КъызхэкIыгъэ адыгэм идахэ зыIотагъэу, емызэщыжьэу ащ фэлэжьагъэхэм Цуекъо Юныс ащыщ. Ипроизведение пэпчъкIэ адыгэм ыгу, ышъо зыфэдэр, акъыл-къулаеу хэлъыр ащыгъэунэфыгъ. ЦIыф къызэрыкIо жъугъэхэр Дунэешхом зэрэщыгугъхэу, зэрэхэзагъэхэрэр кIэзыгъэнчъэу узIэпищэу къащиIотыкIыгъ. Илъэпкъ игутео зэхишIапэу, ащкIэ илыуз-гууз итхыгъэ зэфэшъхьафхэм (рассказхэм, повестьхэм, романхэм) Юныс къащыригъэлъэгъукIыгъ. Иобразхэр гъунэм нигъэсынхэр, ыгъэцэкIэнхэр, шъыпкъэр купкI афишIыныр тхэкIошхом фызэшIокIыщтыгъ. Юныс тхэщтыгъэ къодыеп, къыIонэу къырищэжьэгъэ гупшысэр, мэстэнэ цIыкIужъыем риужьыныр фызэшIокIыщтыгъ. ИгупыкI ин а зэкIэмкIэ къетэжьи, зэлъашIэрэ тхакIо хъугъэ.

Цуекъо Юныс Хьарунэ ыкъор Теуцожь районым ит къуаджэу Хьалъэкъуае бэдзэогъум и 27-м, 1940-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Классиблыр къызеухым, Адыгэ кIэлэегъэджэ училищым чIэхьагъ, щеджагъ, 1962-рэ илъэсым ар къыу­хыгъ. Зы заулэрэ кIэлэпIоу, еджапIэм кIэлэ­егъаджэу Iоф ащишIагъ. 1963 – 1966-рэ илъэсхэм дзэ къулыкъур ыхьыгъ. Ащ къызекIыжьым, техническэ еджапIэм икомсомол организацие исекретарыгъ. Ащ пыдзагъэу игъэсэныгъэ-шIэныгъэ Ростов дэт къэралыгъо университетым журналистикэмкIэ ифакультет щылъигъэ­кIотагъ. Хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» (ыужыкIэ «Адыгэ макъэм») Iоф ащишIагъ. Адыгэ хэку радиовещанием и Комитет иредакторыгъ. 1980 – 1990-рэ илъэсхэм журналэу «Зэкъошныгъэм», ащ ыужкIэ «Жъогъобыным» яредактор шъхьэIагъ.

Юныс ытхыхэрэр 1961-рэ илъэсым щыублагъэу къыхиутыщтыгъэх. 1980-рэ илъэсым Ю. Цуекъор Урысые Федерацием итхакIохэм я Союз хэхьагъ. ТхакIом ирассказхэр, ироманхэм ащыщ пычыгъохэр журналхэу «Смена», «Крестьянка», альманахэу «Истоки», гъэзетхэу «Литературная Россия», «Сельская жизнь» зыфиIохэрэм къарыхьэщтыгъэх. 1985-рэ илъэсым тхылъ тедзапIэу «Сов­ременникым» итхыгъэхэр зыдэт сборникэу «Чужая боль» къыщыхаутыгъ.

Юныс итхылъхэр адыгабзэкIи урысыбзэкIи къыдэкIыгъэх. Повестьхэу «Хымэ лыуз» (1978), «Къэзыгъэзэжьыгъэ ижъы­рэ шыухэр», «Iэлъыныр Iэм пызырэп е Зы шIулъэгъу ихъишъ», «Шэфлъагъу», романхэу «Унэ плъыжь», «ГъучI Тыгъу­жъым итаурыхъ», «Тыгъэр лъагэу къыдэкIоягъ», «ЛIакIом итамыгъ» (2015), «Хъуапсэрэм ыпсэ кIодырэп» (2019) къыдигъэкIыгъэх.

УрысыбзэкIэ къыхаутыгъэхэр: «Чужая боль», роман «Сказание о Железном Волке», 1994-рэ илъэсым мыр «Роман-газета» зыфиIорэм къыдигъэкIыгъ, «Милосердие черных гор или Смерть за черной речкой», «Кинжал танцора». ТхакIом ипроизведениехэм купкI ушъа­гъэ яI, адыгэ лъэпкъ литературэмкIэ ахэр хъугъэ-шIэгъэ инхэу, мэхьанэ зиIэх.

Цуекъо Юныс Адыгэ Республикэм литературэмкIэ и Къэралыгъо премие тIогъогогъо илауреат. Урысыем итхакIохэм я Союз ыкIи «Роман-газетым» яшIухьафтын лъапIэу «Образ» зыфиIорэм ялауреат. Урысые Федерацием культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Адыгэ Республикэм инароднэ тхакIу. АМАН-м — шIэныгъэхэмкIэ Адыгэ (Щэрджэс) Дунэе Академием иакадемик гъэшIо­гъагъ. Илитературнэ творчествэ инэу щэIэфэ илъэпкъ филэжьыгъэр, Юныс нэпэеплъ шIагъоу къытфигъэнагъ, тхылъеджэ чанхэм ахэр ашIэх ыкIи зэхафых.

***

Унэй шIыхьафыр

Цуекъо Юныс ироманыкIэу «Хъуапсэрэм ыпсэ кIодырэп» зыфиIоу, иапэрэ повестэу «Хымэ лыузыр» тхакIом лъапсэ зыфишIыгъэм мы пычыгъор къыхэхыгъ.

ХьатыякIом зегъэхьазырыфэкIэ Тыркухъан зи ымыIоу щытыгъ, етIанэ кIашъом­кIэ зигъэзагъ:

— Кулсом, а Кулсом! ЗэкIэхэми марышъ тишIэн тшIэгъахэ. Оры джы къэ­нэжьыгъэр зыIэ илъыр.

Зэхихыгъи фэд, зэхимыхыгъи фэд. Жьы къещи фэд, жьы къымыщэжьи фэд. Къолэн-сэлэн пкIыжьыгъэу ныор кIэшъо къуапэм пыт. Къулэджэныбэ етIапцIэм кIэлэцIыкIумэ хаупIэпIыкIыгъэ нысхъапэу, бгъэ пIокIэ пчэнэ псыгъо цIыкIу. ЫчIэгъ чIэтмэ нэбзэ-губзэ бзэмыIоу джыри къахэплъэ, къахэплъэ. Ары шъыу, унашъхьэм щыгъэIэгъэ быракъ жъугъэмэ къахэщ-къахэмыщышъоу, ежьри быракъ пкIырапкIынэ пкIыжьыгъэм фэдэу.

ГъэшIэным хэбзэшIоу къырэкIо: унакIэр зышIырэм къуаджэм дэсхэр гупыкIышхокIэ етэхэу. Теубытагъэ иIэп, егъэзыгъи хэлъэп — шъхьаджи амалэу иIэр, зыфэкъулаир ары...

ЫчIэгъ чIэтхэр, хъулъфыгъи бзылъфыгъи — цIыкIуи ини — шъыпкъэмэ, щыгъухьэ ежьагъ, хьау, ажэ псы дагъэ­хъуагъ: макъи-лъакъи къызхагъэIукIырэп. Такъикъа, тIуа, ща, хьаумэ лIэшIэгъуа арэущтэу зежагъэхэр. Бзылъфыгъэ жэбыхъужъ горэм нахьыбэ фэщыIагъэп, гукIэе лъэшкIэ къахэджыкIыгъ:

— А Кулсом, Тхьэ къыуати, шъыдэу гу шIагъо уиI?! Мы гопэгъушхор зэхапшIэрэпщтын! КъэпIощтыр къаIуи, унэм зэ тижъугъэхьажьба...

Нахьыбэр игуапэу зэрэгъэщхыгъэ.

ИтеплъэкIэ джыри зэрэнэдыигъэ-бзэмыIу ныо усэрэжъыр, ау, Iоф къызэрыкIоп джы мы фиты зыфашIыгъэр — ыгукIэ ежь зэригъафэрэр гъунэнчъ! УмышIэмэ, мы ылъэ чIэгъ чырбыщ унэ хъоо-пщэожъым инеущи, иегъэшIэ лъэтIани ыIэ ралъхьагъэм фэд: насыпэу, мамырэу, гъэбэжъоу, байныгъэу илъыщтыр ежь, Кулсомэ, зыфиIорэм сыдигъокIи шъхьэщымыкIымэ къыщымыкIэ зэпытынэу фэхъохъущт. Къихъощт сабыим ипчъагъэ багъоу, къургъокъуаемэ къэлъытэгъуае афэхъунэуи ары. Къихъо­рэ пэпчъ ирызыкъ къыдакIоу, псэпытэ-лъэпытэ хъарзынэнхэуи ары...

Джыдэдэм, мы жъоркъышхо-гопэгъу­шхом, игъо фимыфэжьми гунахьы хъу­нэпщтын, арау — тфэгъогогъурэ, нэмазшIыгъор къэсэу, ыпашъхьэ зихьэкIэ, Алахь закъом Кулсомэ елъэIущт: чIышъхьэм, дунэе нэфышхом мамырыр телъы­нэу; шIулъэгъурэ гукIэгъурэ цIыфмэ азыфагу дэлъынэу; цIыфмэ, ащ нахь лъапIэ хъужьырэп, зэхэдз амышIэу гууз-лыузыр зэфыряIэнэу...

АкIэ-мыкIэм, пшъэшъэжъые кIыилэу зызышIытэжьрэм фэд, Мэздэгукъомэ яныо тэмашъхьэр къызэпигъэджэжьыгъ:

Ордэ унэжъэу, Иджэхашъо гъуаплъэу, Ипчъаблэ тыжьынэу, Идэпкъ дышъэу, ИкIашъо налмэс-налкъутэу...

Мыщ дэжьым Кулсомэ ычыи зыгорэ ихъырцагъэу тIэкIу къызэшIонагъ, псынкIэ-псынкIэу ылъэкIыхьажьи, еужьырэу къылъыпидзэжьыгъ:

Цужъы укIыпIэу, ИкIырэм къырихьэу, Къихьэрэм къыринэу...

Изакъу джы. Псыгъо IэпIокIэ-лъэпIокIэ гъукIэгъэ цIыкIу. ГъэшIэрэ тыгъэм джау­щтэу ыстыжьыгъ-ыжъэжьыгъ. Ежьым шъхьае, емзэщ ишъыпкъэ дэд — джаущтэу кIегъэпцIыикIы. Aнахьыбэмэ илъэс зыбгъу-зыпшIыр зыныбжь пшъэшъэжъы­ем ымакъэр ымакъ. Ары шъхьакIэ, моу хьалэмэтэу, етIани макъэр кIыилэ-щхэны дэдэу шIохъу:

— Мардж, о мардж! Шъуекуу, шъори шъуекуу! ЛIыпцIэкъомэ ячырбыщ унэ гъэшъэлыр изы зэпытынэу шъуфэлъаly! — ежь игущыIэхэмкIэ Кулсомэ джы къылъыпедзэжьы. — Уз горэ къихьагъэ­мэ щызэкIэкIонэу шъуIо! Насып къэкIопIэ зэпытынэу шъуелъэIу!..

— Тхъэжьыгъэ джы Кулсомэ! Тхъэ­жьыгъэ! Тхьэм зыфигъалIэрэр къыдэ­хъугъ, — Сэтэнаекъо Шъэуае зегъэсэмэркъэуи фэд, тIэкIуи ныом кIэнакIи фэд.

— ПсэкIоды, ащ фэдэхэр ныом емыIуа­лIэх,— игъуаджэ щыхъоу Хъаные, ымакъэ ымыIэтэу IушкIэшкIагъэ.

— Сабыир жъугъэу щыбагъоу, цIыфэу щыIэмэ аIэхъуамбэ пэпчъэу ар имыкъу­рэмэ, уашъом ит жъуагъом фэдизи орэхъу...

— У-у-у... Кул-со-о-м-м!..— зырагъэ­укIыхьэзэ, пшъашъэхэр гырзыгъэх.

— Ары, Шъэуай, сыдрэ Iофтхьабзи бзыпхъэ иI, — ныори гушIуагъэ.

НэкIубгъор зыгъэхьазырыгъэр Мамырыкъо Нуриет.