Iотэжь

Сыд фэдэрэ лъэпкъыбзи къе­жьэпIэ лъапси, хэхъоныгъэ гъогу гъэнэфагъи иIэу щыт. Адыгабзэр пштэмэ, анахьэу гущыIэр, ащ ылъэпсэ пытэр адыгэ жэрыIо творчествэр, фольклорыр ары.

Ижъырэ цIыфыр дунаим къы­техъуи, псэунэу зырегъажьэм, зызыфигъэзагъэр Iофыр ары. Сыда пIомэ ущыIэн гухэ­лъым ар лъапсэу зэриIэр ыкIи кIэрып­чынэу зэрэщымытыр къыгуры­Iуагъ.

Iэпкъ-лъэпкъ­хэр ыкIи зэкIэ пкъышъолыр зыпсыхьэрэ Iофэу къарыу ин зыхигуащэрэм готэу а лъэхъэнэ чыжьэм цIыф­хэм зэдырагъаштэу хьылъэхэр агъэ­кощынхэм пае зэхэт купыр зэдеIэжьын фэягъэ. Нэплъэгъу къодыекIэ зэдэпсэугъуаеу зэрэщытыр къашIагъэу апэрэ мэкъэфэжъу, мэкъэзэгъэIухэр цIыфым ыжэ къыдэкIыхэ мэхъу. Игъорыгъозэ а мэкъэ кIэкI зэфэшъхьафхэр (бзэм ахэм «междометие» щараIорэр) зэпыуцуагъэх, зэгоуцуагъэх. ЦIыфым уахътэм зыкъыщигъотызэ, игъорыгъоу ыбзи къытIэтагъ — гущыIэхэр къэхъугъэх. Джа охътэ чыжьэм щыIагъэхэм яжэрыIобзэ «Iошъхьэ лъагэ» наукэм «фольклоркIэ» хэхьагъ.

Адыгэ жэрыIо творчествэм анахь къыхэщэу, зы лъэпкъыр зэрэщытэу пштэмэ, хэлъ зекIо­кIэ-гъэпсыкIэхэр, акъыл-къулаир, шIыкIэ-IокIэ гъэнэфагъэхэр — дэий дэгъуи, дыджи IэшIуи, мыси хыий зыхэгощэгъэ образ анахь гъэшIэгъон зэубытылIагъэу хэтыр Хъуаджэр ары. Кавказым щыпсэурэ цIыф лъэпкъхэмкIэ, нартхэм афэдэ къабзэу, Хъуаджэ икъэбархэм мэхьанэ щараты ыкIи къагъэгъунэх. А къэбархэр лъэ­ныкъуабэмкIэ пчъагъэу зэтефыгъэх ыкIи ушъый-гъэсэпэтхыдэ ахэпхэу гъэпсыгъэх.

Зэманым, адыгэ хьакIэщым щызэхэтIысхьэхэмэ зибэ къыщаIуатэщтыгъэхэр Хъуаджэм икъэбархэр ары. АщкIэ лъэп­къым игъэпсыкIэ-шIыкIэ, идунэееплъы­кIэ ыкIи идунэететыкIэ зафэу, нафэу, сэмэркъэу дахэр хэлъэу къыраIотыкIыщтыгъ. Хъуаджэ иобраз куу ыкIи гъэшIэгъоны, щыIакIэм уфепIу, уфегъасэ. Мыщ дэжьым упчIэ гъэшIэгъон къэуцу: Хъуаджэ иобраз хэта анахьэу зытешIыкIыгъэу щытыр ыкIи анахь зыфэгъэзагъэр?

Джэуапыр мыщ фэд: Хъуаджэ иобраз зэкIэ лъэпкъым ынэгу зэIухыгъ — ишIуи ибзаджи къып­фызэхифызэ, къыриIотыкIызэ хъурэ-шIэрэ пстэуми уахегъаплъэ. Зафэу, тынчэу, уипIоу, уилэжьэу, адрэмкIэ, мыхъун шэнхэм защыбдзыен зэрэфаем уфигъасэу ар гъэпсыгъэ. Ахэлъ мы къэбархэм акъыли, амали, лIыгъи, щэIагъи, хъоршэрыгъэ псынкIагъи, тхьагъэпцIыгъэ шэни, нэмыкIи.

Джырэ мафэхэу цIыфым гъэ­хъэгъэбэ дэдэхэр ышIыхэ зыхъу­гъэм къэбархэр хэгъэкIи, тхылъ миныбэу акъыл къэкIуапIэхэри ашIомыгъэшIэгъоныжьхэу, технологиякIэхэр етIупщыгъэу аIэ къырагъахьэх. Интернет зэпхыныгъэм зыратыгъ.

Ау сыд фэдэу уахътэр ыпэкIэ чъагъэми, тхылъэу тхыгъэм пеIэн щыIэп. Тилъэпкъ творчествэ зыфэдэр, непи ащ кIуачIи уаси зэриIэр тыгу къэдгъэкIыжьэу, Хъуаджэм ехьылIэгъэ Iотэжьым шъуедгъэдэIу тшIоигъу.

* * *

Мэфэшхуагъ. Бирамыгъ. Ма­фэр гум хапкIэу дэхагъэ: уашъор кIыфыбзэ къаргъоу, тыгъэпсэу, жьы цыпэ цIыкIуи щымыIэу шъэбабзэу, зэрэдунаеу IорышIабзэу — къыоубзэу, къыодэхашIэу. Ау Хъуаджэм ныбжьи диныр шIобылымыгъэп, икъаигъагъэп. Арэу щытми, зызфигъэзэщтымрэ зызэришIыщтымрэ афэгуитIу хьазырэу, къырыкIу-рыкIожьэу лъэгуц кIыхьэм тетыгъ.

МыдыкIэ зэрэджэмэхьатэу — ини цIыкIуи къоджэ мэщытым, нэужым къэхалъэм зэрэфыгъэх. Ежьыр зыфэмыегъахэр ары. ЗыдиIыгъыгъ зы гухэлъ: мэзым кIонышъ, зыкъыщиплъыхьан-зыкъыщиушхун, ыпкъышъол къыфишIэу, лъыр къыгъэпсынкIэу псыхъожъые нэжгъурэу речъэ­кIырэми къыхэсын ихьисапыгъ.

МэщIус дэгъуи зыдишти ежьагъ.

КъэIо-Iожьым зыщиухьэу, хэтэжъ гъогу бгынэжьыгъэмкIэ къуаджэм къыдэкIошъи, цызэм фэдэу зигъазэу, баджэм фэдэу зиплъыхьэу тэмашъхьи хэ­гъуашъхьи къызэринэкIыгъэх. ШышъхьэIу шъоф хъоо-пщаур зегъотым, «ох-ох гущ» ыIуи, къыфишIэу жьы хъуаоу къыщагъ.

«Мыщ фэдэ мэфэ шIэгъожъыр мэщытым щыбгъакIо хъуна, укIощтмэ, уелъэIущтмэ Тхьэм мэфэ хэхыгъа иIа? — Ежь-ежьырэу зеухыижьы, Хъуаджэ имыс­къарэ IуегъэщхыпцIыкIы.

ИIуапIэ фэдиз пымылъэу чылэм пэIулъэшъогъэ мэзыр къэлъэгъуагъ, бзыу чэчэ макъэр ытхьакIумэ къыридзагъ, чъыг бырабэхэр шъхьащэ къыфашIэу къыфычIэплъыгъэх. Мэзчэт къо­лэныбзэ шIэтыр мычыжьэу зэрэщыкIэцIыгъэр мыгъуащэу «къэ-къэ-къэ — къакъэ» ыIомэ, кIыригъэщызэ, зыфэрэзэжьэу куандэм къыхэлъэти, Хъуаджэм ыпашъхьэ къифэрзагъ. Ау къыкIащти, ыкIэ жьыфышхоу къызэкIищыгъ, псынкIэ дэдэуи зыIуригъэхыжьыгъ.

Хъуаджэ ыгу къегушIукIы: «ЦIыфышIум имафэ мэфэ дэгъу, — еIо, — плъэгъурэба, мы дунэе хьалэмэтэу къысфызэIукIыгъэр, мэзыр – дахэ, пшыс», — гушIор фэмыубытэу уцкъэшхъо шIэтым щетIысэхы.

Зигъо хъугъэ пIырыпI плъы­жьыбзэхэу «щэтырэ» гъэIэгъэ шъхьэтелъэшъо цIыкIухэм къарызыжьыгъэхэмкIэ мэз гъэхъу­нэр бай. Ахэр зэрэIэшIухэр, зэрэшIагъохэр! IэкIэуIэшIуагъэ­хэу, зэпыу имыIэу ыжэ детIупщыхьэх, ау зигъэшхэкIырэп, зыдишIэжьэу ыкIуачIэ къыха­хъоу, ыгу зеIэтыми. АмкIышъ орэд макъэр пIонышъ, сыд зымыуа­сэр?! Адыгэ пщынэжъ нэмыIэмэ пэпшIыщтэп: мэкъэ лъэкIыхьагъ, чан, чэфыбз, пытэу гум хэпкIэ. ЗышIонасыпышIо тхъэжьэу, ыгуи ышъхьи загъэпсэфэу Хъуаджэр мэзым хэт.

«Сыдэу дунэе дэхэ дэда мыр!» — Мэкъэ IэтыгъэкIэ мэзыр къызэпигъэджагъ. Ылъэгъу­рэр нэм фэплъэкIырэп, мэзыр джарэу ыгу къынэсыгъ, ау ымы­шIахэу нэ зытыригъэфэжьыгъ.

Щэджэгъоуж зэрэхъугъэр мыгъуащэу гъэхъунэ гузэгум итыгъэ Тыгъэ джэгулэр IукIоти, шъэф горэм лъыхъоу, мэзкъогъу зишIыгъ; къандж анэ гъощагъэр гузажъоу, цIырыу-щырыу дэдэу, лъхъанчэу быбэтэхыщтыгъ. Бэ­дзэр зэхэкIыжьым фэдэу, къэ­рэухэр къыкъозэрэфыгъэх; чъыг тхьапэ зэлэгъухэр жьыхьарзэ къилъыгъэм къыутхыпкIыхьагъэх, шыблэр зэу къэгъогъуагъ, пчыкIэр къэхъопскIыгъ, сурэтшIы­гъэм фэдэгъэ мэзыр къэмы­шIэжьынэу къэушIункIыгъ. Хъуа­джэ ыпсэ къыIузыгъ. Мэзым къыхэкIыжьын ыIонти, чыжьащэу хэхьагъ, хэтын ыIонти, гупсэфыпIэ-гъэбылъыпIэ чIыпIэ хигъуа­тэрэп.

— А унэм къисынэгъэ шъуз дымыIужъыр ушIуцIыжьэу къыс­лъышъугъугъ, къыскIэлъыбгэгъэн­кIи пшIэщтэп (цIыфхэм ямы­шъогъу феIо), — мэгые гукIэ. Ау шыблэ емылычым пIуи пшIи уегъэшIэжьа? Хъуаджи мэзэу зыхэтри дзыом фэдэу еутхыпкIых, чъыгхэр къукъукъоу зэреутэкIых, тхьакIумэр рачэу бзыухэр мэшъуих, шъуаехэр мэуджышъ, Хъуаджэр ыпсэ хэIэжьы.

— А си Тхьэ нэф! Сыд гущэм мыщ — хыдзэ-псыдзэм, сы­къихьи, сыд пае чылэм сакъы­хэкIи, сыкъыдэкIи, сахэмыхьи, сахэмыти, садэмыкIуи… — мапчъэ, псэр IашIуба, гуIэкIай.

ПчыкIэ хъопскIыр зыдэкIощти зыдэчъэщти римыгъэшIэжьэу къытеджаго, ыгу ылъапэ нэсыжьыгъ. Чъыг къогъу зишIымэ хъунэп, къыкъоонышъ, къэгъотыжь си Хъоджэжъ тхьамыкIэ. Зэ моу псыхъом нэсыгъэмэ, икIуи, ичъи, ицуахъуи зэхэтэу ащкIэ ежьагъ. Тхьэр къыфэгубжыгъэу зэрэдунаеу мэкъутэжьы.

«Я Алахь, я Алахь» ыIозэ, Хъуаджэу зы къурIаныбзэ егъа­шIэм зымышIагъэр псыхъом зыщыIухьаным (къикIыжьын фаеба?), ылъэгъугъэм гу тIэкIоу къыфэнэжьыгъэр зэрипхъо­жьыгъ. Лъэтэн къэтэджырэм фэдэу, зимышIэжьэу, мо псыхъор къыдэзэрэфыпагъэу, зэрэшхызэ, быжъуатэу къыжэхэхьэ…

— Хьадэгъу лъыхъу сыкъежьэгъагъэу къычIэкIын, — ауми зэдысыжьы, утэшъуагъэм фэдэу къызэкIэкIо, зыздигъэзэщтыр фызэхэфырэп. Ыгу къызэхэхьэ, «Сэщ нахь насыпынчъэ а чылэшхом къыдэкIыгъэп. Сыд сэ лажьэуи хьакъэуи сиIагъэр, Бирам мафэу, сиуни чыли самыубытыжьэу мыщ сыкъэмыщэгъагъэмэ, — напIэр щынэм рищэхэу Тхьэм феIо…

…Ицокъэ кIэкъыцхэри ута­гъэх, идэнэ джани кIышъом цIынэ-цIынэу епкIылIэжьыгъ; имэщIус шIагъоу — чэти, нэмыкIи къымыгъанэу къыштэгъагъэр зэкIэ, аужыпкъэм, къычIинагъ. Е-о-ой, дунай, дунай!

Нэрэ-Iэрэм Хъуаджэм ыжэпкъ­хэр иуагъэх, шъойцые тхьамыкIашъор къытеуагъ. Ары, Алахьэм гуIэгъу ухерэмыдз нахь, боу упсэ ухигъэIэжьыщт, ау унэмысэу пшIэщтэп. Ышъо, хъэ­дэныжъ гыкIыгъэу, чъэкIыгъэ…

«Сыди симэзыгъа, сыди сижьыкъэбзэ къэщэгъугъа?», — ыгу къышIузэхэхьэ. ЛъэгонджэмышъхьэкIэ мэтIысы, етхъэ­гъэ-ешъогъэ Хъуаджэу къуаджэм дэсыгъэр арыми пшIэжьыщтэп, зэпимыгъэоу мэкъэ тIупщыгъэкIэ ынэгу бгъу пстэумкIи ыгъазэзэ (щыIэмэ къызэрилъэгъунэу) Тхьэм елъэIу.

— А си Тхьэшхо лъапIэу, зэкIэри зэлъэIоу, зыми емылъэ­Iужь! Мы зызакъом сыкъызэхэшIыкIи спсэ къысфэухъуми, сымышIахэу мы сыкъызхэцIэнлъэгъэ мэзым сыхэгъэцIэнлъыжьи, ныбжьи зэрэчылэу сямыупчIыжьэу ыкIи симыгъусэу, хьау, хьау, сырямыгъусэу (нахь тэрэзыр ышIэрэпышъ), хьау-хьау, хэтрэ адыги тызэмыгъусэу зы лъэбэкъу сымышIыжьынкIэ усэгъэгугъэ. — Ау гукIэ зэкIэ зэпищэчэу етIани щынапэзэ къеIо: — Ау адыгэр зэкIэ зэготэу, зэдырагъаштэу, зэдэIорышIэу, зыбгъу кIонхэ алъэкIынэу амал яIэ хъун шъуIуа зэгорэм?!

Зыгу еIэжьыгъэр Тхьэм елъэ­Iуфэ, гъэмэфэ уаери зэпыу­жьыгъ, тыгъэри пшъыгъэшъо- убэрэпщыгъэу къыхэужьыгъэу зэрэкъохьажьырэр чыжьэкIэ къэлъэгъуагъ. Къэнэхъэжьыгъэ дунаир зэрэлъапIэр зэхишIагъэу, шIури ери къыгурыIуагъэу, Хъуа­джэр тхьалъэIукIэми фэIазэ хъугъэу гуIэзэ ичылэ, иунэ къа­фэкIожьыщтыгъ.

Мамырыкъо Нуриет.