Хьадагъэм тесхэм сыдигъуи гупшысэ гъэшIэ­гъонхэр къаIэтых. ГущыIэкIэ зынэмысыхэрэ щыIэп. Джы, зэкI пIоми ухэмыукъонэу, уна­гъомэ компьютерхэр, телевизорхэр арытых. Хъугъэ-шIагъэу дунаим къыщекIокIырэ пстэури унэм исхэми, гъогум тетхэми игъом къанэсы.

Ахэм гупшысэ гъэшIэгъонхэр къахахых. ЕтIанэ зэIукIэхэмэ, зэхахыгъэм еплъыкIэу фыря­IэмкIэ зэнэкъокъух. Зэрэушэтых. Ащ къыхэкIэу, ныбжьыкIэ­хэм дунай шъхьаф зыфашIы­жьыгъэу, адэгущыIэгъуае хъугъэ. Арэу щытми, Iофыр адыгэ шэн­хабзэхэм анэсэу, цIыф зэхэтыкIэмэ захахьэхэкIэ, ныбжьыкIэмэ къаIон агъотыжьырэп. Тинасыпышъ, жъыхэр джыри щыIэх, тишэн-хабзэхэри компьютерым рагъэкIунхэу игъо ифагъэхэп.

Адыгэ хабзэр — мытхыгъэ хабз. Нахьыпэм хэукъоныгъэ хэмылъэу агъэлъапIэзэ нахьыжъмэ зэрахьэщтыгъ. ИщыкIагъэмэ, бэщыкIэ къагъэгъунэщтыгъ, къа­мэри зэфырахыщтыгъ. Джы нахьыбэрэмкIэ къинри хъярри ныбжьыкIэмэ апшъэ илъы хъугъэ. ЗекIокIэ-псэукIэмэ ежьхэми, уахътэми зэблэхъугъэу афа­шIырэм гъунэ иIэп. Ащ къы­­хэкIэу, адыгэ хабзэр зыдэб­гъазэрэм зигъазэу, зэмыкIурэми рагъэкIоу, зэрымытми рагъэуцоу хъугъэ.

Хьадагъэм тесхэр гущыIэу щысхэзэ, унагъом щыщ кIалэу ахэсым къеджэхи, унэм ращыгъ. Бэрэ къэмытэу къыгъэзэжьыгъ. ЗэкIэблэгъэ хьазырэу унэм къихьажьи итIысыпIэ екIу­жьыгъ. ЕтIанэ ежьыри, ынэхэри зы чIыпIэ имызагъэхэу, зыми фэмыгъэзагъэу, дыреплъэкIызэ губжыгъаеу къыIуагъ:

— Мы ныо купмэ къамыугупшысын щыIэп. Хьадагъэм къакIорэ пстэуми, цIыкIуми иными, сакъыдечъэкIын фаеу къырагъэкIы.

ЛIыжъэу щысхэр зэплъыжьыгъэх. Зым зэхихыгъэр ыгъэ­шIагъоу, жакIэу тетым къыхэмыщэу IущхыпцIыкIи, ышъхьэ макIэу ыгъэсысыгъ, адрэ лIыжъ ЦIэплъыр ичIыпIэ имызагъэу, бэщэу ыIыгъым зытыригъакIэзэ, гумэкIэу бэрэ хэтэджыкIыгъ.

— КъаIо, сикIал, жъымэ угу зэрябгъэрэр? — ЦIэплъыр ­къэупчIагъ.

— Тянэжъ къызхэкIыгъэ лIа­къом щыщхэу къэкIуагъэхэм сапэгъокIынышъ, сашъхьарытын фаеу къырагъэкIы. Ащыгъум ахэр егъашIэми слъэгъугъэхэп. АнэтIэгу нэ закъо итыми сшIэ­рэп. Ахэм язакъомэ Iофа, бла­гъэу тиIэ пстэуми сакъыдекIо­кIынэу ары зыфаехэр. Хэт ар зыукIочIын зылъэкIыщтыр?

— Сыд япIожьыгъэр адэ? — ыжакIэ макIэу хэпIэстхъэ­жьызэ Аминэ къэупчIагъ.

— Адыгэ хабзэмкIэ, къыз­фэкIуагъэхэм къакIэрэхьэх нахь, къэкIуагъэхэм акIэрыхьэхэрэп, — сIуагъэ.

— Зэгъэфагъэу пIуагъэ, си­шъау, ау тэрэзэу пIуагъэп!

— Адэ сыда сIон фэягъэр?

— Уадэжь къэкIуагъэм, блэгъэнкIи фит, хымэнкIи фит, цIы­кIуа ина зэхэмыдзэу, уянэ къылъфыгъэм фэдэу укъыде­кIокIынэу хабзэ.

— Тхылъ пчъагъэ зэпырызгъэзагъ, ау ащ фэдэ хабзэ зыми къисхыгъэп… КъыпфэкIуагъэмэ, къыпкIэрыхьан фаер ежьыр нахь...

— Къимыхыгъэми тэрэзэп. Е узэджагъэр тхылъ хъущтэп. Мы дунаеу тызытетым абзэкIи, ашъокIи, щыгъынэу ащыгъхэмкIи зэфэмыдэхэу, шэн-хабзэу ахэлъхэмкIи зэфэшъхьафхэу лъэпкъ мин пчъагъэ щэпсэу. Тэри, адыгэхэмкIэ, ахэм такъы­хэзыгъэщэу тиIэр макIэп. Ахэм зэу ащыщ цIыфыр зэхъопсагъэр ептынымрэ хьакIэу къыпфэкIуа­гъэр бгъэлъэпIэнымрэ. Тятэжъ, джэнэт лъапIэр Тхьэм къырет, зы пчыхьэм къыIотагъэм ятIо­нэрэм къыщыпидзэжьэу, хъугъэ­шIагъэхэу, шэн-хабзэхэу адыгэ­мэ зэрахьэщтыгъэу къыIотэжьыщтыгъэмэ гъунэ яIагъэп. Ахэр зэкIэ птхынэу уферэжьи, тхылъ пчъагъэ птхын фаеу хъущт. Ахэм ащыщэу нахьыбэрэ зи­гугъу къышIыжьыщтыгъэр адыгэ­мэ хьакIэм мэхьанэу ратыщтыгъэмрэ ар пытапIэ исы фэдэу къызэрагъэгъунэщтыгъэмрэ ары. ГъэшIэгъонба ар зэхэпхынкIэ?

— КъэIуат, Амин, — щысхэр къэлъэIуагъэх.

— КъэсIотэн, ау ар зыфэхьыгъэми, гупшысэу хэлъыми шъо шъуягупшыс.

— Тыкъезэгъы, — аIуагъ щысмэ.

Аминэ зыIулъэкIыхьажьи, унэм исхэр зырызэу къыплъы­хьажьхи, мэкъэ дэгукIэ мыгузажъоу къыригъэжьагъ.

1

— БэшIагъэ ар зыхъугъагъэр, ау а хъугъэ-шIагъэр тыгъуасэ хъугъэ фэдэу джы къызнэсы­гъэми зэблэхъугъэ имыIэу къа­Iотэжьы. Лъэхъан чыжьэм, псы­хъоу тызыкIэрысыр къызыщежьэрэ лъэныкъом фэгъэзагъэу зы мэфэ гъогу зыпкIу­кIэ, Абдзэхэ къушъхьэмэ якъе­жьапIэ унэсыщтыгъ. А чIыпIэм Хьаджэм икъуаджэ щыпсэу­щтыгъ. А къуаджэм ЛIышэхэр аIоу абдзэхэ лIэкъо зэтегъэ­псыхьагъэ дэсыгъ. ЗэшитIу хъу­хэу, зы хапIэ зэдисхэу псэу­щтыгъэх. Тетыгъорэ гупшысэрэ зиIэ цIыфыгъэх. Губзыгъэхэу, жашIохэу, гущыIэкIэ «блэр гъуанэм къырещы» зыфаIорэм фэдагъэх. ЗекIо кIощтхэми, хымэ къуаджэ хэхьащтхэми, лъэпкъ Iоф хасэм щызэха­фыщтми, зэкIэмкIи апэ итыгъэх. ГупшысэкIи, гущыIэкIи, хьалэлыгъэмкIи щытхъур къуаджэм къыфахьыщтыгъ. Абдзэхэ хэ­гъэгуми, Шапсыгъэми, Къэ­бэртаеми ячIыгу гъунапкъэмэ анэ­сэу, анэ щыпхагъэми укъы­ращэкIынэу амышIэрэ къогъу­пэрэ лъагъорэ яIагъэп. ШэкIуа­пIэхэри дэгъоу ашIэщтыгъэх.

Ащ фэдэ цIыфмэ а лъэхъаным мэхьанэшхо аратыщтыгъ, осэшхо афашIыщтыгъ. НасыпышIокIэ алъытэщтыгъэх. Ныбджэгъугъэ ахэм адашIынэу къуаджэм дэс­хэр лъыхъощтыгъэх. Ау шъэфэу къышъосIон, ащ фэдэ цIыфмэ нэкъокъогъу ямыIэу, нэчIэгъкIэ зыгорэхэр къафычIэмыплъыхэуи хъурэп. Зэшыхэр ахэми гу­пшысэкIэ ашIокIынхэ алъэкIыщтыгъ, губгъэнэуи зыми къафалъэгъущтыгъэп. Дэгъоу къагурыIощтыгъ зэнэкъокъум цIыфыр зэримыгъэшъхьаукъорэр, ар зыхэмылъри лъыкIотэн зэримылъэкIырэр.

Ау насыпыр зыфэдэр хэти дэгъоу ешIэ. УмышIахэуи къэкIо, джащ фэдэуи мэкIожьы. Зыпыбгъэнагъэу, бгъэбылъыгъэу е пшъэхъукIэ еппхыгъэми, кIожьын зыхъукIэ, зыIыгъын кIуачIэ дунаим тетэп. Е унэсыгъахэу пшIошIызэ, пIэ пщэимэ пIэмычIэ къихьанэу къыпщыхъузэ, шы­гъэчъэшым фэдэу Iохъушъутыжьы. ЕтIанэ а шыр ошIэ-дэмышIэу, пкIыхьапIэкIи зымы­лъэгъугъэ цIыфым ишэщ чIэтэу къэущыжьэу мэхъу.

Джащ фэдэу адыгэ шэн-ха­бзэм щэхъу хэмылъэу, зэшымэ яунэгъо зэгъэфагъи, ящыIэ­кIэ-псэукIи зы чэщ закъом зэ­пырыгъэзагъэу зэблэхъугъэ ышIыгъ.

2

Зэгорэм, чэщыр хэкIотагъэу, къэлапчъэм къытеуагъэх. Унэ­Iутыр икIи къэлапчъэр зыIуехым, зэкIоцIыпхагъэу шыплIэм зыгорэ дэлъэу шыу горэ къыдэхьагъ. Рагъэблэгъагъэр кIэлэ ныбжьыкIэу, шыплIэм дэлъыгъэр ащ къытыгъугъэ пшъашъэу къы­чIэ­кIыгъ.

— Шъуиакъылрэ шъуилIы­гъэрэ сащэгугъы, сызэрыфэгъэ чIыпIэри, сигъашIи шъуIэ къи­сэлъхьэ, — ыIуагъ кIалэм.

Пшъашъэу къыхьыгъэри нэутхэу къычIэкIыгъ.

— ГъэпцIагъэкIэ сыкъыты­гъугъ. Псэогъу сфэхъунэу сыфаеп. ХьакIэр къызэраухъумэу сихыягъэрэ сикъэбзагъэрэ къэ­шъуухъумэнэу сышъущэгугъы, — ыIуагъ ащи. ТIури хьакIэ фэдэ хъугъэх, тIури зэфэдэу къэуухъумэнхэ фаеу къычIэ­кIыгъ.

ЗэшитIури, яшъхьэгъусэхэри бзылъфыгъэу къахьыгъэм бэрэ елъэIугъэх, едэуагъэх насып фэхъугъэм еуцолIэнэу, ау къафезэгъыгъэп. Къэзыхьыгъэ кIа­лэми ыгъэдэIон ылъэкIыгъэп. Зихьэ кIодыгъэм «сихьэ кIо­дыгъэ» еIо, ащ фэдэри шъэфы хъун ылъэкIырэп. Пшъашъэр къызхэкIыгъэ лIакъом, Хьаджэм икъуаджэ анахьыжъэу дэсхэр гъусэ къышIыхи, зэшитIумэ адэжь къэкIуагъэх. Пшъашъэр аратыжьынэу зэшымэ бэрэ къядэуагъэх. Ау зэгурыIуа­гъэхэп.

— Къуаджэм тэри тыщыщ, хэти лъытэныгъи шъхьэкIэфагъи фэтэшIы, тэри джащ фэдэу къытфыщытынхэу къэтылэжьыгъэу къыт­щэхъу. Ау хьакIэу къыт­фэкIуа­гъэм адыгэ шэн­-ха­бзэм те­тэу ты­дэмызе­кIомэ, уасэу тиIэми къыкIи­чын, шъо­ри апэрэу тышъу­умысын. Арэу зыхъукIэ, мы Iофыр щарих­ьат диным ­къызэриIоу зэхэзыфыпхъэм зэхед­гъэфэу, ащ иIо тетэу тыпсэумэ тызэгуры­Iонэу сэ­гугъэ. Джащыгъум сыд къыттыралъхьагъэми тихьылъ, — аIуагъ зэшымэ.

— Ащ фэдэ хъун ылъэкIыщтэп. Зэхафырэ Iофмэ ащыщэп тызэ­рыгущыIэрэр. ЗэкIэри нафэ. Пшъа­шъэр фэмыеу егъэзыгъэкIэ кIалэм къыхьыгъ, ари шъхьэихыгъэу ежь къышъуиIуагъ, къышъолъэIугъ. Зэо-банэ хэмытэу акъылкIэ тызэшIо­жъугъэкI, — анахьыжъэу ахэтым къыIуагъ. — Джэуапым къежэхэу къоджэдэсхэр къэкIуагъэхэу щагум дэтых.

Ащ дэжьым хьакIэм къамэр къы­рипхъоти, плъыр-стырыгъэм хэтэу купым ахэлъэдагъ. Мыхъунхэри ыIуагъэх.

— Спсэ пытэу ишъозгъэщыжьыщтэп, IапэкIэ сишъхьэгъусэ шъунэзгъэсыщтэп, — ыIуи, кIалэр зимышIэжьэу кууагъэ, кIыигъэ.

Адыгагъэм зыкIи щыщыгъэп ащ фэдэ зекIуакIэр. Мыгъэсэ шэныгъ ар…

Купыр делэ пшIошIа?! ХьакIэр аубыти, зэшIуаIонтIыкIыгъ, къамэри къытырахи, ищыгъыни зэхэтхъыгъэу купым къызхидзыжьыгъ.

— Шъуштэжь! — аIуагъ, — шъуи­хьакIэ. ШъулъэкIымэ, къэжъугъэгъун. Пшъашъэри зиемэ унэ кIыбымкIэ зэшымэ къамышIэу ращыжьыгъ. — Ари шъуихьэкIагъэми, къэжъугъэ­гъунэн шъулъэкIыгъэп, — унагъом къекIэнакIэхэу къаIуи къоджэдэсхэр щагум дэкIыжьыгъэх.

Лъэшэу гухэкIэу къадэпсэугъэх. Мощ фэдиз лъытэныгъэ зыфашIыщтыгъэ унагъор нэрэ-Iэрэ азыфагу хьэйнэпэцIэIужь къашIи, гущыIэ мы­щыухэр къараIожьхи, къоджэгъухэр зэбгырыкIыжьыгъэх.

ЗэшитIумрэ ахэм яхьакIэрэ аIон амышIэу зэплъыжьхэу бэрэ щы­сыгъэх. Нахьыжъыр къэгущыIи кIэ­кIэу къыIуагъ:

— Къыздэшъоштэмэ, тикъин зы хъугъэ. ШъхьакIоу къытахыгъэри ары. ТизекIуакIи зы хъун фае. ТихьакIэ ащкIэ зыщыгугъырэмрэ еплъыкIэу фыриIэмрэ къыIомэ, тIощтыри, тшIэщтыри, тызэрэзекIощтыри къэсIонхэ слъэкIыщт.

— Апэрэу, Тхьэм сыщэгугъы, ятIонэрэу, купым шъхьакIоу къытихыгъэмкIэ яфэшъошэ пшъэдэ­кIыжь ядгъэхьыжьынэу шъо сыкъышъу­щэгугъы. КъашъуIорэр сшIэщт. Сы­фэхьазыр.

— Ащыгъум тиIоф неущырэ ма­фэм тымыхьыжьэу, нычэпэ етэ­хьыжьэ. Непэ щегъэжьагъэу къуа­джэм тиIоф зэрэдэмылъыжьыр къы­жъугурыIуагъ. Арышъ, тишъхьэгъусэхэр къызхэкIыгъэ лIакъомэ адэжь кIожьынхэ фитых. Унагъо икIэрыкIэу тшIэжьын аIоми, фитыныгъэ ятэты. Унэмрэ мылъкоу къэ­нэжьырэмрэ чыракIоу тиIагъэмэ къафэтэгъанэ. Непэ щегъэжьагъэу, нэмыкIырэ хэкIыпIэ тимыIэу, хьадж­рэт гъогум тытехьэ, тилъышIэжьи дэтэублэ.

Iашэрэ шъуашэрэ щэхъу къамы­штэу шымэ къяшэсыхи, нэбгыри­щыми къуаджэр къабгынагъ, къу­шъхьэм икуупIэ фаузэнкIыгъ. Зыр къашIэмэ, адрэм екIужьхэзэ ашIынэу, зэпэчыжьэхэу гъочIэгъ зыщыплI агъэнафи, псэупIэ-гъэпсэфыпIэхэр ащашIыгъэх. Джащ щегъэжьагъэу, чэщ гупсэф рамыхэу, лъышIэжьыр рахьыжьагъ. Апэ къуаджэм шэу дэ­тыр зэкIэ къатыгъугъ, етIанэ былы­мэу яIэмэ адаублагъ. Ясабыйхэри къатыгъухэу рагъэжьагъ. Ахэр зауххэ нэужым къуаджэм унэу дэтмэ ма­шIор акIадзи, тырагъэстыкIыгъэх. Къуаджэм псаоу къыдэнагъэхэр зэхэгущыIэжьхи, чIыпIэр зэблэхъугъэн фаеу къырагъэкIыгъ. Псыхъом готхэу къекIотэххи, Хьаджэм икъуа­джэ тIысыгъэ. Унэхэри ашIыжьыгъ, яхъызмэт Iофхэри зэрагъэфэжьы­гъэх. Зэшыхэм ежьхэм афэдэ хьа­джырэтхэр гъусэ къафэхъухэзэ, купышхо хъугъэх. Хьаджэм икъуа­джи мастэ хъугъэп, зыдэтIысыгъэ чIыпIэр къагъотыгъ. МашIори икIэрыкIэу зэкIагъэблагъ. БгъуитIумкIи хэкIуа­дэрэр нахьыбэ хъугъэ, ары пэпчъ лъышIэжьми нахь зыкъыIэтыщтыгъ. Къуаджэу тIысыжьыгъэм аужырэ унэм ышъхьэ аIэтыжьыгъэ къодыеу чэщым хьаджырэтхэр къякIухи, джы­ри тырагъэстыкIыгъ. Пхъашэуи зэпэуцужьыгъэх, бгъуитIумкIи хэкIо­дагъэри багъэ. Хьаджэм икъуаджэ щыщэу псаоу унэгъуих нахь къэнэ­жьыгъэп. Ахэри анахьыжъхэу зэшымэ а чэщым къядэогъагъэхэр арыгъэх. Псаоу къэнэжьыгъэхэр зэусэжьхи къоджэ шъхьафэу мытIысыжьхэу, апэмычыжьэу щытыгъэ къуаджэм язэгъыхи ахэтIысхьажьыгъэх. Бэрэ пэмылъэу хьаджырэтхэр ащи къекIухи, унэгъуихыри шъхьафэу тырагъэстыкIыгъ, нахьыжъэу къэнэгъагъэхэри хэкIодэжьыгъэх. Джащ тетэу къоджэ псаури, зэшыхэм аугъоигъэ купри лъышIэжьыным екIодылIагъэх.

Аминэ къыухыгъ къэбарыр.

— Лъэхъан жъалымыгъ. КъызэрыкIыгъэри зи арыхэп. Хэт зишъхьэгъусэ къэзымытыгъугъэу мыщ щысыр? — Щысымэ ащыщ къыIуагъ. Зэплъыжьхэзэ зэрэгъэщхыгъэх.

— А пстэури тэрэз! ЗэкIэри дэгъу, ау мы кIалэу щысым зыфиIуагъэр фэшъхьаф, — ЦIэплъым къыIуагъ…

— Фэшъхьафэп! Ари джащ фэд! Къин зыкIаIуагъэр унагъом хьадагъэ зэритыр арэп. Къэхъугъэу мылIэжьын щыIэп, зи ащ ежэрэп, къиныри игъоуи зыми къыфакIорэп. Шъэфыми, нафэми о угу иузэу ар къыфэнэ, ащ ухэмыкIэу уигъашIэ охьы. Ау пщымыгъупшэн фаер, къыпфэкIуагъэхэри ощ фэдэу а къиным ежэхэу щысыгъэхэп. Фэхьазырыгъэхэп. Сы­маджи, хьадагъэр гукIэ къызэмыкIуи ахэт, ау уикъин зэхашIи, ар ышъхьагъ ашIыгъ. ГукIэгъу къыпфа­шIэу уикъин къыбдаIэтынэу къып­фэкIуагъэх. ЦIыкIуми иными, жъыми кIэми, бзылъфыгъэми хъулъфыгъэми, уишIуми уибзаджэми, зэкIэми зэфэ­дэу унаIэ атебгъэтын, уакъыдекIокIын фае. ЯщыкIагъэри зэфэшъхьафми, зэкIэри къыуагъотылIэны фае. Зым псы ищыкIагъ, уипсынэ зыдэщытыр ымышIэу, адрэм псыунэ ищыкIагъ зыдигъэзэщтыр ымылъэгъоу… Зыр уцым ешъощт, адрэр шхэщт е амдэз ыштэщт, зыр чъыIэм егъалIэ, адрэм фабэр къегуао… Хымэ къуаджэ къикIыгъэмэ хэгърэй гъусэ афэпшIын фае, ящытыпIи ятIысыпIи гъэ­нэфагъэу… КъэкIуагъэхэр зыдэкIыжь­хэкIэ апэу зэрыгущыIэжьыщтхэр алъэгъугъэр, зэхахыгъэр, къызэрадекIокIыгъэхэр ары. Зэ нэмыIэми узшъхьарымыхьагъэм уидахэ ыIощтэп. Джахэм уамыгъэмысэжьынэу, зэкIэми игъом уалъыIэсын, уашъхьа­рытын фае. Къэсэгъэзэжьышъ, уянэ къылъфыгъэри, благъэу уиIэхэри чыжьэу къикIыхи къыпфэкIуагъэхэмэ, хьакIэм фэдэу уакъыдекIокIын фае. Сыда пIомэ уихапIи, уиуни фэнэ­Iуасэхэп. Джары къин зыкIаIуагъэр нахь, хьадэу зепхьэрэр арэп. Ащ иIоф ыухыгъ, ичIыпIэ ыгъотыжьыгъ.

— Къыбдесэгъаштэ, — ыIуагъ ЦIэплъым. — Къуаджэм дэсхэмкIэ шапхъэу, хымэхэмкIэ щысэу къекIо­лIагъэхэр бгъэлъэпIэныр псынкIэп. Сыд фэдэу къиными, ар уукIочIын фаеу Тхьэм къыптырелъхьэ.

— Адэ ары! ШъхьэкIэфагъэ зэмыхырэр огъэцIыкIу, ори хьэйнапэ зыошIыжьы! Къуаджэри ары, — къы­хигъэхъожьыгъ Аминэ. КIалэм къеджэхи джыри унэм ращыгъ, ау ащ нэужым къыгъэзэжьыгъэп. Енэгуягъо къыгурыIуагъэкIэ. ГъукIэлI Нурбый.