Урысыем культурэмкIэ и Министерствэ иэкс­пертэу Николай Твердохлебовым ыугъоигъэхэу я ХIХ-рэ лIэшIэгъум адыгэхэм (щэрджэсхэм) Iашэу агъэфедэщтыгъэхэм якъэгъэлъэгъон Мыекъуапэ къыщызэIуахыгъ.

Iашэм фэгъэхьыгъэ къэбарэу зэхэтхырэр макIэп. Адыгэмэ зэраIоу, IорыIуатэ нахьи, нэ­рылъэгъу.

КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъ­хэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэ къыщызэIуахыгъэ къэгъэлъэгъоныр пшысэм фэдэп. «Нэм ылъэгъурэр Iэм ешIышъу» зыфиIорэ гущыIэжъым укъыпкъырыкIызэ, Iашэм итеплъэ, имэхьанэ уягупшысэ. ЦIыфым апэу къыгурыIон фаер Iашэр джэ­гуалъэу зэрэщымытыр ары.

ЗэхэщакIохэм хэбзэ шапхъэ­хэр къыдалъытэхи, Iашэу къагъэлъэгъощтхэр апчым хэшIыкIыгъэ къэмланышхохэм адалъхьагъэх. Нэм ылъэгъурэр гум ышъхьэпэным фэшI Iашэхэр зэфэшъхьафхэу чIыпIэ хэхы­гъэхэм арагъэкIугъэх.

Пэублэ гущыI

Музеим ипащэу, Урысыем, Адыгеим, Ингушетием культу­рэмкIэ язаслуженнэ IофышIэу ШъэуапцIэкъо Аминэт зэхахьэр пэублэ гущыIэкIэ къызэIуихыгъ. Адыгэ Республикэм культурэмкIэ иминистрэ иапэрэ гуадзэу Ольга Гавшинар, АР-м культурэмкIэ иминистрэ игуадзэу Кушъу Светланэ, Адыгеим, Iэ­кIыб къэралхэм ащызэлъа­шIэрэ сурэтышIэу, лъэпкъ IэпэIасэу Еутых Асе, Дунэе Адыгэ Хасэм хэтэу, отставкэм щыIэ полковникэу ЦIыкIушъо Аслъан, Урысыем культурэмкIэ и Министерствэ иэкспертэу, искусствоведэу Иван Ващенкэр, Iашэхэр къэзыугъоигъэ Николай Твердохлебовыр, нэмыкIхэри зэхахьэм къыщыгущыIагъэх.

Адыгэ Республикэм иза­служеннэ журналистэу Кушъу Светланэ адыгабзэкIи, урысыбзэкIи игупшысэхэр къыIота­гъэх. Iофтхьабзэм хэлэжьэрэ ныбжьыкIэхэм закъыфигъази, зэгъэ­пшэнхэр ышIыгъэх. Iашэмрэ шъуашэмрэ язэпхыныгъэхэр щыIэныгъэм зэрэдиштэхэрэр хигъэунэфыкIи, щысэхэр къы­хьыгъэх.

Еутых Асе изэгъэпшэнхэри гъэшIэгъоных. Iашэр цIыфым зэригъэфедэрэ шIыкIэм гупшысэхэр уегъэшIых. Лъэпкъэу зыщыщым елъытыгъэу Iашэр зезы­хьэрэм къепIолIэн плъэкIыщтыр щыIэныгъэм къегъэлъагъо.

Я ХIХ-рэ лIэшIэгъур

Николай Твердохлебовым къыугъоигъэ Iашэхэр Темыр Кавказым я ХIХ-рэ лIэшIэгъум щагъэфедэщтыгъэх, адыгэхэм (щэрджэсхэм) якультурэ, ящы­IэкIэ-псэукIэ къагъэлъагъо. Iа­шэр зышIыхэрэм яIэпэIэсэныгъэ зэрэхахъорэр, лIэужхэр зэзыпхырэ Iашэр лъэгапIэу зынэ­сыгъэр цIыфхэм ашIэщтыгъ.

ХьакIэм дахэу зэрэпэгъокIы­хэрэр, ныбджэгъухэр зэрагъэлъапIэхэрэр, пыйхэм пхъашэу апэуцужьынхэ зэралъэкIырэр адыгэхэм ящыIакIэ къыхэщыщтыгъ. Iашэр зэрэзепхьащтым, зэрэбгъэфедэщтым, фэшъхьаф­хэм Николай Твердохлебовыр IупкIэу, игупшысэхэр зэгъэфагъэхэу къатегущыIагъ.

Я ХIХ-рэ лIэшIэгъур адыгэ­хэмкIэ къызэрыкIоу щытыгъэп. Кавказ заом хэлажьэхэзэ, лIы­гъэм ишапхъэ лъэхъаным щыпхыращыгъ.

Iашэр шъуашэм дештэ

Заом илъэхъан адыгэ шъуа­шэр зыщыгъхэм Iашэр дэгъоу зэрахьан алъэкIыщтыгъ. Шъуа­шэр Iашэм зэрэфытегъэпсы­хьагъэри Н. Твердохлебовым къы­Iотагъ. Хьазырхэм шъуашэр къагъэдахэ, ащ дакIоу, мэхьэнэ гъэнэфагъэ яI. Къушъхьэхэм, мэзхэм, нэмыкI чIыпIэ къинхэм ащызаохэ зыхъукIэ, гъомылап­хъэри, щэгынхэри зэолIхэм зы­даIыгъыщтыгъэх.

КIэрахъор, шыур, къушъхьэ­хэр — сыда ахэр зэзыпхырэр? Н. Твердохлебовым зэо­лIым илIыгъэ зэкIэми апэ ­егъэуцу. ЗэолIыр мыщынэу, лIыгъэу хэлъыр иIашэкIэ, изе­кIо­кIэ-шIыкIэхэмкIэ къегъэшъып­къэжьы.

Къэгъэлъэгъоным еплъыгъэ­хэм ащыщых Адыгэ Респуб­ликэм икультурэ щызэлъашIэу, оркестрэм идирижерэу СтIашъу Къэплъан, хэбзэ къулыкъушIэхэу Къумыкъу Азэмат, ЛIыхъукIэ Заур. Ижъырэ кIэрахъохэр зэрагъэпшагъэх. Музеим къыщагъэлъэгъорэ кIэрахъохэр ки­нофильмэхэм ащагъэфедэхэу къызэрэхэкIыгъэр къытфаIотагъ.

Журналистэу, адыгэмэ ятарихъ фэгъэхьыгъэ фильмэхэр тезыхырэ режиссерэу Даур Хъусен къызэриIуагъэу, лъэпкъым итарихъ Iашэри, шъуашэри хэгъэщагъэх. Адыгэр адыгэу къэзыгъэнэжьыгъэр лIыгъэ шап­хъэм итэу ишэн-хабзэхэр къызэриухъумагъэхэр ары.

ЗэлъашIэрэ сурэтышI-мо­дельерэу СтIашъу Юрэ адыгэ шъуашэр ышIынэу зыфежьэкIэ, Iашэр шъуашэм зэрэригъэкIущтыр къыделъытэ.

— Кавказ щыпсэурэ лъэпкъ­хэм адыгэ шъуашэр къякIоу ащыгъ, — еIо СтIашъу Юрэ. — Зэхахьэу сызыхэлэжьагъэм ситворчествэ лъэшэу къыгъэбаигъ.

Къамэр, сэшхор…

Iашэр сыда зыхашIыкIырэр? УпчIэм иджэуап зымышIэрэ нэбгырабэмэ таIукIагъ. Сирием къырахыгъэ къамэм, къэбэр­таехэм якъамэхэр, нэмыкIхэр дахэх. Щылычым, тыжьыным, пхъэм, шъом, фэшъхьафхэм аха­шIыкIыщтыгъэх.

Бзылъфыгъэ кIэрахъом итеплъи хэушъхьафыкIыгъэу къагъэлъэгъуагъ. Къушъхьэм щызэорэ зэолIым Iашэу ыIыгъыр бзылъфыгъэ кIэрахъом бэкIэ текIы — нахь лъэш. Грузин кIэрахъори гъэпсыкIэу иIэмкIэ къахэщы. Хьазырхэр шъуашэм зэрэрагъэкIурэр къыдэлъытэ­гъэн фае. Дэжъыер, щылычыр, шъор, тыжьыныр, нэмыкIхэри хьазыр­хэм яшIын щагъэфедагъэхэу музеим къыщагъэлъагъох.

Сэшхохэр бэ мэхъух. Уна­гъом дэхэфэшIэу щызыгъэфедэ зышIоигъохэм ащыщ къытиIуагъ зы сэшхом сомэ миллион заулэ зэрэтефэщтыр. ЩыIэныгъэм къызэригъэлъагъорэмкIэ, уасэм къыкIичыщтэп, хэпшIыкIэу хэ­хъощт.

Зэфэхьысыжь кIэкI

Къэгъэлъэгъоным еплъыгъ Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей ипащэу Джыгунэ Фатимэ. «Узэплъынэу, гъэшIэгъонэу щы­Iэр бэ», — къыIуагъ Ф. Джы­гунэм. ШIэныгъэлэжьэу Мамый Руслъан, театроведэу Шъхьаплъэкъо Къэсэй, Санкт-Петербург къикIыгъэу, Адыгэ Рес­пуб­ликэм изаслуженнэ артисткэу КIыкI Софие, культурэм щызэлъашIэхэу Еутых Асе, Ты­гъужъ Фатимэ, Сулейманова Фатимэ, Нэгъой Заур, ГъукIэ Замудин, Нэгъуцу Аслъан, Дунэе Адыгэ Хасэм ипрезидент иупчIэжьэгъоу МэщфэшIу Нэдждэт, Iоф­шIэным иветеранхэу Хьатикъое Адам, Нэгъой Яшар, Мыекъуапэ икъэзэкъхэм яотдел ипащэ игуадзэу Екатерина Загорулько, ансамблэм хэт ныбжьыкIэхэм, зэхэщэн Iофыгъохэм чанэу ахэ­лэжьэгъэхэ ЕмтIылъ Оскар, Ем­тIылъ Азэмат, фэшъхьафхэм тызыгъэгъозэрэ къэгъэлъэгъонэу тарихъым, культурэм афэгъэ­хьыгъэр лъэшэу агу рихьыгъ. Титарихъ нахь игъэкIотыгъэу тытегущыIэн фаеу алъытэ.

Сыхьатищ мыхъупэу Н. Твердохлебовыр музеим къыща­гъэлъэгъорэ Iашэхэм, нэмыкI пкъы­гъохэм узыIэпищэу къатегущыIагъ. Журналистэу ХьакIэмызэ Сусанэ къызэриIуагъэу, искусствэр зыгу рихьыхэрэр пшъыгъэхэп, ягуапэу едэIугъэх. Н. Твердохлебовым унэгъо дахэ иI, кIэли 7 епIу.

1840 — 1880-рэ илъэсхэм, нэмыкI лъэхъаным Кавказ щы­псэущтыгъэ лъэпкъхэм ящыIакIэ фэгъэхьыгъэ сурэтхэри гъэшIэгъоных, тарихъым инэкIубгъо- хэр къагъэлъагъох.

Чъэпыогъум и 10-м нэс къэ­гъэлъэгъоныр музеим щыкIощт. ЕмтIылъ Нурбый.