Темыр Кавказым икъохьапIэ нэр пIэпихэу, чIыпIэ дэхабэу чIыопс зэкIужь: иуашъо къар­гъо, икъушъхьэхэр лъагэх, имэзхэр кIырых, игубгъо шъуамбгъохэр чIыпцIэ къат Iужъух, сыдрэ лэжьыгъи ащыбагъоу щытых. ХъупIэ къашхъохэмрэ мэкъупIэ уц зэхакIэхэмрэ хъоеу итых. ЧIыналъэр тхыпхъэ хъырахъишъэу псыхъуабэмэ зэхаухъытыхьэ. Илъэс мин пчъа­гъэхэм мы дунай джэнэтым адыгэхэр лъэпкъы ихъухьагъэх.

Дунаим тет лъэпкъ пэпчъ ежь зыщыпсэурэ чIыналъэм инэшанэмэ адиштэу, зычIэсыщт унэхэри щагу псэуалъэхэри ыгъэпсыхэу ихабз. МыщкIэ адыгэхэм сэнаущыгъэшхо ахэлъыгъ ыкIи ахэлъ. Чылэм итIысыпIэрэ унэгъо хапIэхэмрэ якъыхэхын еплъыкIэ-шIыкIэ гъэнэфагъэхэр яIагъэх. Ижъы­кIэ къуаджэхэр, нахьыбэрэм, псыхъохэм яджабгъурэ лъэныкъомэ аIутIысхьэщтыгъэх.

ЗэкIэ типсыхъохэу Пшызэ хэлъэдэжьырэмэ яджабгъурэ нэпкъхэр нахь лъагэх. Гъатхэрэ осыр къэжъугъэми, псыхъохэр къиугъэхэми, ощхышхо къещхыгъэми псыр къакIаощтыгъэп. Сэмэгубгъухэр тIысыпIэ ашIыхэ зыхъугъэр бэшIагъэп. Зэрэхъу­рэмкIэ, тятэжъ пIашъэхэр хы­дзэ-псыдзэм зыщаухъумэным бэкIэ нахь фэIэзагъэх.

Къоджэ тIысыпIэр къыхахы зыхъукIэ, псыхъо нэпкъхэм язы­тет къыдалъытэщтыгъэ. Гъэмафи кIымафи щагу псэушъхьэхэу псашъо афырэмэ, пэрыохъу ямы­Iэу, псыIушъом Iухьанхэ алъэ­кIын фэягъэ.

Мэхьанэшхо зэратыщтыгъэмэ ащыщыгъэх — унэхэмрэ бгъагъэхэмрэ ахалъхьащт псэо­лъапхъэхэр къызыщашIыщт мэ­зыр, губгъо лэжьыгъэшIапIэ­хэр, хъупIэхэр чылэм зэрэпэ­блэгъэнхэ фэягъэр. Мыщ дэ­жьым къэIогъэн фае адыгэхэм пый мыухыжьхэр къызэратеощтыгъэхэр. ШIэхэу загъэбылъы­нэу къуаджэхэр мэзхэм апэIусыщтыгъэх.

ЦIыфыр ренэу зэрэщымыIэщтыр ашIэщтыгъ

БэшIэгъэ дэдэу тилъэпкъ къыгурыIогъагъ цIыфыр ренэу дунаим тетынэу къызэрэтемы­хъорэр. Ащ елъытыгъэу, хъулъфыгъэнкIи бзылъфыгъэнкIи фит, щэIэфэхэ пшъэрылъ шъхьаIэу зыфалъытэжьыщтыгъэр къыз­техъогъэ дунаир нахьышIу ашIы­г­ъэу ялъфыгъэхэмрэ ахэм къа­­кIэхъухьагъэхэмрэ къафа­гъэнэжьыныр ары.

Къэзыуцухьэрэ дунаеу зыщы­псэухэрэм исыдрэ лIэужы­гъуи псэ пытэу бэшIагъэу адыгэ­мэ алъытэ. Ар хабзэ афэхъугъэу зыгорэм чъыгыр риупкIыныр хэгъэкIи, къутамэ пикIыкIы­щтыгъэп, тхьапи къыпичыщтыгъэп. КIэлэцIыкIухэм уцыр ра­тхъы зыхъукIэ, «шъуятэжъмэ ажакIэхэр ишъумыч» араIо­щтыгъэ.

Илъэсым къыкIоцI мэзитIу ныIэп зышакIощтыгъэхэр: шэ­кIогъу ыкIи тыгъэгъэзэ ма­зэ­хэмрэ, е тыгъэгъазэмрэ щылэ мазэмрэ. Псэушъхьэ нэжъхэмрэ лъфэнхэмрэ аукIыщтыгъэхэп, зы хьакIэ-къуакIи, къолэбзыуи амыгъэфедэщтымэ, хьаулыеу къаушэкIущтыгъэп.

ХапIэм икъыхэхын

Чылэ тIысыпIэр къызыхахыкIэ унэгъо хапIэхэр агъэнафэщтыгъэх. Сыдигъуи ахэм мэхьэнэшхо араты: чIыпIэ ма­фэхэр, чIыпIэ мыгъохэр щыIэх. Бысымым ар къыдилъытэзэ, унэшхо шIыпIэкIэ зэхъуапсэрэм, чэт кIэнкIэ къэкIэцIыгъакIэ щычIитIэщтыгъ. Чэщ-мэфи­пшIырэ чIигъэлъыщтыгъ. Ар имыгъукIыгъэу имышъукIыгъэ зыхъукIэ, чIыпIэм бгъагъэр ща­гъэуцущтыгъ. НэмыкIэу ашIэщтыгъэр — хапIэм былым пIа­шъэ рагъэзыхьэти, гъолъыпIэ ышIыгъэр хахыщтыгъ.

ЦIыфыр ренэу зэрэщымыIэщтыр зэрашIэрэм елъытыгъэу, яунэхэмрэ ябгъагъэхэмрэ чIым хэкIодэжьыщтхэр ары зыха­шIыкIыщтыгъэхэр: пхъэ, чы, ятIэ, бгъэны е къамыл. Чыиф унэр анахьыбэу зэрэщытыщтыр илъэ­сишъ, цIыфым инахьыбэрэ гъа­шIэ фэдиз.

Мыжъо уни, чырбыщ уни зыфашIыжьыгъэп

Адыгэхэм ядунэееплъыкIэкIэ, ыпэкIэ къызэрэтIуагъэу, чIыопсым исыдрэ лIэужыгъуи, псэушъхьэхэм ямызакъоу, къэ­кIыхэрэми, аужыпкъэм, мы­жъохэм псэ апытэу алъытэ­щтыгъ. Ащ фэшI, чIыналъэм лыягъэ рамыхынэу, чырбыщ уни, мыжъо уни ежьхэм зыфа­шIыщтыгъэп. Ахэр зызэхэо­жьыхэкIэ чIыгум тыркъо фэхъух.

Мыщ дэжьым къэIогъэн фае адыгэ хабзэм изы нэшанэмэ лIыгъэр зэращыщыр. ИжъыкIэ хъулъфыгъэм мыжъо е чырбыщ унэ зыфишIыжьмэ, илIыгъэкIэ зыщымыгугъыжьэу, къэрабгъэу алъытэщтыгъ.

Хьадрыхэм гъунэ иIэп, ары лIагъэхэм мыжъо унэхэр, исп­унэхэр зыкIафашIыщтыгъэхэр. Ахэм янахьыбэм Iуашъхьэхэр атырашIыхьэщтыгъэх. Ащ цIыф бзаджэ емыкIуалIэу, ятIэр тыримытхъоу хьэдэ унэр ымы­къутэмэ, е иягъэ римыгъэ­кIымэ, егъашIэм щытыщт, ау ахэми ашъхьасыгъэхэп. Икультурэ щымыщым хэти фэса­къырэп, ары гуегъу афамышIэу ахэм янахьыбэр зыкIагъэ­кIодыгъэхэр. Ежьхэм яехэми, хымэхэми хьадэхэр зы­чIэлъхэм адыгэхэр егъашIи ятIа­гъэхэп.

Тятэжъ пIашъэмэ мыжъо испунэхэр, дольменхэр фэIэпэIасэу ашIыщтыгъэх, дэгъу шъыпкъэу зэхагъэуцощтыгъэх. ау ахэр зыфашIыщтыгъэхэр зидунай зыхъожьыгъэхэр ары. Илъэс 3000 — 5500-кIэ узэ­кIэIэбэжьмэ, испунэ 10000-м къыщымыкIэу пэсэрэ адыгэ­хэм­рэ абхъазхэмрэ ашIыгъагъэхэу шIэныгъэлэжьхэм къаушыхьаты. Я XIX-рэ лIэшIэгъум шIэныгъэлэжьхэм Кавказым икъохьапIэ испунэ 2500-рэ фэдиз ныIэп къыщалъытэжьыгъагъэр.

Апэ ашIыщтыгъэхэр иныгъэ­хэп, къэмланым ихьащырэу, мыжъобгъу тешъохэу плIы зэха­гъэуцощтыгъэ, ащ хьадэр ра­гъэтIысхьэти, ятфанэрэр шъхьэу тырапIожьыщтыгъэ. ЛIагъэр ра­мылъхьэу зэрэрагъэтIысхьэщтыгъэр арын фае «исыпIэун», испун араIонэу къызхэ­кIыгъэр. Нэужым дольменхэр мыжъобгъу инхэм ахашIыкIыщтыгъэх. Зы пэщ (комната) ныIэп зэрашIыщтыгъэхэр. Агу­пэхэм лъэгуцхэр афашIыщты­гъэх, гъуанэхэр ахахыщтыгъэх, IукокIэ агъэпытэжьыщтыгъэх. Гъэнэфагъэу, ахэр лIакъомэ яхьэдэ гъэтIылъыжьыпIагъэх. Iукор Iуахызэ зидунай зыхъо­жьыгъэ зытIущ зыралъхьажьыкIэ, ятIэмрэ мыжъошхо­хэмрэкIэ Iуашъхьэ тырашIыхьэщтыгъ. Исп­унэхэр куп-купэу, шъэры­шъэу зэхэтыхэу, ашIыщтыгъэх.

Джэрз лIэшIэгъум ипэсэрэ лъэхъанхэм испунэхэми чыиф унэхэми яшIыкIэ-гъэпсыкIэхэр зэфэдагъэх. ЗычIэсынэу агъэуцущтыгъэхэр зы пэщ закъо ныIэп зэрэхъущтыгъэр, кIэсэн зытIу Iутэу лъэгуц фашIыщтыгъ.

Ижъым-ижъыжьым бгъагъэхэу ашIыщтыгъэхэр зыфэдагъэ­хэр тэ, археологхэм, тэгъэу­нэфыжьых. Чыиф унэ шIыкIэу къыднэсыжьыгъэхэр джэрз лIэ­шIэгъум икъежьапI ашIыхэу заублэгъагъэр. А унэ ыкIи бгъа­гъэ шIыкIэхэр илъэс мин пчъа­гъэхэм, я XX-рэ лIэшIэгъум ыгу­зэгу нэс, адыгэхэм яIагъ.

Апэ агъэуцущтыгъэ унэхэу Мыекъопэ культурэм (тиэрэ ыпэкIэ ящэнэрэ ыкIи яплIэнэрэ илъэс минхэм) къыхиубы­тэхэрэр тIоу е щэу зэпытыщтыгъэхэп, унэр пэщ зэкъуагъ. ЯгъэпсыкIэкIэ хъурэягъэх, хъу­рэе IукIыхьагъэх е плIэмыягъэх. Ахэр дэгъоу къащыхэдгъэ­щыжьыгъэх псэупIэжъхэу илъэс 4500 — 5500-рэ зыныбжьыхэу КъэзэныкъоякIэр, Нэчэрэзые­жъыр, Ленинэхьаблэ зыдэщысыщтыгъэхэм, Пщыкъуйхьаблэрэ Тэуйхьаблэрэ яхэгъуашъхьэхэм.

ЯкIыхьагъэ яшъомбгъуагъэ­хэмкIэ метри 4-м щегъэжьа­гъэу метри 6-м нэс ныIэп зэрэхъущтыгъэхэр. Унэхэм апкъыхэр чыифхэу, акIыIухэри акIоцIыхэри ятIэкIэ игъагъэх. Унэ закъом ыкIоцI зэрэцIыкIум къыхэкIэу джэхашъом мэшищ щыратIыкIыщтыгъ. Джырэ фэдэу унэгъо IапIэхэр: пIэкIори, шкафи, шифонери, комоди ащыгъум щыIагъэхэп. Зы машэм — шхыныгъохэр, адрэм — хьакъу-шы­къухэр, ящэнэрэм — Iэмэ-псы­мэхэр аралъхьэщтыгъэх ыкIи чый­хэр атырахъожьыщтыгъэх.

ГъэшIэгъонэу тызэрихьылIэгъагъэр — чылэжъхэм а лъэ­хъаным адэтыгъэ унэхэр зэкIэ стыгъагъэх, ятIэу зэрэигъагъэ­хэр чырбыщым фэдэу жъэгъагъэх ыкIи чыхэмрэ пчэгъухэм- рэ яужхэр дэгъоу къахэщы­щтыгъэх. Пхъэ зэпыдзапIэхэри ахэтлъагъохэу хъугъэ.

Мыекъопэ культурэм, джэрз пасэм, къыхиубытэхэрэ исп­унэхэмрэ зычIэсыщтыгъэ унэ­хэмрэ яинагъэхэри яшIыкIэхэри бэкIэ зэтекIыщтыгъэхэп.

Мыщ дэжьым къыкIэдгъэт­хъын фае адыгэхэми абхъазхэми яунэхэм лъэгуцхэр яIэхэу, илъэс мин пчъагъэхэм джырэ къынэсыжьэу, зэрашIыхэрэр.

Испунэмэ къарагъотэгъэ пкъыгъохэр

Ижъырэ адыгэмэ яшэныгъ хьадэмэ пкъыгъуабэ адычIалъхьажьэу. Джэрз пасэм илъэ­хъан Iуашъхьэмэ ащагъэтIылъыжьыщтыгъэмэ апалъхьажьыщтыгъэ пкъыгъомэ афэдэхэр испунэхэм къарагъуатэх.

ГухэкI нахь мышIэми, мин пчъагъэ хъущтыгъэ испунэхэм янахьыбэр ахъункIагъэх. Зэе-­тIуаехэу Iуашъхьэмэ къачIагъэ­щыжьхэрэм пкъыгъо гъэшIэ­гъонхэр къарагъотэжьых.

Испунэхэр мыжъохэмкIэ зэ­рэзэхагъэуцощтыгъэ шIыкIэ-гъэ­псыкIэхэр зэрэзэфэшъхьафхэм имызакъоу, къарагъуатэхэрэм зыфэдэ амышIэщтыгъэхэр къа­хэкIых. Мамрыкъуае (Новосвободнэм) испунэ купэу Алексей Резепкиным щиуплъэкIугъэхэм язырэм бзэпсхэр зэрыщыгъэ пщынэтIаркъоу илъэс 4000-м ехъу зыныбжьыр къыригъотагъ. Зэрэдунай къыщагъоты­жьыгъэ мэкъэмэ Iэмэ-псымэ анахьыжъхэм мыр ахэплъытэн плъэкIыщт. Илъэс мин пчъагъэрэ чIычIэгъым чIэтыгъэ испунэм илъыгъэ пкъыгъор зилIэужы­гъуагъэр къапшIэу къызэтенэгъагъ нахь, зэрэпсаугъэп.

Пхъэм зэрэхэшIыкIыгъагъэм фэдэ къабзэу пщынэтIаркъом итеплъэ СтIашъу Юсыф зэты­ри­гъэуцожьи, 1980-рэ илъэсхэм якIэухым Ленинград ащи, шIэны­гъэлэжьхэм апашъхьэ мэ­къамэ­хэр къыщырагъэIогъагъэх. А пкъыгъор джы ти Лъэпкъ музей чIэлъ.

ЦIыф бэрэчэтэу СтIашъу Юсыф ыIэхэр пхъэм екIухэу Iэ­пэIэсэ дэдагъ, Iэпэщысэ зэ­мылIэужыгъохэр ышIыщтыгъэх. Мыекъуапэ хьакIэщ унэ апэу къы­щызэIузыхыгъагъэмэ ащыщыгъ. Гъобэкъуае щыфашIыгъэ музеим иIэшIагъэхэр зэгъэфагъэхэу чIэлъых.

Алексей Резепкиным джэрз ыкIи мыжъо пкъыгъохэу исп­унэмэ къаригъотагъэмэ анэ­мыкIхэу илъэс 5000 фэдиз зы­ныбжьыхэу дышъэм хэшIыкIыгъэхэ лэгъэжъыерэ пшъэ­ры­лъын кIэракIэрэ къырихыгъэх.

бгъэшIэгъонэу къахэкIыгъэмэ ащыщ хьэдэунэм ыкIоцI дэпкъищымэ зэмышъогъу сурэт­хэр зэрате­шIы­хьагъэхэр. Илъэс 5000 фэдиз ащи ыныбжь, зэрэдунай мы зызакъор ары мыщ фэдэ сурэтхэр зытешIыхьагъэхэу къа­гъотыгъэр. Ти Лъэпкъ музей чIагъэуцуагъ.

Мыщ дэжьым къэIогъэн фае --дольмен культурэр адыгэмэ къызэрарамыпэсырэр. Урысыем иархеологхэу Адыгеим къа­кIохэрэм ар Европэм къыра­хыгъэу къаушыхьатынэу фежьэх. Пшысэхэр IэубытыпIэ ашIых. Исп цIыф цIыкIухэм иныжъхэм хъоршэрыгъэкIэ мыжъо унэхэр арагъэшIыщтыгъэхэу, испхэр тхьакIумкIыхьэмэ атесхэу къа­чъыхьэщтыгъэхэу къаIуатэ.

Адыгэ ыкIи абхъаз тятэжъ пIашъэхэм испунэ культурэр амылэжьыгъэмэ, 10000 ехъу сыдэущтэу ячIыналъэмэ ары­тыщтыгъа?!

Тэу Аслъан. АР-м и Лъэпкъ музей шIэныгъэмкIэ иIофышI, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэт.