ХьэдэгъэлIэ Аскэр къызыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъурэм епхыгъэу къэралыгъуабэмэ ащыщ шIэныгъэлэжьхэр хэла­жьэ­хэу симпозиум зэрэзэхащагъэр лъэшэу сигуапэ. Ар зигукъэ­кIхэми, хэлэжьагъэу зиIахь хэзышIыхьагъэхэми сыгу къыздеIэу «Тхьашъуегъэпсэу!» ясэIо.

Аскэр исабыигъуи, иныбжьыкIэгъуи, игъэшIэ гъогууани, усэ­ным, тхэным, шIэныгъэм илъэоянэхэм зэрадэкIоягъэми сэ сащыгъуазэп. Иусэхэм, итхы­гъэхэм, ишIэныгъэ лэжьыгъэхэм уасэ афэсшIынэуи зыфэзгъэ­шъуашэрэп. Ахэр къэзыIотэн, зэхэзыфын еджэгъэшхо Iаджи щыI.

Сэ ХьэдэгъэлIэ Аскэр нэIуасэ сызыфэхъугъэр игъэшIэ гъогу­уанэ илъэгапIэмэ занэсы уж ары. Эпосэу «Нартхэр» зыфи­Iорэ тхылъи 7-р апэу зысэлъэгъум, семыджэгъахэуи Хьэдэ­гъэлIэ Аскэр псэ зыхэлъ дышъэ сынэу сапашъхьэ къиуцогъагъ. НэмыкI зыпари ащ ымышIэгъагъэми, а зы IофшIагъэм фэшI дышъэ сын фэгъэуцупхъэу слъы­тагъэ, джыри сэлъытэ. Сыда зыпIокIэ, апэрэмкIэ, ащ къыугъоижьишъ, тхылъи 7 хъоу къыдигъэкIыгъэ адыгэ нарт IорIуатэм мэхьанэшхо иI. Ащ гъуазэ тафешIы тхыгъэ зыщэмыIэу, тхыдэр къыземыжьэгъэ лъэхъан­хэм. Мыжъо лъэхъаныр гъучI лъэхъаным къынегъэсы, къырепхы. Дыдыр, пхъэхыр, умэр, сы­джыр, уатэр, гъупчъэр, щэ­мэ­джыр къызэрагъотыгъэу, зэ­рэзэрахьагъэр, машIор къызэрахьыгъэр ахэм къытагъашIэ. ЦIыф гупшысэм, шэн-хабзэхэм, цивилизацием гъогоу къыкIугъэм нэIуасэ тафешIы.

Антропологие шIэныгъэм цивилизациер мыжъом къыще­гъэ­жьагъэу, нэмыкIэу пIомэ, чIыгум хэлъ мыжъо къызэрыкIор цIыфым къыштэу, къыушэкIущт псэу­шъхьэм кIэлъидзынэу къызешIэм цивилизациер къыще­жьагъэу елъытэ.

Адэ, аущтэу зыхъурэм нарт IорIуатэм ианахь лIыхъужъ шъхьа­Iэмэ ащыщэу нарт Саусэрыкъо, ятIэр е гъучIыр мыхъоу, мыжъом къызэрэхишIыкIыгъэм мэхьанэшхо иIэба?! Мыжъом къыхэкIыгъэ нарт Саусэрыкъо Лъэпшъ епсыхьэшъ, ыпкъ гъучIы чъыр мэхъу. АщкIи нарт IорIуа­тэм мыжъор гъучIым къыне­гъэсы, къырепхы.

Тэ, адыгэ ябынкIэ, дунэе цивилизацием тызэрэхэхьанэу, тыхэзыхьанэу тиIэ лъэпIагъэмэ анахь шъхьаIэр эпосэу «Нартхэр» ары. Ащ фэдэу эпос унае зиIэ лъэпкъ 12-мэ зэу тащыщ.

А IофшIэныр Аскэр къымыугупшысыгъэу, ымыгъэцэкIагъэу щытыгъэемэ, тэтыер ттырахыпэныгъэкIи, ахэр тимыяхэхэу, нэмыкI лъэпкъмэ яеу дунаим хаIоныгъэкIи мэхъу. Шъыпкъэ, шъыпкъэм шэн пытэ иI: сыд фэдизэу чIаухъумагъэми, амал имыIэу зэгорэм къашIучIэщы­жьынэу ихабз. Арышъ, «ХьэдэгъалIэм ар ымышIагъэми, шъып­къэр зэгорэм къычIэщыжьыни» зыIони щыIэн ылъэкIыщт. Ау етIани «Зэрэхъу нахьи зэрэIу» аIо. Зэ пхэнджэу хэIуагъэ зы­хъурэм, ар уузэфыжьыныр IэшIэхэп. Ар къыгъэшъыпкъэжьэу джыри аIо: «Пхэндж пэтзэ, шъыпкъэм фэдэу зэлъашIагъэ хъугъэр, тхылъым ит шъыпкъэм нахьи нахь лъэш». Сыдми, Хьэ­дэгъалIэм ар ымышIагъэемэ, адыгэ ябынкIэ тиIоф дэй дэдэ, къин дэдэ хъун ылъэкIыщтыгъ. Адыгэ ябынкIэ нартхэр зэрэ­тыер, адыгэ лъэпкъым идышъэ кIэнэу зэрэщытыр ХьэдэгъалIэм IупкIэу, нафэу къыгъэлъэгъуагъ, къыгъэшъыпкъэжьыгъ.

Адыгэ чIыпIацIэу ащ хэтхэмкIэ ХьэдэгъалIэм джыри къы­гъэлъэгъуагъ адыгэхэр зэгорэм Каспий хым зэрэнэсыщтыгъэхэр, а чIыпIэхэм адыгацIэ афаусын фэдизэу зэращыпсэугъэхэр, тетыгъо зэращыряIагъэр. АщкIэ Аскэр хищыгъэ лъагъом къы­кIэлъыкIон фаехэр шIэныгъэлэжьхэм, тхыдэтххэм, географ­хэм, этнографхэм, этнологхэм япшъэрылъ.

ЯтIонэрэмкIэ, ХьэдэгъалIэм ышIэгъэ Iофыр сэ къызэрэсщыхъугъэр коцыпэ зырызхэр губгъошхом къыщыпшыпызэ конышхом из пшIыным е ма­стэкIэ машэ къэптIыным фэдэу ары. Тыгъужъым ыдырыгъэ Iулъ­хьэр къыIуптхъыжьырэм, ыныбэ кIоцI къиптхъыжьырэм фэдэу пIоми ухэукъощтэп. Адыгэ нарт IорIуатэр тигъунэгъу лъэпкъмэ ХьэдэгъалIэм къаIуитхъыжьыгъ. Ащ фэдэ Iофым утегушхоным пае лъэпкъыпсэу, хэкупсэу, чыжьэрылъэгъоу ыкIи бэщэчы­шхоу, щэIэгъэшхо, теубытэгъэ ин пхэлъэу ущытын фае. «Нартхэр» зыфиIорэ тхылъи 7-р зысэ­лъэгъум, ахэр зэкIэ Хьэдэ­гъэлIэ Аскэр зэрэхэлъыр нэры­лъэгъу къысфэхъугъ. Ар зыхъугъэр 1978-рэ илъэсыр ары.

Ащ ыуж, 1989-м, унэгъуищ тыхъоу обществэу «Родинэм» тырихьакIэу Мыекъуапэ тыкъызэкIом, ХьэдэгъэлIэ Аскэр дахэу, гуфэбэныгъэ хэлъэу, нэ­шIо­гу­шIоу къытпэгъокIыгъ. Икъуа­джэу Хьатикъуае тыригъэблагъи, Лабэ псыIушъо тыщихьэкIагъ. Ащ тыкIозэ Адэмые тыIухьанэу щытыти, тызэрэгъэгущыIэзэ сэ «адэмыехэр къэбэртаех» сIуагъэ. «Ащ фэдэ мэхъуа, хьатикъуаех, шапсыгъэх» тIозэ Адэмые тызынэсым, апэ къытпэгъокIыгъэ лIыр къэбэртэябзэкIэ къыддэгущыIагъ. «Ар сыд гъэшIэгъон! О пIуагъэр нахь тэрэзмэ сшIэрэп. Джырэ нэс чылэр къэбэртаеу тшIэгъахэп» ыIуишъ, ыгъэшIэ­гъуагъ. ТызыкIэупчIэм, а лIыр а къуаджэм щымыщэу, ефэнд фэдэу е нэмыкI IэнатIэкIэ Адэмые къэкIуагъэу къычIэкIыгъ. «КIо, къэбэртаеми, нэмыкIми фэIуагъэ щыIэп. Адэмыехэри абдзахэхэм, шапсыгъэхэм, хьатикъуаехэм афэдэу адыгэ лIэкъо къутэмэ шъхьафэу щытыгъэх. Адыгэм къырашIылIэгъэ зэошхом къелыжьыгъэ тIэкIум, зыхэ­хьа­жьыгъэ адыгэ лIа­къомэ абзэ къа­штэжьыгъэн ылъэ­кIыщт» тIуи, ащкIэ тызэгурыIожьыгъ.

Лабэ псыIушъо, ешхэ-ешъом тыди­хьыхыгъэIон фае, тымы­шIахэу ар­гъой­мэ якъэтэджыгъо нэс тыIусыгъэти, тызэха­шхы­хьагъ, анахьэу бзылъфыгъэу ти­гъусэхэр. Ащ тIэкIу тырытхьаусыхэ фэдэу, «мы шъуиаргъой­хэр къурмэныпхъэу жъугъэ­шхагъэха, сыдэу шъуягугъугъа шъыу!» тIомэ, тызэсэмэркъэузэ Мыекъуапэ къызытэгъэзыжьым, «Хьатикъуаемэ сыдэущтэу шъу­къахьэкIагъа?» аIуи къытэупчIыгъэхэм «дэгъоу тыкъагъашхи, аргъоймэ тарагъэшхыжьыгъ» зэрясIуагъэр Аскэр лъэшэу ыгу рихьыгъ, шIогъэшIэгъон хъугъэ, сыдигъуи зэрихабзэщтыгъэу, щхыпцIыгъэ. Джащ фэдэу Хьэ­дэгъэлIэ Аскэр сэмэркъэу дахэр икIасэщтыгъ.

Ащ ыуж джыри лъэпкъ зэIукIэ горэхэм тазэдыхэтынэу хъугъэ нахь мышIэми, ХьэдэгъэлIэ Ас­кэр нахь благъэу нэIуасэ сызыфэхъугъэр Хэкум къызысэ­гъэ­зэжь ужыр ары. 1996-рэ илъэ­сым Мыекъуапэ сыкъызэкIожьым, Аскэр нахь дэгъоу нэIуасэ зыфэсшIынэу синасып къыхьыгъ. Гуманитар шIэныгъэ­хэмкIэ ушэтыпIэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм тыщызэдэлэжьэнэу хъугъэ. Шъхьэлэхъо Абу, Тхьаркъохъо Юныс, ХьэдэгъэлIэ Аскэр (пстэури зыдэкIуагъэхэм Тхьэм щышIу ешIых), МэщбэшIэ Исхьакъ ахэтыжьэу (Тхьэм бэрэ егъэпсэу) щай афэзгъажъоу, бжъэ къа­физгъахъоу шъхьагърытэу бэрэ сашъхьэщытыгъ, ясэмэркъэу дэхащэхэм бэрэ сахэдэIуагъ, сакIэдэIукIыгъ. ЯзэфыщытыкIэ­хэм сакIырыплъыгъ. ШIугъэ-дэхагъэу, хабзэу, цIыфыгъэу адэслъэгъугъэр бэдэд.

Аущтэу къэсэзгъаIорэр мары: Истамбул сыщеджэзэ Тарлан Али-Нихьат аIоу зы егъэджэкIо дэгъу горэ тиIагъ (ари дагъыстэн лъэпкъэу зэрэщытыр ыужкIэ, еджэныр къызэсэухы уж къэтшIэжьыгъагъ, Тхьэм ари зыдэ­кIуагъэм щышIу ешI), шIэныгъэм­рэ шъырытыныгъэмрэ зэрэзэпхыгъэр къытфиIуатэзэ мыщ фэдэ щысэ къытигъэлъэгъугъагъ: губгъо-шъоф ин джэшъошхо горэм ыгузэгу дэдэ шъуитэу шъунэгу къыкIэжъугъэуцу, шъуе­гупшыс. Зышъуплъыхьэмэ, шъунэ ылъэгъурэ чIыгу гъунэм ошъо чапэр щыуаным фэдэу къы­щытеуIубагъэу шъулъэгъущт. «Марыба! ЗэкIэри зэрэдунаеу сэлъэгъуба, сэшIэба!» шъуигъэ­Iонри, ащ шъурыпэгэнри хэлъ.

Джы а шъуздэщытым дэжь пкъэу ин кIыхьэшхо горэ ­уашъом нэсэу, хэIугъэу шъуегупшыс. А пкъэу лъагэм тIэкIу шъузыдэ­пшыекIэ, чIыгум ынэз фэдэу шъулъэгъугъагъэр нахь зэрэ­кIотагъэм, шъуинэплъэгъу къыубытырэр нахьыбэ зэрэхъугъэм гу лъышъутэщт. «ЧIым сытетзэ зэкIэри слъэгъугъэу, сэшIэ фэдэу къызэрэсшIошIыщтыгъэр тэрэзэп, лъэгапIэм сызыдэкIуаем слъэгъурэр нахьыбэ хъугъэ» шъуигъэIощт. Джа пкъэу лъагэр шIэныгъэр ары. ШъудэкIуае къэс шъулъэгъугъэр, шъушIэрэр зэ­рэмакIэр, шъулъэгъунэу, зэжъугъэшIэнэу къэтыр ренэу зэрэ­нахьыбэщтыр къыжъугурыIощт.

Арышъ, зишIэныгъэ имыкъу­рэр ары зызыгъэпагэрэр, шIэныгъэ зиIэм зэригъэшIагъэр зэрэмакIэр, зэригъэшIэн фаеу къэтыр зэрэгъунэнчъэр къыгурэIошъ, ышIэрэ тIэкIум рыпэгэныр, рыиныныр къызэремыкIурэм гу лъетэшъ, нахь шъырыт мэхъу, ицIыфыгъэ нахь зеубгъу, цIыф пстэуми цIыфыгъэ япхын зэрэфаер нахь зэхешIэ. Ары шIэныгъэмрэ шъырытныгъэмрэ зэрэзэфыщытхэр».

А сиегъэджакIо къысигъэшIэгъагъэхэр нэрылъэгъоу, IупкIэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр еслъэгъу­лIэжьыгъ.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр Тыркуем къызэкIоми джа зэрэнэшIо-гу­шIуагъ, джа зэрэшъырытыгъ, зыIукIэгъэ пстэуми шIу заригъэ­лъэгъугъ. Унагъом щыщ горэ къа­хэхьажьыгъэм фэдэу зыкъ­а­шIуигъэшIыгъ.

Арышъ, Аскэр ишIэныгъэ, икъэлэмыпэ къычIэкIыгъэмэ ямы­закъоу, ежь ищыIэкIэ-псэу­кIэкIи, ицIыф шIыкIэкIи, иадыгагъэкIи тилIэужхэм шапхъэу, щы­сапхъэу афэдгъэуцун фаеу сэлъытэ. Аскэр итхылъи 7 джыри зэ тыраригъэдзэжьынэу, ащ пае Шъэумэн Хьазрэт дэжь кIоу зысэлъэгъум, сыгу узыгъэ ыкIи сыригъэгупшысагъ: «Е-о-ой, мы тхакIохэр, шIэныгъэлэжьхэр сыдэу тхьамыкIагъуа зыхэтхэр! Архив мэкIэе сапэхэр, тхылъыжъ нэкIубгъо пкIыжьы­гъэхэр «къызэпакIухьэхэзэ» къинмыгъуае хэтхэу, чэщ чъые къямыкIужьэу, япкIыхьэхэм ащалъэгъоу, атхыгъэхэр къы­дагъэкIыным пае джыри лъэ­Iонхэ фаеу зэрэхъурэр тхьа­мыкIагъоба?!»

Арыти, есIуагъ ХьэдэгъалIэм: «Мы тхылъи 7-р тхылъыщэмэ ачIэлъ хъугъэ, унагъомэ ятхы­лъылъэми адэлъ хъугъэ. Арышъ, джы ахэр кIодыжьынхэу щытэп, зищыкIагъэм ыгъотын ылъэ- кIыщт. «Джыри зэ къыдэтэгъэгъэкIыжь» пIозэ умылъаIу. Джы ахэр монографие зырызэу къы­дэтэгъэгъэкI. «Сэтэнэе гуащ» тэгъаIо, «Нарт Лъэпшъ» тэгъаIо, «Саусэрыкъу» тэгъаIо… Ахэм къяшIэкIыгъэ IорIуатэхэр къы­хэтэгъэхых, зэхэтэгъэгъэкI, аб­зэкIэ, яхабзэкIэ яIокIэ-шIкIэ­хэмкIэ непэрэ гъашIэм фэ-гъэ­хьыгъэу къыхэтхын тлъэкIыщт щысэхэр къыхэтэгъэ­гъэщ… Джа­щыгъум тезыдзэни тырязыгъэдзэни нахь гъотыгъошIу хъущт ыкIи адыгэмэ, цIыфмэ нахь къашъхьапэщт». Ар зесэIом, «ТшIыщт, ари тшIыщт» ыIуагъ, ау тхылъи 7-р тыраригъэдзэжьыным ыуж икIыгъэп, монографиехэр ытхынэуи, аригъэтхынэуи игъо фифэжьыгъэп. Ежь ымылъэгъужьыгъэ нахь мышIэми, «Нартхэр» ятIонэрэу къыдагъэкIыжьыгъ. Ащ хэлэжьагъэхэри, зимылъку хэзылъхьагъэхэри тхьаегъэпсэух. Джы адырэ Iофыгъоу ежь игъо зыфимыфэжьыгъэхэр гъэцэкIэ­гъэнхэр ХьэдэгъалIэм иосыетэу лъытэгъэнхэу, гъэцэкIэгъэнхэ фаеу сыхаплъэ.

АщкIэ сэ игъоу слъэгъурэр кIэкIэу къыхэзгъэщын.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр иунэ дэпкъ ыцIэрэ исурэтрэ дахэу тешIыхьагъэу еIулIыгъэн фае.

Ащ дыкIыгъоу, ыцIэ а урамым фэусыгъэныр.

Имыжъосын цIыф жъугъэ зэблэкIыпIэ горэм щыгъэуцугъэныр.

Нарт эпосым хэт лIыхъужъхэмкIэ, Сэтэнэе гуащэ къы­щегъэжьагъэу, бзылъфыгъэхэр апэ итэу, монографиехэр тхыгъэнхэ, къыдэгъэкIыгъэнхэ фае.

Ахэм ауж «Нартхэр» нэмыкI IорIуатэхэм ягъэпшагъэу шIэныгъэ тхылъхэр къыдэгъэкIыгъэнхэр.

Нарт IорIотэ текстхэр, ахэм ахэт гущыIэхэр, IокIэ-шIыкIэ­хэр, аущтэу зыкIаIогъэ-зыкIашIагъэр, джырэ гъашIэм елъытыгъэу игъо-игъуаджэхэр зэпкъырахызэ еджапIэхэм ащакIунхэу шIыгъэныр.

Нарт эпосым къыхэхыгъэ текст цIыкIухэр пьесэ, сценарие фэдэу шIыгъэу еджапIэхэм ренэу ащыгъэуцугъэнхэр.

ХьэдэгъалIэр щымыIэжьы зыхъугъэм къыщегъэжьагъэу Хэку ыкIи Дунэе нартологие шIэныгъэIуатэхэр ибэу къэнагъэх. Ахэр джыри зэхэщэгъэн­хэ, лъыгъэкIотэгъэнхэ фае.

Ахэр ыгъэцэкIэнхэм, лъи­гъэкIотэнхэм пае ХьэдэгъэлIэ Аскэр ыцIэкIэ институтым нар­тологиемкIэ шIэныгъэ къу­тамэ (кафедрэ, отдел) къы­щызэIухыгъэн фае.

Сыда зыпIокIэ, ыпшъаIокIэ къызэрэщыхэзгъэщыгъэу, тэ, адыгэ ябынкIэ, дунэе цивилизацием анахьэу тыхэхьан зэрэтлъэкIынэу, ащ тыхэзыхьанэу тиIэр Нарт эпосымрэ адыгэ хабзэмрэ ары. Хъуажъ Фахьри.