ШIэныгъэлэжьэу, общественнэ IофышIэу, тхакIоу, усакIоу, журналистэу Къуекъо Асфар къызыхъугъэр тыгъуасэ илъэс 70-рэ хъугъэ. А хъугъэ-шIагъэр ары тызэIукIэнэу, гущыIэгъу тызэфэхъунэу къызыхэкIыгъэри.

— Асфар, уиныбжьыкIэгъум къыщегъэжьа­гъэу уишэнкIэ пытагъэ къыпхафэу, загъорэ щынэ умышIэу апэ уилъа­дэу укъэтэджыгъ. Сыдрэ IэнатIэ зыогъэ­цакIи лъэпкъ Iофым упылъыгъ, лъэпкъым фыуиIэ гукIэгъум кIуа­чIэ хэбгъуатэзэ, ущыIагъ, упсэугъ. Уишэн уцунымкIэ сыд мэхьанэ зиIа­гъэр?

— Сэ адыгэ хабзэр зыщызэрахьэрэ унэгъо Iужъум сыкъы­щыхъугъ. Сятэ кIэлэегъэджагъ. Тиунагъо зэнэкъокъу илъыгъэп. ЕтIани а лъэхъаным унагъом изакъоп пIуныгъэм хэлажьэщтыгъэр, зэрэчыли а Iофым иIахь хэлъыгъ. Гъогум тыкъырыкIозэ, нахьыжъхэр къытаджэхэти, «моу зэ къакIори, кIал, хэты урипщэрыхь?» аIощтыгъ. Ахэм ягъэ­сэпэтхыдэ тедэIущтыгъ. Арышъ, шэныр уцунымкIэ чылэми мэхьанэ иIагъ. ЕтIанэ тятэжъ (тятэ ятэ) Хьэсанэ Сталиным игъом дащи аукIыгъагъ. Ащ епхыгъэ къэбари къэсIон. Революцием ыуж «краснэхэр» Къунчыкъохьаблэ къыдахьэхи хъулъфыгъэу дэсым ипроцент 80-р аукIы­гъагъ. Тятэжъ зыхэт лIы купэу зыгорэм кIуагъэхэр псаоу къэ­нэгъагъэх. Нэбгырэ зыбгъупшIэу къэнагъэр къуаджэм теубгъуагъэу, хъулъфы­гъэ зэрымысэу къэнэгъэ унагъо­хэм анаIэ атетэу псэухэзэ, тя­тэ­­жъы фатхэхи, лажьэ имыIэу дащи аукIыгъ. Ышнахьыжъэу Уцужьыкъуи ащ тетэу дащи, зэ­шитIури Дубинскэ хьапсым ща­укIыгъэх. Ахэм якъэбар шъхьэ­ихыгъэу тиунагъо щырыгущыIэщтыгъэхэп, ау сыцIыкIузэ къызгурыIуагъ дунаим емрэ шIумрэ зэгъусэхэу къызэрэщекIокIхэрэр.

Тятэ апэрэ кIэлэегъаджэхэм ащыщыгъ. Хэкум икъоджэ пчъа­гъэхэм Iоф ащишIагъ. Козэт сшынахьыжъ къыщыхъугъ, сшыпхъурэ сэрырэ Лахъщыкъуае, сшынахьыкIэ Тыгъургъой, ана­хьы­кIэр Къунчыкъохьаблэ такъы­щыхъугъэх.

А лъэхъаным адыгэхэр помидорым икъэгъэкIын лъэшэу пылъыгъэх. Тэри ахэм тащыщыгъ. Ау тятэ фатхэхи, «кIэлэегъаджэр спекулянт» аIуи, Краснодар аэропортым къыщаубыти, Дубинскэ хьапсым ащэгъагъ. Ау къуаджэр къоуцуи, къатIупщыжьыгъагъ. Тятэ къызэкIэкIонэу щытыгъэп. Сэ къысиIощтыгъ: «Хэти умыушъхьакIу, хэти земыгъэушъхьакIу, хэти ушIомын, ори къызышIомыгъан». Ау щыIэныгъэр тхыгъэм тетэу къэбгъэшIэнэу хъурэп. Тигупсэхэу кIожьыгъэхэр къызэрэтфэгумэкIыхэрэр къэзыгъэ­нэфэрэ щысабэ щыI. Ащ шIошъхъуныгъэшхо фысиIэ сызышIыгъэу зы пкIыхьапIа — нэфапIа къэсIо­жьыщт. Зэгорэм гузэжъогъу чIыпIэ сифагъэу лъэшэу сыгумэкIэу ерагъэу сыхэчъыягъэу тятэ къысеIо — «а сикIал, мыщ фэдэ Iоф пэпчъ ащ тетэу узэридзэщтымэ, джыри Iаджи уапэ илъ». Сыкъызэлъатэм сегупшысагъ «сыд ащ фэдизэу къэхъугъэр, тятэ тхьамыкIэри згъэгумэкIэу» зэсIожьыгъ ыкIи нэмыкI хэкIыпIэ къэзгъотыгъ.

Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэ­джэ институтым щеджэ зэхъум Асфар спортым ишъыпкъэу пылъыгъ, общественнэ IофшIэным хэлажьэщтыгъ, адыгэ тарихъым, нарт къэбархэм хэшIыкIышхо афыриIэу щытыгъ. Институтыр къызеухым спортым ишъыпкъэу пылъыгъ, гъэ­хъагъэ­хэри иIа­гъэх. Ау иIофшIэн гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» епхыгъэу хъугъэ. Ащ илъэс заулэрэ Iоф щишIагъэу комсомолым и Хэку комитет рагъэб­лагъэ ыкIи пропагандэмрэ агитациемрэкIэ иотдел пащэ фашIы. Ащ ыуж Асфар IэнэтIэ зэфэшъхьафхэм аIутыгъ. Гуманитар шIэныгъэхэм апылъ рес­публикэ институтым иученэ секрета­рыгъ, гъэзетэу «Адыгэ макъэм» иредактор шъхьэIагъ, етIанэ къэралыгъо IофшIэным фэгъэзэ­гъагъ, непэ институтэу ыпшъэкIэ зыцIэ къетIуагъэм иIофышI, шIэныгъэхэмкIэ доктор. Асфар афэразэу ягугъу къешIы наукэм хэхьаным фэзыгъэчэфыгъэхэу, икIэлэегъаджэхэу Шъхьэлэхъо Абурэ ХьэдэгъэлIэ Аскэррэ. Ау мифологиеу зыпылъым фэзыщагъэр грузин шIэныгъэлэжь цIэрыIоу Чиковани ары. Ащ зэрэфэразэр къыхегъэщы. «Лъэп­къым къырыкIуа­гъэр, идунэететыкIэ къыбгурыIоным пае имифологие пшIэн фае» къызэрэриIогъагъэр ыгу къэ­кIыжьы. Мифологиер ары Асфар икандидатскэ ыкIи идокторскэ IофшIагъэхэр зыфэгъэ­хьыгъэхэр.

— ХьэдэгъалIэр дунаим ехы­жьынкIэ илъэситIу горэ къэнагъэу IофшIапIэм исщыжьи ядэжь сщэжьыгъэу, унэм сыдихьагъэу, адрэ унэм чIэкIи тхылъ къычIихи къыситыгъагъ, — къеIуатэ Асфар. — «СиIоф лъигъэкIотэнэу анахь сызыщыгугъырэ Къуекъо Асфар есэты» ыIоу ащ тетхэгъагъ. ЕтIанэ къысеIо, «Асфар, ошIа, нартхэр пчэдыжьрэ унэм къыздекIыхэшъ, IофшIапIэм къыздакIох, сыкъэкIожь хъуми къыздэкIожьых». ГъэшIэгъоныр, а уахътэм сэри сынэсыгъ. Нартхэр ренэу сигъусэх.

Асфар IэкIыбым щыпсэурэ адыгэхэм япчъэ апэрэу къызэIузыхыгъэхэм ащыщ. Адыгэ зыщыпсэоу зыдэмыхьэгъэ чылэ Тыркуем итэп пIоми ухэукъощтэп. ХьэдэгъэлIэ Аскэр 1971-рэ илъэсым США-м Нью-Джерси и Адыгэ Хасэ зыщэIэм адыгэ быракъыр щилъэгъугъагъ. Ащ къырищыгъэ тхылъэу Спенсер ытхыгъэм ар дэтыгъ. Адыгэ быракъыр зэтегъэуцожьыным яшIуагъэ хэлъ Асфари, ишъхьэгъусэу Марини, художникэу Тыгъужъ Мыхьамоди.

— Непэ кIуачIэ къыозытырэр?

— СипшъэшъитIуи сикIали шъхьадж иIоф егъэцакIэ. Сиджэныкъо машIо сишъхьэгъусэ егъаблэ. Ны-тыхэр гъэрэзэгъуа­ехэшъ, зыгорэ тэIо, ау Тхьэм сыфэраз, сыцIыф насыпышIоу сэлъытэ. Дунаим сызыщыщынэрэ тетэп, Тхьэм нэмыкI. Тхьэми сыщыщынэрэп, шIу сэлъэгъу нахь. Ежьыри шIу селъэгъу, шIу сызылъэгъурэм сыд пае сыщыщынэщт?

— Уигухэлъхэр къэпIонха?

— Тхьэм къысипэсыгъэу сыугъоигъэр къыдэзгъэкIынэу, а лIыжъ-ныожъхэм къысщыгугъыхэу къысфаIотагъэр цIыфмэ анэзгъэсыжьынэу сыфай. Непэ Къуекъо Асфар инаучнэ ыкIи ихудожественнэ тхыгъэ­хэм танэсынэу хъугъэп. Ау ахэм ацIэ къетIомэ тшIоигъу. Асфар иапэрэ рассказхэр къызыдэхьэгъэ тхылъэу «КIочIэ зэикI» зыфиIорэр адыгабзэкIэ 1981-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. Ащ ыуж «Синыбджэгъу ынитIу» зыфиIорэ тхылъэу рассказхэмрэ повестхэмрэ зыдэтыр къыхиутыгъ. 2003-рэ илъэсым ащ иIоф­шIэгъитIу къыдэкIыгъ. Ахэр «Чъыгэе пкIашъ» зыфиIорэмрэ «Адыгэ гъогухэр» ыIуи цIэ зыфишIыгъэмрэ арых. Апэрэм рассказхэмрэ повестхэмрэ къыдэхьагъэх, ятIонэрэм очерк­хэмрэ художественнэ публицистикэмрэ адэтых.

«Дороги адыгов» зыфиIорэ тхылъэу очеркхэр зыдэтыр 2004-рэ илъэсым тхакIом къыдигъэкIыгъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх урысыбзэкIэ «Танцы на рассвете», «Золотая роса», «Акъылрэ насыпрэ», «Ощх къэ­гъагъ», «Адыгэм идунай» ыкIи нэмыкIхэр. Научнэ IофшIагъэ­хэм ащыщхэу нартхэм афэгъэ­хьыгъэ IофшIэгъэшхуитIу 2018-рэ илъэсым шIэныгъэлэжьым къыхиутыгъэх. — Асфар, псауныгъэ пытэ уиIэу, уигухэлъхэр къыбдэхъунхэу пфэтэIо.

Сихъу Гощнагъу.