Филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, АМАН-м иакадемикэу, нартоведэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр къызыхъугъэр Iоныгъом и 20-м илъэси 100 зэрэхъугъэр республикэм игъэкIотыгъэу щыхагъэунэфыкIыщт.

Ащ ипэгъокIэу Дунэе шIэныгъэ симпозиумыр Къэралыгъо филармонием Iоныгъом и 15-м щырагъэкIокIыщт. Симпозиумым хьакIэу къырагъэблэгъагъэхэм ащыщ Сирием щыпсэурэ академикэу, профессорэу, географие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Адыл Абдулсалам Лащэр. Ау Адыгеим къэкIон амал ащ зэримыIэм къыхэкIэу симпозиумым хэлажьэхэрэм афакIоу мы тхыгъэр къыгъэхьыгъ.

Шъуимафэ шIух, силъэпкъэ­гъухэр, синыбджэгъухэр!

Сэлам шъосэхы ХьэдэгъэлIэ Аскэр зыщымыгъупшэу, илэжьыгъэ кIэн тегущыIэн, гукъэкIыжь дахэкIэ къадэгощэн гухэлъ зиIэу непэ зэхахьэм (симпозиумым) хэлажьэхэрэм!

Сэлам ясэхы сэщ фэдэу гукIэ, псэкIэ къышъухэтэу, гъо­гууанэр зэпызымычышъугъэхэм!

Нартхэм яхьылIэгъэ къэбар­хэр, пщыналъэхэр тхылъибл хъоу къыздэкIыхэм, дышъэ ­Iошъ­хьи­блым фэзгъадэхэу ­аущтэу тес­Iогъагъ. А цIэр Аскэр лъэшэу ыгу рихьи, тхылъым ди­мы­гъа­хьэзэ, къысэупчIыгъагъ: «Адыл, мы цIэ дахэр тыдэ къип­хыгъа, cыдыми угу къы­гъэ­кIыгъа?» — «Сызэрэгеографыр пщыгъупшэжьыгъа, Аскэр?» — ес­Iожьыгъагъ ыкIи ар сыдми телъэдэгъэ гукъэкIэу зэрэщымытыри гурызгъэIогъагъ. Ащ лъапсэу фэхъугъагъэм шъори непэ шъущызгъэгъозэжьын.

А уахътэм шIэныгъэ зэфэ­шъхьаф заулэ тегъэонэу згъэIорышIэщтыгъэ: географиер, геологиер, адыгэ мифологиер, нарт шIэныгъэр, сянэ къимылъфыгъэ шынахьыжъэу а лъэхъаным, шъыпкъэр пIощтмэ, 1958-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу сиIэ хъущтми сшIэныеп Аскэр. ­Илъэс пшIыкIубгъурэ Аскэррэ сэрырэ тызэфэтхагъ. Зы тхьамафэ блэ­кIыныеп нартмэ янурэ пстэумкIи титхыгъэхэр зэблэмыкIхэу...

1967-рэ илъэсым, араб-израиль заом, тилъэпкъэгъу адыгэ­хэу Сирием и Джолан кIэи щы­псэущтыгъэхэр якъуаджэхэм егъэзыгъэкIэ къыдафыхи шъхьэ­хьыжъэу къызэнэхэм, къытлъы­плъэнэу, къытфэгумэкIэу апэ­дэ­дэ къытфэкIогъэ адыгэр Хьэ­­дэгъэлIэ Аскэр арыгъэ... 1969-рэ илъэсым мэзаем и 19-м апэрэу Дамаскэ (Шам) тыщызэрэлъэгъугъ.

«Iошъхьэмафэрэ Аскэррэ сыдым зэфихьырэ?» шъуIоу упчIэ къысэшъутымэ, хэзгъэунэфыкIы сшIоигъу: дунаим анахь къушъхьэ лъагэхэр зыпштэкIэ, я 10-р Iошъхьэмафэ ыубытэу шIэныгъэлэжьмэ алъытэ, ышъхьэшыгу метрэ 5642-м нэсэу ошъогум хэпыджэ. Улъыплъэныр зебгъажьэкIэ, ыпшъэкIэ (темырым), Псыфэбэ (Пятигорскэ) лъэныкъом ипхъыхьэгъэ чэпитфым ибын-унагъо фэдэу ынаIэ къатетэу къалъеплъыхэу къыпщэхъу. Сэри Iошъхьэмафэ Аскэр тетэу, Псыфэбэ Iошъхьи­тфым IошъхьитIу ахигъэхъожьыгъэу, гупсэфэу инартхэм къа­лъеплъыхэу къысщэхъу.

Геологием тыхэкIэу мифологиемкIэ зыдгъазэмэ, мышъэм­рэ баджэмрэ язэнэкъокъоу Iор­Iуа­тэмэ къахафэрэмэ афэдэу, Псыфабэ иIуашъхьэхэр адыгэм ичIыналъэ къызэрэтехьэгъэхэ шIыкIэр къытфеIуатэ.

Адыгэ мифологием, шIэны­гъэ­лэжьхэр зэреплъырэмкIэ, дунаир пасэм къатищэу зэтеты­гъэу ары: уашъор, чIыр, хьад­рыхэр. Ащ фэдэ екIолIакIэм укъыпкъырыкIмэ, ХьэдэгъэлIэ Аскэр зыдигъэзагъэр рэхьатыпIэ фэхъунэу Тхьэшхом селъэIу.

Геологиемрэ мифологиемрэ къызэтынэкIэу сыгу къинэжьыгъэмэ къафэдгъэзэжьымэ, Аскэр дэслъэгъугъэмэ, къытфишIагъэмэ ащыщ мыр. 1977-рэ илъэсым Шам и Адыгэ ШIушIэ Хасэ ыгъэпсыгъэ гъогууанэм елъытыгъэу хэкужъым туристэу тыкъызэкIом, хэбзэ Iэшъхьэтетхэм Адыгеим тыкъырагъэхьан адэгъагъэп...

«Мыхэр туристхэп, адыгэ националистых нахь» аIоу, бзэгухьэмэ тхыгъэ шIукIае къытпатхыхьэгъагъ, ар имыкъоу турист гъуазэхэу нэбгырищи гъусэ къытфашIыгъагъ. «Cири- ем жъугъэзэжьымэ шъоркIэ на­­хьышIу» къытэзыIонхэри къа­хэкIыгъагъ.

Аскэр ащ ипэгъокIэу ышIа­гъэр шIошъгъэхъугъуаеу щы­тыгъ. ТелефонкIэ тиадыгэ турист куп яунэгъуацIэхэм къакIэупчIи, ытхыгъагъэх. ЕтIанэ шышъхьэIу мазэм и 6-м Адыгеим щыщэу нэбгырэ 50 фэдиз игъусэхэу тигъэпсэфыпIэу Псыфабэ къытфищэгъагъэх.

ШIуфэс зэтхи, зэпэгъокIын Iофхэр зызэшIокIым, Аскэррэ сэррэ хымэ хэгъэгу щыпсэухэ­рэмрэ хэкум исхэмрэ нэIуасэ зэфэтшIыгъагъэх. Зэунэкъощхэр нэку-нэпс хъугъэхэу IаплI зэращэкIэу, куп-купэу зэхэтыгъэх егъа­шIэм зэрэшIэщтыгъэхэм фэдэу. А теплъэм тэри тыгухэр цIыкIу къышIыгъэу, ау тигуапэу зэхэсыгъэх. Чэщ-зымафэм тызэхэтыгъ, тхьаумэфэ мафэу, мазэм и 7-м, егъашIэм зэрэ­мылъэ­гъужьынхэм тещыныхьэ­хэзэ Мыекъуапэ игъогу техьэ­жьы­гъа­гъэх, тызэфалIэу тызэхэ­кIы­жьы­гъагъ.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр нарт шэн къодыеп хэлъыгъэр, нарт гу пытэкIэ игъашIэ ихьыгъ. Хэбзэ дахэкIэ, бзэ шъабэкIэ, цIыкIуи ини ыгъашIоу адэпсэущтыгъ, сэмэркъэу-щхэн тIэкIуи гуадзэ хэубэнэу афишIыщтыгъ... Ащ годзэжьыпхъэу, хэбгъэхъожьэу къэIогъэн фаеу слъэгъурэр самбырыгъэмрэ щэIагъэу хэ­лъыгъэмрэ ары. Аужырэу Аскэр дэслъэгъугъэр шIурышIукIэ cщыгъупшэжьынэу щытэп: 1995-рэ илъэсым Мыекъуапэ, шIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ Академием изэфэс сызыра­гъэблагъэм, ХьэдэгъэлIэ Аскэр, имыхабзэу, «укъэкIон фай» ыIуи бэрэ къысфигъэпытагъ. Сыкъэси, апэрэ зэхахьэм тыкIонэу зыдгъэхьазырызэ, ошIэ-дэмы­шIэу, къыщышIыгъэр сымышIэу Аскэр къызэIэхьагъ. Телефоным лъыIэси зыгорэм урысыбзэкIэ дэгущыIагъ. ТIэкIу сыкъэгумэкIи хъурэмкIэ сызеупчIым сигъэ­Iасэу къысиIуагъ: «УмыгумэкI ыкIи умыгуI, Адыл, сыгу зэрихабзэу, загъорэ тIэкIу къызэIэхьэ».

Аскэр пIэкIорым хэлъэу, ыIэ сIотэу сыщысызэ пчъэм иоды­джын къытеуагъ, сызщыпкIи зы­Iусэхым, бзылъфыгъитIу фы­жьыбзэкIэ фэпагъэхэу Iутхэу слъэгъугъэ, къысэмыупчIыхэу гузэжъогъур ямафэу Аскэр екIуалIэхи, урысыбзэкIэ зыгорэхэр раIуагъ. РашIэфыщтыри аухи, Аскэр къызэкIэ­кIы­жьыфэкIэ паплъэхэу щытыгъэх. ТинасыпкIэ Аскэр къызэкIэ­кIыжьи, дэхэкIаеу къэгущыIэу къэтIысыжьыгъ. ЕтIани бзылъфыгъитIум уцхэр Аскэр къырати, зэригъэфедэщтхэри къыфагъэнафи, садэкIуатэзэ, икIы­жьыгъэх. Пчъэм дэжь адыгэ бзылъфыгъэм мэкъэ шъабэкIэ «унаIэ Аскэр тегъэт, мэфэ заулэкIэ зерэмыгъэулэужь» къысиIуагъ.

Аскэр къеутэкIыгъэм къы­хэкIэу, зэфэсым тымыкIожьынэу зесэIом, губж тIэкIу хэлъэу къысфидагъэп. «НекIо, Аулъэр къытэжэ» ыIуи, зытымыгъэгу­жъоу талъыдэкIыгъ. Аулъэ Малыч урам гъунэм къытажэу Iутыгъ, къытэгыизэ машинэм тыдитIысхьи, зэфэсым тыкIуагъ.

Апэрэ мафэм Академием иблэкIыгъэ илъэс игъэхъагъэхэм атегущыIагъэх, ятIонэрэ мафэм Академием аштагъэу, къыха­гъэхьащт шIэныгъэлэжьхэр къы­рагъэблэгъагъэу ацIэхэр Нэфышъэ Адам къыIохэзэ, ядипломхэр аритыщтыгъ. Сэ сцIэ къызеIом, сыщыгъуазэу щытыгъэпти, хъурэр къызгурыIуагъэп, ау Аскэррэ МэщбэшIэ Ис­хьакърэ къысэтIыргухи, ­сшIошъ мыхъоу, дипломыр къысатыгъ. Ащыгъум къызгурыIуагъ Аскэр Сирием сыкъикIэу Мые­къуапэ сыкъэкIоным зыкIыфэгуIэщтыгъэр. Ежьым Iофыр зэкIэ зэригъэфагъэу къычIэкIыгъ. СиIэ дипломхэм непэ анахь згъэ­лъа­пIэу сиIэр а дип­ломыр ары.

Аскэр игугъу непэ къы­зашIыкIэ, къытфиугъоижьыгъэ нарт IорIотэ тхылъиблыр гъусэ фэтэшIы зэпыт, Iошъхьэмафэ Псыфэбэ Iуашъхьэхэм къызэрахаплъэрэм фэдэу непэ адыгэ ябынкIи Аскэр къытхаплъэу къыс­щэхъу.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр нартхэм ялIыхъужъ хъугъэ-шIагъэхэр къытфиугъоижьхи, адыгэм итхы­дэжъ къытфиухъумэжьыгъэ къо­дыеп. Адыгэм ифольклор, ибзэшIэныгъэ, ипсэукIэ-ха- бзэ зэрэдунаеу къыфигъэнагъ. ­Адыгэ Iофым ыпсэ емыблэжьэу, шъхьэузэу къыфихьыщтыми ымы­гъэщынэу, нартыгукIэ пылъыгъ. Арын фай непэ ­адыгэ ябынкIэ нарт лIыхъужъэу Аскэр зыкIэтлъытэрэр.

Лащ Адыль Абдулсалам.

Академик, профессор, ­географие шIэныгъэхэмкIэ доктор.

Сириер.

 

Адыгеим и ЛIышъхьэ шIуфэс гущыIэхэмкIэ зафигъэзагъ

Филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, АМАН-м иакадемикэу, нартоведэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр къызыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъурэм фэгъэ­хьыгъэ Дунэе шIэныгъэ симпозиумым хэлажьэхэрэм, зэхэщакIохэм шIуфэс гущыIэхэмкIэ закъыфигъэзагъ Адыгэ Республикэм и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат. Iофтхьабзэм шIуа­гъэ къытынэу, зэдэгущыIэгъу гъэшIэгъонхэр щыIэнхэу къафэлъэIуагъ. Республикэм ипащэ къызэриIуагъэмкIэ, ХьэдэгъэлIэ Аскэр иIофшIагъэхэм къащигъэнэфагъ эпосэу «Нартхэм» адыгэ купкI зэриIэр ыкIи ар адыгэхэм якультурнэ код исаугъэт хьалэмэтэу зэрэщытыр.

А. ХьэдэгъалIэм шIэныгъэм ылъэныкъокIэ Iофышхоу ышIагъэм къыкIэлъыкIуагъэх тын лъапIэхэр, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо шIухьафтын, медалэу «Адыгеим и Щыт­хъузехь», «Урысыем культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI» зыфиIохэрэр. Лъэпкъ эпосэу «Нартхэр» дунэе культурэм щыщ хъугъэ.

— Тиэпос къэтыухъумэн, тыушэтын ыкIи ыпэкIэ лъыдгъэкIотэн фае. Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ишIэ­ныгъэлэжьхэм, Урысыем ыкIи дунаим янар­товедхэм яIофшIагъэхэм осэшхо афэтэшIы, ахэм тапэкIи яIофшIэн зэрэлъагъэкIотэщтым тицыхьэ телъ. Адыгэ фольклорыр къэухъумэгъэным ыкIи лъыгъэкIотэгъэным зэрэтфэлъэкIэу тэри тыдэлэжьэщт, — къыхигъэщыгъ рес­публикэм ипащэ.