ. Аущтэу зекIоным ушъхьагъоу иIагъэр тарихъым къыщиIорэп, сэ къыфэсыугупшысыгъ, кином къекIоу зэхэзгъэуцожьыгъ, – къыIотагъ Даур Хъусен.

Актерхэм якъыхэ­хын, фильмэм итехын

«Угу илъыр умыIуат» аIо адыгэхэм, Iофыр къыбдэмыхъущтыр къикIэу. Ащ пае къэмынэу, Хъусен кино тырихымэ зэрэшIоигъор, сценарие зэриIэр бэмэ афиIотагъ. ЗыгорэкIэ зэхахымэ къыгоуцонхэм, къыдеIэнхэм щыгугъэу. ЕтIанэ ТIэшъу Рус­лъан (Тамбовскэ щэ заводым икоммерческэ пащ) апэу къекIолIагъэхэм ащыщ.

— Ар зыхъугъэр 2016-рэ илъэсыр ары. «Фильмэ тепхы зэрэпшIоигъор зэхэсхыгъ» ыIуи Руслъан къыскIэрыхьагъ. «Сыфай, ау мылъку сIэкIэлъэп, сыдэущтэу тшIына?» есIожьыгъ. «ШIыхьафкIэ зэхэтщэщт» ыIуи, джаущтэу темэр Руслъан къыхилъхьагъ. Ежь иныбджэгъоу, инэIуасэу, сэри сшIэхэу адыгэ лъэпкъым фэгумэкIыхэу, адыгэгу зиIэ кIалэхэр къызэхахьэхи «Пщэу Марыхъум» итехын тыфежьагъ, — къеIуатэ Хъусен.

Хэлэжьэгъэ бзылъфыгъэхэр зэнэкъокъу шIыкIэм тетэу къыхахыгъэх. Кастингыр телевидением щыкIуагъ, ащ шъолъыр зэфэшъхьафхэм къарыкIыгъэ нэбгырэ 26-рэ хэлэжьагъ. Ахэм урыс пшъашъэхэу адыгабзэкIэ гущыIэ­хэрэри къахэфагъэх. Ау адыгабзэм идиалектхэр ашIэнхэ зэ­рэфаем бэхэр пхырыкIыгъэхэп.

Роль шъхьаIэр (Аулъэ Щащ) къэзы­шIыгъэр ХьакIэмызэ Русет, ащ ипшъэшъэ­гъур (Амыд) – ПIатIыкъо Марин, нэмыкIхэри хэлэжьагъэх. Хъулъ­фыгъи бзылъфыгъи рольхэр къэзышIыгъэхэм ахъщэ аратыгъэп.

— Фильмэм ите­хын илъэси 2,5-рэ тыпы­лъыгъ, ар зэдгъэкIу­жьыным, къэ­гъэ­лъэ­гъоным фэхьазыр тшIыжьыным зэкIэмкIи илъэси 5 текIодагъ. ПстэумкIи сценэ 42-рэ тшIыгъэ, охътабэ зыкIытекIодагъэр зыгъэпсэфыгъо мэфэ закъохэр ары тетхын зытлъэкIыщтыгъэр, сыда пIомэ зэкIэ хэтхэр хэбзэ IофшIапIэхэм аIутых. Джащ фэдэу а мафэхэм къемыкIолIэшъугъэ щыIэмэ, зэкIатхьэу хъугъэ. Къиныгъуабэ къыпыкIыгъ, апэ зытэублэм сериал фэдэу тетхынэу итхъу­хьэгъагъ. Тетхырэ щыIэмэ кIэко цIыкIухэу Ютубым идгъахьэзэ тшIынэу. ЕтIанэ синыбджэгъоу Австралием щыпсэурэ Джамырзэ Алан тикъэбар зыфэсэIуатэм, «кинотеатрэхэм къащыбгъэлъэгъонэу полнометражнэ фильмэ пшIын фае» ыIуи, зэрэтетхыщт профессиональнэ оборудование къытфищэфыгъ. Джащ щыублагъэу кином итехын тыкъызэ­рекIолIэщтыр зэблэтхъугъ, — еIо тигущыIэгъу.

Фильмэр чIыпIэ зэфэшъхьаф­хэм ащытырахыгъ: Адыгеим, Къэрэщэе-Щэрджэсым, Шапсыгъэ, Краснодар краим и Ильскэ район. Кином узеплъыкIэ, ти­чIыопс идэхагъэ зэу нэм къыкIедзэ.

IэпыIэгъу къафэхъугъэхэр

АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат фильмэм итехын дыригъэштагъ, фэлъэкIыщтымкIэ IэпыIэгъу къафэхъугъ.

Актерхэм ащыгъыгъэ шъуа­шэхэр АР-м и Лъэпкъ театрэ ыкIи Къэралыгъо академическэ ансамблэу «Налмэсым» къаритыгъэх. Къыхэзгъэщымэ сшIоигъу, фильмэм щагъэфедэгъэ Iашэхэр зэкIэ нэпцIэу зэрэщымытыгъэхэр, ахэр зэлъашIэрэ Николай Твердохлебовым къаритыгъэх. Ащ ижъырэ адыгэ Iашэхэр еугъоих.

— Николай тызелъэIум, тызэремыжэгъахэу шIукIэ къытпэгъокIыгъ. ИIашэхэм ащыщхэу къэлатыр, шхончыр, къамэхэр, сэшхохэр, нэмыкIхэри къытитыгъэх ыкIи ахэр илъэсрэ къетщэ­кIыгъэх. Сыдэу пшIыгъэми, Iашэхэр зытетым тетэу къаохэ зыхъукIэ, Iугъори зэкIэкIищэу нэмыкI нэкIэ фильмэм урегъэплъы, — еIо Даур Хъусен.

КъумпIыл Тембот шыхэр къа­ритыгъэх, ахэм язещэн нэсэу ыпшъэ дэкIыгъ. ПIатIыкъо Айдамыр фильмэм роль къызэрэщишIыгъэм дакIоу, зэкIэ сценэхэр зыщытырахыгъэ кIыщыр ащ ищагу щагъэпсыгъ. Джащ фэд, гъукIэу Хьашхъожъ Арсени иIэпыIэгъу алъыIэсыгъ.

Бэмэ ягугъу къышIыгъ режиссерым, ау зэкIэми ацIэ къетIонэу хъурэп. Тилъэпкъ инеущырэ мафэ фэгумэкIыхэу къыкъоуцуа­гъэхэм, къыдеIагъэхэм зэкIэми Хъусен лъэшэу афэраз.

Зэфэхьысыжь гупшысэр

Я XIX-рэ лIэшIэгъум Черкесием идунай зыфэдагъэр амалэу IэкIэлъым елъытыгъэу режиссерым къыгъэлъэгъон ылъэкIыгъ. Адыгэ шэн-зэхэтыкIэхэм ащыщэу зекIо кIонхэр, зэо закъохэр, пшъэшъэ хьыныр, кIапщэр, пщыхэмрэ фэкъолIхэмрэ язэфыщытыкIэ фильмэм дэгъоу къыщыгъэлъэгъуагъэх. Джащ фэдэу купкI зиIэ адыгэ гущыIэжъыбэ щыгъэфедагъ. Сэ сшъхьэкIэ фильмэр сыгу рихьыгъ, ау джыри сыфэягъ пщэу Марыхъуи ащ псэогъоу къыхихыгъэ Щащи нахь игъэкIотыгъэу къяшIэкIыгъэ къэ­бархэм сяплъынэу. Тилъэпкъ ихэбзэ дахэхэр, икультурэ, итарихъ къизыIотыкIыщт фильмэхэр джыри тапэкIэ тырихынхэ амал иIэнэу Даур Хъусен тыфэлъаIо! Iэшъынэ Сусан.