ШышъхьэIум и 15-м, 1855-рэ илъэсым Теуцожь районым ит къуаджэу Гъобэкъуае Теуцожь Цыгъо къыщыхъугъ.

Къызэрыхъухьагъэр унэгъо тхьамыкIагъ, уахътэри цIыф цIыкIухэмкIэ зэ­фэдэу къиныгъ. ЛэжьакIор мазэм зылажьэкIэ, къыхьыжьыщтыгъэр тхьамэфэ шхыныгъ. Цыгъо исабыигъо къызэрыкIуагъэп: чыракIоу, чэмахъоу, цуаоу къыхьыгъ. Ау гулъытэ чанрэ сэнаущыгъэ гъэшIэгъонрэ зэрэхэлъри хэкIокIагъэп: орэдыр икIасэу кIыригъэщэу, шыкIэпщынэр ышIэу, ащ мэкъэмэ дахэр къыригъэкIэу, гур чэлъаоу, орэдыр, усэр бгъэм къыдэкIы мэхъу — Тхьэм къыхилъхьэгъэ тын лъапIэу зэчыир къы­хэкIыжьын фэягъэ. Чаныгъэ-IупкIэгъэ ин зыхэлъ кIалэм дунэежъым игомыIугъэ инхэр псынкIэу рилъэгъукIыгъэх; шIур, ер къызщежьи, зынэси къыгурыIо мэхъу. Цыгъо исабыигъо-кIэлэгъу адыгэ лъэпкъыр бжьы хьылъэм зычIэтыгъэм тефагъ, ежьыри ащ ыгъэгуIагъ, ауми, Iотэжьыгъор — щыIэкIэ зафэр адыгэ­хэми нэмыкI цIыф лъэпкъхэм афэдэу къафэсыгъ, усакIор мыныбжьыкIэжьыгъэми (Октябрэшхор зытекIом илъэс 62-рэ ыныбжьыгъ), имурад зиушхугъ — иорэд зиIэтыгъ. «Ер зымышIэрэм, шIур ышIэрэп» аIо. Ежь усакIом игъашIэ нахьыбэр дунэежъым щихьыгъ. Ар дэгъоу щыгъозагъ имыкъу-имынэ щыIакIэм. Ау ар къэзымылъэгъугъэ цIыфхэм совет­скэ лъэхъаныкIэм изэфэгъэ ин, ишIуагъэ икъоу къагурымыIоным ыгъэгумэкIыщтыгъэ. А гупшысэр къыщызэтыригъэщыкIыгъ Цыгъо ипоэмэу «Пщы-оркъ зау» зыфиIоу зэхилъхьи, аригъэтхыгъэм.

Теуцожь Цыгъо Iэтахъоу усэн-Iуры­Iупчъэныр ригъажьи, илъэс 70-рэ ныбжьым акъыллэжьыгъэр ыпхъыгъ, ыусыгъэхэм янахьыбэр адыгэ фольклорым щыщ хъугъэ. АщкIэ гупшысэ къэкIуапIэ фэхъугъэр адыгэ лъэпкъым лIэшIэгъу пчъагъэхэм ылэжьыгъэ лъэпкъ жэрыIо творчествэр ары.

Адыгэ шъолъырым тхэкIэ-еджэкIэ ама­лыр, анахьэу тхыбзэр, зыщагъэпсым, Теуцожь Цыгъо иусэхэм, орэдхэм, поэ­мэхэм, къэбархэм, ащ ыпэкIэ зэIэпаххэзэ хьакIэщхэм къащаIощтыгъэхэм псэ къапыкIагъ. Адыгэ литературэ ныб­жьыкIэр лъэшэу зыфэныкъогъэ лъэпкъ акъыл-губзыгъагъэр Цыгъо ихьатыркIэ къэпсэужьыгъ, къэкIэжьыгъ. Зэчый инэу Тхьэр къызэретагъэмкIэ, зышъхьамысы­жьэу Iоф ышIагъ. ИтворчествэкIэ (къы­Iозэ атхыжьыгъэхэмкIэ) адыгэ литературэмрэ лъэпкъ жэрыIо творчествэмрэ зэрипхыгъэх.

Цыгъо адыгэ IорыIуатэхэр дэгъу дэдэу ышIэщтыгъэх. Ащ пшысэу, таурыхъы­жъэу, тхыдэжъэу, къэбарыжъэу, орэдэу ышIэщтыгъэр пфэухынэу щытыгъэп. А зэкIэ езбырэу къызэриIорэм имызакъоу, ахэм яхьылIэгъэ къэбархэм ащыгъозагъ. Орэдэу къыIорэ пэпчъ иусыкIи, зыусыгъи уафигъэнэIуасэщтыгъ.

1919-рэ илъэсым тхьамыкIэгъо гуимыкIыжьэу Гъобэкъуае дэхъухьэгъагъэр къыриIотыкIэу «Гъобэкъое гъыбз» ыIоу Цыгъо ыусыгъагъэр 1931-рэ илъэсым Цэй Ибрахьимэ къытхыжьыгъагъ. 1935-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Теуцожь Цыгъо иусэхэр гъэзетэу «Колхоз быракъым» къыщыхаутхэу фежьагъэх. АкъылышIо-губзыгъэм итворчествэ кIэугъоегъэн зэрэфаем джащыгъум адыгэ литературэ ныбжьыкIэм икIэщакIохэм анаIэ тырадзэгъагъ. КъыIорэр тхьапэм егъэкIугъэн зэрэфаер Цыгъо гурызыгъэIуагъэр а уахътэм Гъобэкъуае кIэлэегъаджэу щыIэгъэ тхэкIо-усакIоу Хьаткъо Ахьмэд ары. Гъэсэныгъэ-шIэныгъэм, тхакIэм яамал зэрэиныр джащыгъум ежь Цыгъуи зэхишIагъ. Еджэгъэ-гъэсагъэм ыгу факIоу, цIыфым шIу фэпшIэным, гъэсэныгъэ ебгъэгъотыным нахь IэнэтIэ дэгъу ыкIи насыпыгъэ щымыIэу Цыгъо ылъытагъ.

Гъэхъэгъэ шIагъуи симыIэу, Сэ сшIэрэ тIэкIум осэшхо фашIэу, Сэ къысфашIагъэр сыдэу ­хъярышху! — къыIуагъ Теуцожь Цыгъо.

ШышъхьэIум и 15 — 16-м, 1938-рэ илъэсым партием и Адыгэ хэку комитет ибюро унашъо ыштэгъагъ Теуцожь Цыгъо творческэ ыкIи материальнэ IэпыIэгъу ратынэу. Джа унашъор агъэцакIэ- зэ, Адыгэ научнэ-ушэтын институтым ра­гъэ­кIыхи, шышъхьэIу мазэм и 16-м уса­кIом дэжь КIэрэщэ Темботрэ Кэстэнэ Дмитрийрэ агъэкIуагъэх. А мафэхэр ары Теуцожь Цыгъо ипоэмэ цIэрыIоу «Пщы­оркъ заор» къызыхъугъэр, ащ къыкIэлъыкIуагъ поэмэу «Мафэкъо Урысбый». Цыгъо унакIи фашIыгъ, къыIорэр зэкIэ ытхынэу Кэстэнэ Дмитрий гъусэ фашIыгъ. А зэкIэмэ яшIуагъэкIэ Цыгъо итворчествэ лъапсэ ыдзыгъ, иамалхэри нахь къэнэфагъэх, иусэхэр зэпымыоу къыхиутыхэу ригъэжьагъ. ТхакIохэм язэфэсхэм, яконференциехэм, язэIукIэ­хэм ахэлажьэу, къащыгущыIэу, усакIор зэлъашIэ хъугъэ.

1935-рэ илъэсым къалэу Ростов-на-­Дону советскэ тхакIохэм яконференциеу щыIагъэм Теуцожь Цыгъо иделегатыгъ ыкIи адыгабзэкIэ поэтическэ псалъэ «ЩыIэкIэжъымрэ щыIэкIакIэмрэ» ыIоу къыщишIыгъ. Мы илъэс дэдэм поэмэу «Родинэр» аригъэтхыгъ. ШъхьэкIафэ фашIэу 1939-рэ илъэсым Цыгъо Адыгэ хэкумкIэ лэжьакIохэм я Совет идепутатэу хадзы. А илъэсым щегъэжьагъэу СССР-м итхакIохэм я Союз хэтыгъ. Иусэхэмрэ ипоэмэхэмрэ дэтхэу «Ыусы­гъэмэ ащыщхэр» ыIоу Цыгъо итхылъ 1939-рэ илъэсым Адыгэ тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIыгъ. Теуцожь Цыгъо илитературнэ лэжьыгъэ къэралыгъом осэшхо къыфишIыгъ, ЛэжьэкIо Быракъ Плъы­жьым иорден 1939-рэ илъэсым къыфагъэшъошагъ. СССР-м и Апшъэрэ Совет и Президиум и Тхьаматэу М. И. Калининыр ары къезыты­жьыгъэр. Къыфэчэфэу, ынэгу зэIухы­гъэу къеплъызэ орденыр къыIэкIилъхьагъ, ыIапэ пытэу къыубытыгъ. Цыгъо ежь ыжэкIэпэпкъ еIэжьи, етIанэ ыбгъэ теIэбэжьыгъ. Ащ къыригъэкIыгъэр: ныбжьымкIи, тыгукIи, тигухэлъхэмкIи тызэфэд. Ащ ыуж мыщ фэдэ гущыIэхэр къыIуагъэх:

Насыпышхо къэбарыр къысэнэс, Тыгъэ нэбзыеу къысфепс. Псэосэ наградэр къысфагъэшъуаш — Насыпышхо тынэу сэ къысатыщтым СызэрэпэгъокIыщтым сегъэгумэкIы; Зы IэмкIэ сыIэбэн сIомэ, Къысатыщтым иинагъэ уашъом нэсы, СIитIу фэсщэин сIомэ, «Нэе-псыягъэр къысапэсын» сэIо. Ау, хьау! IитIури сщэищт, Сыгуи спси кIызгъэгъужьыщт… Тихабзэ шIу зылъэгъурэ цIыфмэ Дахэ къысаIо. Тихэгъэгу сэ фасIорэр сшIомакIэшъ, СэукIытэ…

Москва идэхэгъэ-лъэгъупхъагъэ Цыгъо усэкIэ къыриIотыкIыгъ. ЗэрэпоэтымкIэ пшъэрылъ инэу иIэр дэгъу дэдэу къыгурыIощтыгъ. ЗэкIэ ыгу ихъыкIырэмкIэ лэжьакIомэ адэгуащэмэ шIоигъоу бэ ыусырэр. «Сэри къэсэIокIи къысфэмыгъэтэрэз», «Тихэгъэгу фасIорэр сшIомакI», «СигущыIэ макIэми губгъэн къыс­фэшъумышI» — ыIощтыгъ.

Орденыр къызэрэфагъэшъошагъэр ежьыркIэ зэрэгушIогъошхор анахь зыщыкIигъэтхъыгъэр Кремлым къыщиIогъэ усэу «Насып» ыкIи «СигушIо жъудэсэгощы» зыфиIохэрэр ары. УсакIор илъэс 80-м къехъугъагъ литературнэ саугъэт шъыпкъэхэу поэмэхэу «Пщы-­оркъ зау», «Мафэкъо Урысбый», «Роди­нэр», усэхэр кIэу зетхыхэм. Хэгъэгум осэшхоу къыфишIыгъэр къыгъэшъып­къэжьмэ шIоигъоу усэщтыгъэ, къогъанэ иIагъэп.

Щылэ мазэм и 26-м, 1940-рэ илъэсым Теуцожь Цыгъо илъэс 85-м итэу идунай ыухыгъ.

1940-рэ илъэсым Цыгъо иусэхэр, ипоэмэхэр дэтхэу «Сочинения» ыIоу тхылъ къыдэкIыгъ. 1946 — 1947-рэ илъэс­хэм адыгабзэкIи урысыбзэкIи иусэхэр тхылъ шъхьафхэу къыхаутыгъэх.

1982-рэ илъэсым усакIор къызыхъугъэр илъэси 125-рэ зэрэхъугъэм ипэ­гъокIэу, иусэхэмрэ ипоэмэхэмрэ адыга­бзэкIи урысыбзэкIи дэтхэу «Насып Iахь» ыцIэу тхылъ къыдэкIыгъ. Мы илъэсым Адыгэ хэку исполкомым иунашъокIэ Теуцожь Цыгъо и Унэ-музейрэ усакIом исаугъэтрэ мэфэкI шIыкIэм тетэу Гъо­бэкъуае къыщызэIуахыгъэх.

Теуцожь Цыгъо къызыхъугъэр илъэси 150-рэ зэхъум, Гъобэкъуае хъярым зыщырагъэIэтыгъ. «Теуцожь Цыгъу» зыфиIорэ тхылъитIур усэхэмрэ поэмэхэмрэ (апэрэ тхылъым дэтхэу), ятIонэ- рэм Кэстэнэ Дмитрий итхылъэу «Орэдым тамэ къыгокIэ» ыкIи статьяхэр, гукъэкIыжьхэр дэтхэу адыгабзэкIи урысыбзэкIи къыдагъэкIыгъэх. УсэкIо цIэры­Iоу, губзыгъэу Теуцожь Цыгъо ыцIэ зые лъэпкъым сыдигъуи къыгот, егъашIо, имэфэкI мафэхэр хагъэунэфыкIых.

Теуцожь Цыгъо агъэлъапIэ, ащ ыцIэ районым ехьы, тхакIохэр, усакIохэр, шIэныгъэлэжьхэр, журналистхэр фэтхэх, усакIом илитературнэ музей пIуны­гъэ-гъэсэныгъэ Iофышхо зэшIуехы, цIыфыкIэм ипIун хэлажьэ.

Мамырыкъо Нуриет.