ТхэкIошхо-гупшысэкIо гъэшIэгъонэу, художественнэ прозэм илъэпсэхэщэу КIэрэщэ Тембот адыгэхэм якультурэ тарихъ чIыпIэ ин щеубыты. Ащ икъэлэмыпэ зэбгъэпшэн щымыIэ произведение пчъагъэ къыпыкIыгъ, ахэр лъэпкъ ли­тературэм ихъарзынэщ ныбжьырэу хэуцуагъэх.

Т. М. КIэращэр шышъхьэIум и 16-м, 1902-рэ илъэсым къуаджэу Кощхьаблэ къыщыхъугъ. КIалэм ятэу Мыхьамэт икIэлэцIыкIугъом урыс унагъо щапIугъ, тхэкIэ-еджакIэ урысыбзэкIэ ышIэштыгъ, а уахътэм ащ фэдэр зырыз дэдагъ. Унагъо иIэ зэхъум, ыкъо гъэсэныгъэ зэрэригъэгъотыщтым, тхылъым фэща­гъэу ыкIи шIэныгъэхэр иIэ зэрэхъущтым лъэшэу ишъыпкъэу пылъыгъ. Юманкъулэ Ибрахьимэ Хьатыгъужъыкъуае къыщызэIуихыгъэгъэ медрысэм 1910-рэ илъэсым чIахьи, 1913-рэ илъэсым къыухыгъ. Мы уахътэр ары Тембот апэрэу А. Хьаткъом (усакIо хъущтым) нэIуасэ зыфэхъугъэри. А илъэс дэдэм Уфа дэтыгъэ медрысэу «Галия» зыфиIорэм нэбгыритIур зэдычIэхьэ. Ау апэрэ дунэе империалистическэ заор къызежьэм, яеджэн ащ щызэпыугъ.

1915 — 1917-рэ илъэсхэм Тембот Iофтабгэу станицэу Дондуковскэм дэт тучаным Iоф щишIагъ. Урысыбзэри нахь къыIэкIэхьэ, щыIэкIакIэу къакIорэм хэлъыри нахь къыгурыIоу регъажьэ. Гъэсэныгъэ лъагъом Тембот пытэу зытеуцуагъэр Октябрэ революциешхом ыуж. 1918-рэ илъэсым Екатеринодар дэтыгъэ реальнэ училищым чIэхьэ, ащ илъэ­ситIо щеджэ. 1920-рэ илъэсым станицэу Абинскэм дэтыгъэ ятIонэрэ лъэгапIэ зиIэ еджапIэм чIэхьэ, илъэскIэ къеухы. А илъэс дэдэм политехническэ институтэу Краснодар дэтым чIэхьэ. Ащ щеджэзэ Адыгэ хэку исполкомым иархивариус IэнатIэри дехьы. 1923-рэ илъэ­сым Адыгэ хэкумкIэ РКП (б)-м иорг­-бюро изэдзэкIакIоу Iоф ешIэ, гъэзетэу «Адыгэ макъэм» икъыдэгъэкIын хэлажьэ. КIэрэщэ Тембот илитературнэ IофшIэн къызыщежьагъэр пролетарскэ гимнэу «Интернационалыр» адыгабзэкIэ 1923-рэ илъэсым, гъэтхапэм зэридзэкIи, ар «Адыгэ макъэм» иапэрэ номер къы­зыхаутыр ары. ЫужыкIэ мы гъэзетым ире­дакторыгъ.

1924-рэ илъэсым КIэрэщэ Тембот Москва еджакIо агъакIо. Апэ Московскэ институтэу народнэ хъызмэтым фэгъэза­гъэм щеджэ, 1928-м щегъэжьагъэу 1929-рэ илъэсым нэс Москва дэт промышленнэ-экономическэ институтым ще­джагъ. Студентыгъо лъэхъаным ар ишъыпкъэу урыс тхакIохэм япроизве­дениехэр зэдзэ­кIыгъэнхэм ыкIи адыгэ еджапIэхэм апае учебникхэр тхыгъэнхэм ахэлажьэ.

Адыгэ хэкум къызегъэзэжьым, хэку гъэзетым иредакторыгъ, Адыгэ тхылъ тедзапIэм ыкIи Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым ядиректорыгъ, Краснодар пединститутым щыригъаджэщтыгъэх.

Т. КIэращэм итворческэ гъогу я 20-рэ илъэсхэм агузэгу, лъэпкъым тхыбзэр зигъотыгъэм къыщежьэ. ЩэIэфэкIэ тха­кIом игупшысэ дахэу ыгъэлэжьагъ, про­изведение дэгъубэ къыIэкIэкIыгъ. Иапэрэ рассказэу «Аркъ» зыфиIорэр 1925-рэ илъэсым тхылъ шъхьафэу къыдегъэкIы. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх «Мэщыкъо ишъхьа­кIу», «Сарэты ишъэф», мыхэр литературнэ саугъэт шъыпкъэу а уахътэм адыгэ къуаджэм ищыIэкIагъэр нафэу къызщиIотыкIыгъэх.

Я 20 — 30-рэ илъэсхэм тхакIом итворчествэ художественнэ-публици­стическэ жанрэм чIыпIэшхо щеубыты. Истатьяхэр ыкIи иочеркхэр мышIэныгъэр гъэкIодыгъэным, щыIэкIакIэм ылъа­псэ гъэпытэгъэным, коллективизацием афэгъэхьыгъагъэх.

Иапэрэ рассказхэм ыкIи очеркхэм аужыIоу КIэрэщэ Тембот эпическэ произведениехэр тхыгъэным зыфигъэзагъ. Романэу «Щамбул» илъэс пчъагъэм Iоф дешIэ, едзыгъуитIоу зэхэтэу романыр 1940-рэ илъэсым къыдэкIы. ЫужыкIи романым Iофыбэ дешIэ, зэхъокIыныгъэ­хэр ыкIи хэгъэхъон инхэр фешIых, романым «Насыпым игъогу» ышъхьэу 1947-рэ илъэсым къыдэкIы. 1948-рэ илъэсым Т. КIэращэм иIофышIэгъэшхоу, апэрэ адыгэ романэу «Насыпым игъогу» («Дорога к счастью») зыфиIорэм пае Темыр Кавказым итхакIохэмкIэ апэрэу СССР-м и Къэралыгъо премие къыфагъэшъошагъ.

КIэрэщэ Тембот зэдзэкIын Iофыми пылъыгъ, адыгэ пшысэхэм, таурыхъхэм, тхыдэхэм, орэдыжъхэм яугъоини, ятхыни Iофышхо адишIагъ. УсакIоу Хьаткъо Ахьмэд игъусэу адыгэ литературэмкIэ апэрэ учебникхэр ытхыгъэх.

1934-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу КIэрэщэ Тембот СССР-м итхакIохэм я Союз хэтыгъ. Илитературнэ ыкIи общественнэ IофшIагъэхэм апае Лениным иорден, Октябрэ революцием ыкIи лэжьэкIо Быракъ Плъыжьым яорденхэр, медальхэр къыфагъэшъошагъэх. ЗыщымыIэжь ужым «Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо премие илауреат» ыкIи «АР-м инароднэ тхакIу» зыфиIорэ цIэ лъапIэхэр къыфагъэшъошагъэх.

КIэрэщэ Тембот мэзаем и 8-м, 1988-рэ илъэсым дунаим ехыжьыгъ.

Мыекъуапэ иурам шъхьаIэу Краснооктябрьскэм тет унэу тхакIор зыщы­псэугъэм мыжъобгъу къыщыфызэIуахыгъ, исаугъэти паркышхо дэхьагъум щагъэуцугъ. Т. КIэращэр къызыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъугъэр игъэкIотыгъэу 2002-рэ илъэсым Адыгеим щыхагъэунэфыкIыгъ ыкIи мэфэкI шIыкIэм тетэу тхакIом илитературнэ музей къызэIуа­хыгъагъ, непэ къызынэсыжьыгъэм музеир мэлажьэ, цIыфкIуапI.

Устанэкъохэм я Нафсэт

Романэу «Насыпым игъогу» къыхэхыгъ

КIэрэщэ Тембот

Нафсэт ишIыкIэ-щытыкIэхэр мы аужырэ илъэсхэм зэрэзэ­хъокIыгъэри ным елъэгъу. Гур зыгъэIэлырэ ихъыу мэкъэхъу, апэм фэдэу, унэм изэу итыжьэп, ищхы макъи шIагъоу иIукIыжьрэп. Ежь иджэгукIэ шъхьафэу зэрихьэщтыгъэхэми джы шIагъоу апылъыжьэп, ащ фэдэу зыпы­лъыщтыгъэхэмэ зэрэшIухэбанэ­хэрэм къыхэкIыкIэ, Кулацэрэ ышы цIыкIурэ щыхьагъу зэра­фэхъузэпытыщтыгъэм фэдэу, ахэми щыхьагъу афэхъужьрэп. КIуатэ къэсыми ышъхьэ цIыкIу гупшысэм нахь рещэхы, нэ­шхъэир пщэгъо-Iугъуашъоу ынэ­мэ нахьыбэрэ къатырехьэ.

Ащ фэдэу Нафсэт изэрэщыты зэхъокIыныгъэу фэхъугъэхэр зыпкъ къикIыгъэны фаеу ылъы­тэрэмкIэ, ным гуцэфэ тIэкIу иIагъ. Ащыгъум, ятэчанкэ хэнагъэу Мэзокъомэ якIалэ къазыIокIэм, Нафсэт нэплъэгъоу къыритыгъэр Хъымсадэ ылъэгъугъагъ, иеджэны зэрэфэгу­мэкIын закъом шъхьадэкIыIоу, ипшъашъэ кIалэм уасэ къызэрэфишIыгъэми гу лъитэгъагъ. Ащ ыужрэ пчыхьэми, Биболэт яунэ къызехьэм, хьакIэр нахьышIуIоу ыхьэкIэнэу Нафсэт къызэреу­бзэщтыгъи, ынэкIушъхьитIу мэ­шIо тэпым фэдэу зэрэстыщтыгъэхэри ным ылъэгъугъагъ...

Ащ фэшъхьафэу мы аужрэ лъэхъаным анахь уасэ зыфашIэу къуаджэм дэс кIэлэ зикъэ­щэгъухэм ащыщхэр яшъыпкъэу Нафсэт къыфеплъэкIы зэрэхъу­гъэхэри ным ешIэ. Исмахьили лIышхо щхыкIэ-сэмэркъэукIэ чIиушъоу, къэщэн гухэлъ шъэфэу ыпхъу къыфишIыгъэми щыгъозагъ.

Ным ыгукIэ Исмахьилэ нахь къештэ, Биболэт нахь щэщтэ — а гъогукIэ, гъогу мыушэтыгъэу ар зытетым щегъащтэ. Би­болэт ихъопсапIэ ыпхъу фэ­чыжьэу фэгугъэпIэнчъэу зэрэщытыри игуап. Ау загъорэ шхэ­гъум дэжь Нафсэт IорышIэу, шъабэу, ау нэшхъэи дэдэу «сышхэшъущтэп, нан» зи­Iорэм, къэцыгъуанэ къецэкъагъэ фэдэу, ным ыгу гукIэгъур къыхао.

«Чылэм анахь кIэлэ пэрытэу дэсхэр Кулац къышъхьапы­рыплъэу, мы шъхьазышIошIум къе­хъопсэнхэу сыда афэдэу халъагъорэ?» — еIо ыгукIэ ным егъэшIагъо.

Бзэгу фыжьым фэдэу, псыр щалъэмкIэ Нафсэт къумгъаным регъахъо. Къумгъаным зыз­шъхьа­щиуфэрэми, ыпкъ ­пагэу зандэу зэрэзэшIоты шIыкIэр ыгъэкIо­дрэп — зиуфэрэп, ыбгы псы- гъо дэжь зыщызэ­шIуекIы нахь.

«Зы­хэкIыгъэу зы­фэдэ хъу­гъэри пшIэ­нэп!..» — elо Хъымсад хэщэтыкIышъ, пчъэм IокIы­жьы.

Къарбэч амдэз ыштэнэу зигъэхьазэрыгъэу, ыIэлджанэхэр дэщэягъэу къумгъаныр Нафсэт Iихыгъ.

— ПхъэнтIэкIужъыер къысфихьэлъ, сищэщэ дах.

ПхъэнтIэкIужъыемрэ нэIэплъэ­кIымрэ ыIыгъэу Нафсэт къызекIолIэжьым, Къарбэч илIы­жъынэ утхъуагъэхэмкIэ, зэримыхабзэу, занкIэу бэрэ къеп­лъыгъ, шъабэу къеупчIыгъ: — Сыд садым дэпшIыхьэрэр, сищащ?

— Ландыш сэгъэIыстэ.

— Сыдэу пIуагъи?— Къарбэч ытхьакIумэ къыукъощыгъ.

— Ландыш!

— Сыд ляндыша ар?

— Ащ фэдэ къэгъагъэу щыI, одыджынэ фыжьы цIыкIум фэ­дэхэр пысэу. Мэ IэшIу пехы... Тыгъуасэ мэзым къыщыхэстIыкIыгъ. Учительницэм ихэтэжъые дэтэу щыслъэгъугъ, — къыфи­Iуатэщтыгъэ Нафсэт.

Ау Къарбэч, Нафсэт джэуапэу къыритырэр шIомыIофыхэ фэдэу, ынэ тыримыхэу зыгорэу къеплъы. КъекIуалIэшъы, Нафсэт ышъхьацы нэлъэ шъабэхэр лыр­гъубэ зытришIыхьэгъэ Iэхъуамбэхэмэ ашIуанэу, ышъхьэ Iэ къыщефэ, тхьалъэIу ышIырэм фэдэу къеIо:

— Тхьэм уигъашIэ кIыхьэу, насыпышIоу уишIын, сищэщэ дах.

Ятэжъы ынэхэмэ зычIэ унэмысын нэшхъэягъэу ачIэлъым Нафсэт гу лъитагъ. Ay а гу­кIаер зыпкъ къикIырэр ышIэрэп, ежь гъогу чыжьэ, гъогу щынагъо техьагъэу, иаужырэ гущыIэ фэ­дэу, тхьалъэIушхоу къыфиIуа­гъэри зыфихьын ышIагъэп.

Къарбэч пхъэнтIэкIужъыем тетIысхьагъ. ЫIэлджэнитIу къарыунчъэхэу, ланлэхэу ылъэгуан­джэмэ атырилъхьагъ, лъынтфэ шхъуантIэхэр, дыом фэдэхэу, ыIэлджэнашъомэ ащызэ­блэ­дзыгъэх. Къумгъанышъхьэу пагэу къэгъэкIыгъэм гупшысэу тIэкIурэ еплъыгъ ыкIи, къум­гъаным реIо фэдэу, еплъыхэу мэкIэ-макIэу къыIуагъ:

— Тэ тигъашIэ къэгъагъэхэ­ми гу алъытымытэу къэт­хьыгъ. Былымым фэдэу лъакъо­кIэ тыу­тэзэрэ тыхэтыгъ... Опсэу, сищащ. УщэIэфэкIэ уищыIакIэ къэ­гъа­гъэрэ цIыфыгъэрэкIэ гъэ­дахэ.

НэкIубгъор зыгъэхьазыры­гъэр Мамырыкъо Нуриет.