Адыгеим къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэу зыпсэурэр илъэси 100 зэрэхъурэм ипэгъокIэу УФ-м ыкIи АР-м культурэмкIэ яминистерствэхэм тхылъ-альбом гъэкIэрэкIагъэ къыдагъэкIыгъ. Ар адыгэмэ ядышъэидагъэ фэгъэхьыгъ, ятIонэрэ тедзэгъоу IофшIагъэр къыхаутыгъ.

Текстхэм анэмыкIэу ащ я 19 — 21-рэ лIэшIэгъухэм адыгэмэ ашIыгъэ дышъэидагъэхэр къыдэхьагъэх.

Ахэр АР-м и Лъэпкъ музей иколлекцие щыщых. Пкъыгъохэм якъыхэхын хэлэжьагъэх музеим иIофышIэхэу Цэй Сусаннэ, Къоц Асиет ыкIи ХъокIо Маринэ.

Тхылъым дэт научнэ IофшIэгъэшхори, пэублэ гущыIэри ытхыгъэх тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, этнографэу Теуцожь Нуриет. Текстхэр урысыбзэкIэ, адыгабзэкIэ ыкIи инджылызыбзэкIэ къыдэхьагъэх. Урысыбзэр адыгабзэ­кIэ зэзыдзэкIыгъэр шIэныгъэлэжьэу Цэй Бэлл. Инджылызыбзэм изылъхьагъэхэр филологие шIэныгъэ­хэмкIэ кандидатхэу Хьэбэчыр Зарэрэ Кубэщыч Сафиетрэ.

Тхылъым иавтор ехьылIагъэу нахь игъэкIотыгъэу къасIомэ сшIоигъу.

Теуцожь Нуриет Адыгэ къэралыгъо университетым тарихъымкIэ ифакультет къыухы зэхъум идиплом IофшIэн ды­шъэидагъэм фэгъэхьыгъагъ, икандидатскэ диссертации адыгэмэ ядышъэидэн ехьылIэгъагъ.

Мэрэтыкъо Мухътар ипащэу диплом IофшIэныр ытхыгъ. Пшъашъэм иIофшIагъэ къыгъэшъыпкъэжьы зэхъум ащ чIэ­сыгъэ Мэкъулэ Джэбрэилэ лъэшэу ыгу рихьыгъ ыкIи гуманитар ушэтынхэм апылъ институтым ригъэблэгъагъ. Народнэ творчествэмкIэ отделым Нуриет иIофшIэн щыригъэжьагъ. Ау илъэс зытIу нахьыбэрэ Iоф ымышIагъэу РАН-м этно­логиемрэ антропологиемрэкIэ и Институт иаспирантурэ чIэхьагъ, къыухыгъ. 2005-рэ илъэсым кандидатскэ диссертациер къыгъэшъыпкъэжьыгъ. Нуриет зишIэныгъэхэм ренэу ахэзыгъахъо зы­шIоигъо цIыф. Москва дэсыфэ политикэм ыкIи бизнесым яеджапIэу Къэралыгъо Думэм епхыгъэм, Урысыем и МИД дипломатиемкIэ и Академие ащеджагъ, къыухыгъэх.

Аспирантурэм илъэс заулэрэ щеджагъэу къэралыгъом зэхъокIыныгъэу щы­хъугъэхэм къахэкIэу Москва ущыпсэуныр нахь къин хъугъагъэ. Нуриет IофшIэн лъыхъузэ, адыгэмэ ятарихъ ыкIи яэтнографие ышIэу Постпредствэм IофышIэ зэрищыкIагъэр зэхихыгъ.

— Постпредствэм а лъэхъаным ипэщагъ ШъэоцIыкIу Пщымафэ. Биографиер стхызэ сашъхьагъ къихьи, сипочерк къызеплъым, «тэштэ» ыIуагъ, — къеIуатэ Нуриет. — Постпредствэм бэмэ сафигъэсагъ, ар «школэ» дэгъу сэркIэ хъугъэ. ШъэоцIыкIу Пщымафэ шIэныгъэ куухэр иIагъ, тхылъхэр тэрэзэу зэхэ­хэ­гъэу­цогъэнхэм мэхьанэшхо риты­щтыгъ. Тхьаегъэпсэу аспирантурэмрэ Постпредствэмрэ зэдэсфынхэ амал къы­­зэрэ­са­тыгъэмкIэ.

2007-рэ илъэсым ишэкIогъу мазэ Къэрэщэе-Щэрджэс Республикэм илIыкIо игуадзэу Постпредствэм рагъэблагъэ. Ау бэрэ ащ Iоф щимышIагъэу, янэ сымаджэ къызэрэхъугъэм къыхэкIэу, Мые­къуапэ къегъэзэжьы. 2009-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 2016-м нэс Адыгэ къэралыгъо университетым щэлажьэ, нэужым къэралыгъо къулыкъум фегъэзэжьы. 2019-рэ илъэсым имэлылъфэгъу мазэ къыщегъэжьагъэу АР-м культурэмкIэ и Министерствэ Iоф щешIэ.

Нуриет дышъэидэнымкIэ специалист макIэу тиIэмэ ащыщ. ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, институтым зычIэсыми шIогъэшIэгъонэу дышъэидэным пылъыгъ, идипломи ащ фэгъэхьыгъагъ. Аспирантурэми адыгэм идышъэидэ гъогоу къыкIугъэр щызэригъэшIагъ, кандидатскэ диссертациери ащ фэгъэхьыгъагъ. А зэпстэуми къакIэлъыкIуагъ тхылъэу «Адыгэмэ (щэрджэсмэ) ядышъэид» ­зы­фиIорэр. Тарихъ этнографическэ еплъыкIэм шIэныгъэлэжьыр къыпкъырыкIызэ, тхылъым къыдэхьэгъэ материалыр ыгъэпсыгъ.

Нуриет къызэритхырэмкIэ, дышъэидэныр адыгэмэ къызахэхьагъэр Темыр-КъохьэпIэ Кавказым хэхъыкIыным зыщиушъомбгъоу зырегъажьэр ары. Мы лъэныкъомкIэ шIэныгъэлэжьхэм еплъыкIэ пчъагъэ яI. Зыхэм адыгэхэм ар яIэ хъуныр зэпхыгъэу къаIорэр адыгэхэмрэ хьатхэмрэ зэпэблагъэхэу зэрэщыты­гъэ­хэр ары. КъокIыпIэм къикIэу адыгэмэ дышъэидэныр къахэхьанымкIэ «Дышъэ гъогуми» мэхьанэшхо иIагъэу алъытэ. Скифхэм яуахътэ дышъэидэр Кавказым илъы хъугъэу зылъытэхэрэри щыIэх. А еплъыкIэр къэзыушыхьатырэ пкъыгъохэр Керчь пэмычыжьэу Iуашъхьэм къычIахыгъэхэм ахэлъых, ахэм къаушыхьаты дышъэидэм лIэшIэгъу пчъагъэ зэриныбжьыр. Адыгэмэ ядышъэидэ зэ нэмыIэми зыфэзыгъэзагъэхэм — орэзекIолI, орэшIэныгъэгъуаз, IэкIыбым къикIыгъэу Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэм ащы­гъо­загъэхэм ятхыгъэхэр IэубытыпIэ ышIы­хэзэ, Нуриет материалыр гъэшIэгъонэу ыгъэпсыгъ.

Я XX-рэ лIэшIэгъум икIэуххэм адэжь дышъэидэныр зышIогъэшIэгъонхэр на­хьыбэ зэрэхъурэм ишIуагъэкIэ ар мэкIэ-макIэу зэтеуцожьэу регъажьэ.

— Зыфэдэ къэмыхъугъэ искусствэр къэIэтыжьыгъэнымкIэ зэлъашIэрэ мо­дельерэу СтIашъу Юрэ Iофышхо ышIагъ, — къетхы Теуцожь Нуриет. — Ащ 1970-рэ илъэсым дышъэ ыкIи тыжьын Iуда­нэхэмкIэ хэхъыкIыныр зэтыригъэуцо­жьынэу фежьэ. 1992-рэ илъэсым Адыгэ къэралыгъо университетым дышъэидэнымкIэ кружок щызэхещэ ыкIи студентхэр а искусствэм фегъасэх. 1990-рэ илъэсхэм Налщык щыпсэурэ Мэстафэ Вячеслав мастерской къызэ­Iуехышъ, дышъэидэным щыфегъасэх. А лъэхъаным ащ ригъэджэнхэу АР-м куль­турэмкIэ и Министерствэ ыгъэкIогъагъ пшъэшъищ: Пэнэшъу Сафыет, Теуцожь Нуриет ыкIи Дыды Фатимэ. Ахэм ящы­Iэныгъэ дышъэидэным пытэу рапхыгъ.

Мы аужырэ илъэс 30-м дышъэидэнымкIэ IэпэIасэхэр тиIэхэ хъугъэ. Ахэм ащыщых Гумэ Ларисэ, Абрэдж Гощэфыжь, Джармэкъо Зурет, Хьакъунэ Эль­зэ, Анжела Исаевар, Цурмыт Рузанэ, Боджэкъо Бэлэ, Теуцожь Фатимэ, Хъу­тым Заремэ ыкIи нэмыкIхэр. Ахэм яIофшIагъэхэр я XIX-рэ лIэшIэгъум щы­Iэгъэ IэпэIасэхэм яIэпэшIыгъэхэм акIагъахьэу гъэпсыгъэх.

Дышъэидэныр, ижъырэ сэнэхьатэу лIэшIэгъу пчъагъэ къэзыкIугъэр ащы­гъупшэным нэсыгъэу илъэсишъэ фэдиз кIуагъэ. Ар ащыгъупшэжьыни алъэкIыщтгъагъэ. Ау IэшIагъэхэуи, ахэр зэрашIыщтыгъэ Iэмэ-псымэхэу Лъэпкъ музеим къыухъумагъэхэм яшIуагъэкIэ ижъырэ искусствэу дышъэидэныр зыпкъ рагъэуцожьын алъэкIыгъ. Джы IэшIагъэу музеим чIэлъмэ ащыщэу мы альбомым 70-рэ къыдэхьагъ. Ахэм мы тхылъыр къагъэдэхагъ, къагъэбаигъ.

Сихъу Гощнагъу.