Илъэс минкIэ узэкIэIэбэжьмэ, 1022-рэ илъэсым, Мстислав тетыгъор зыщиIыгъыгъэ ижъырэ Урысыем ипщыпIэу Тмутаракань пыидзэр къыдэкIи, адыгэхэр къызтекIыгъэ ижъырэ лъэпкъэу касогхэм ягъунапкъэ зэпичыгъ.

Ахэм пщы-пащэу яIэгъэ Рэдэд лъэпкъыдзэр къыугъои, пыим пэуцужьыгъ. ЗэуапIэм щызэолIэгъэ дзэкIолIхэм ящыIэныгъэ къыухъумэ шIоигъоу, Рэдэд Мстислав зыфигъэзагъ: «Тидзэхэр зэтымгъэзаохэу, тэ нэбгыритIум ткIуачIэ, Iашэ хэмытэу, тэгъэушэты. ТекIорэм ыгъэфыкъуагъэм иуни, имылъкуи, ибыни ыштэжьынэу фитыщт». Джащ фэдэу зэзэгъыгъэх. Сыхьат пчъагъэрэ кIогъэ зэпэуцуныгъэм дзэкIолIхэм акIуачIэ аIихыгъ. Ау Рэдэд зэрэ нахь лъэшыр Мстислав къыгурыIощтыгъ! Касогмэ ядзэпащэ къызэрэтекIорэр зызэхешIэм, ищазымэ дэлъыгъэ шъэжъыер къырип­хъоти, Рэдэды хисагъ. КъумалыгъэкIэ Мстислав текIоныгъэр къыдихыгъ. Апэрэ илъэс шъитIум ащымыгъупшэжьырэ тарихъ хъугъэ-шIэгъэшхо ар хъугъэ.

Мстиславрэ Рэдэдрэ зэрэзэзэуагъэхэр къизыIотыкIырэ тхыгъэр я XII –рэ лIэшIэгъум къатхыжьыгъэгъэ «Повесть временных лет» зыфиIорэм хэт. Ар Киево-Печорскэ чылысым идинлэжьэу Нестор къытхыжьыгъагъ. Мстислав текIоныгъэр къызэрэдимыхышъущтыр къызыгурэIом, Тхьэр къэзгъэхъугъэм мыщ фэдэ гущыIэхэмкIэ зыфигъэзагъэу урыс тхыдэ тхыгъэхэм къащатхыжьы: «О, пречистая Богородица, помоги мне! Если же одолею его, воздвигну церковь во имя твое». Дин шIошъхъуныгъэм Мстислав кIуачIэ къыритыгъэ фэдэу къэзытхыжьыгъэхэм икъумал зекIуакIэ хагъэкIуакIэ ашIо­игъом фэдэу тарихъ хъугъэ-шIагъэр къатхы­хьагъ ыкIи иIуагъэ емыпцIыжьэу чылысыр зэригъэуцугъагъэр хагъэунэфыкIы. Ау гъэ­пцIагъэкIэ урыс дзэпащэм къыдихыгъэ текIоныгъэр ащ фэдэуи тарихъым къы­хэнэжьыгъ. ЛIыхъу­жъыцIэр къэзылэжьыгъэр Рэдэд!

Тарихъ тхыгъэ цIэрыIоу «Слово о полке Игореве» зыфиIоу 1185-рэ илъэсым атхыгъагъэм Мстиславрэ Рэдэдрэ зэрэзэзэуагъэхэр зы гущыIэухыгъэкIэ къыщеIо: «Иже зареза Редедю пред полкы касожскими». Мы хъугъэ-шIагъэр ятарихъ тхыгъэхэм къащатхыжьыгъагъ Михаил Ломоносовми, Николай Карамзинми, ащ фэшI урыс пщыналъэхэри зэхалъхьэгъагъэх.

Урыс классикхэм – А. Пушкиным, К. Рылеевым Мстиславрэ Рэдэдрэ зэрэзэзэуагъэхэм ятхыгъэхэр фагъэшъошагъэх. «Кавказский пленник» зыфиIорэ поэмэм зы сатыркIэ хэт:

«Быть может, повторит она Преданья грозного Кавказа; Расскажет повесть дальних стран, Мстислава древний поединок…»

Поэмэу «Мстислав» ытхын ыгу хэ­лъэу Пушкиным иIэпэрытхэм къахэнэгъагъ.

Адыгэ лъэпкъ тарихъым пылъэу Абазэ Хьасан игукъэкIыкIэ, Алексей Аргун итарихъ новеллэу «Адыгэмэ япщэу Рэдэд» («Редед – князь адыгов») Налщык къыщыхаутыжьыным фагъэхьазырыгъ. Бгъэжьнэкъо Заур тхылъым сурэтхэр фишIыгъэх. Дзэпащэхэм язэпэуцуныгъэ сурэт зэфэшъхьафхэр фагъэшъошагъэх. ШIэныгъэлэжьэу Кирилл Новосельскэм зэрилъытэрэмкIэ, Рерих 1943-рэ илъэсым Мстиславрэ Рэдэдрэ зэрэзэзэуагъэхэм фэгъэхьыгъэ сурэтэу ышIыгъэмкIэ чIыпIэу зыщызэзэуагъэхэр къыхэбгъэщын плъэкIыщт. Пшызэ шъо­лъыр ит къутырэу Роза Люксембург ыкIи станицэу Гостагаевскэм азыфагу илъ Iуашъхьэр ары зэуапIэу шIэныгъэлэжьым ылъытэрэр. Ар еплъыкIэ зэфэшъхьафэу щыIэхэм яз.

УпчIэ къэуцу: адэ илъэс миным къы­кIоцI Мстиславрэ Рэдэдрэ зыщызэзэуа­гъэхэр къыхагъэщынэу зыми фызэ­шIокIыгъэба? Тарихъ тхыгъэхэр ащ къытегущыIэхэрэп. Ау зэпэуцуныгъэр зыщыкIуагъэр сагинхэм ялъэпкъ зыщыпсэущтыгъэ чIыпIэу алъытэ. Тмутаракань Урысыем игъунапкъэ ахэр пэIусыгъэх. Тмутаракань – джы станицэу Тамань зыдэщыс чIыпIэр ары, Керчь псыдэчъыпIэм (Керченский пролив) нахь пэблагъэу. ЦIэм къикIырэр — «Таман – Тархан» — «хьакъулахь зытемылъ къал» зыфиIоу, зэман чыжьэхэм сатыу гъогухэр ащ пхырыкIыщтыгъэх, Европэмрэ Кавказымрэ, Кавказ кIыбымрэ Гурыт Азиемрэ зэрапхыщтыгъэх. Я X — XIII лIэшIэгъухэм Тмутаракань хьазархэм (хазарам), урыс пщыхэм, Византием ыкIи къэндзалхэм чэзыу-чэзыоу тетыгъор аIыгъыгъ. Рэдэд ичIыгухэр къалэм пэблагъэу щылъыгъэх. Николай Карамзиным къытхыжьыгъэ тарихъым елъытыгъэу Иван Ахматовым зэхигъэуцогъэ атласым хэт картэу номерэу 29-м зэопIэ чIыпIэр сэ зэшIохэдзагъэхэмкIэ къыщыхэгъэщыгъ. Ар Невыномысскэ икъыблэ-тыгъэкъокIыпIэ лъэныкъокIэ е Щэрджэскъалэ итемыр-тыгъэкъохьэпIэ лъэныкъокIэ щыт. Ижъырэ картхэм хэукъоныгъэ зэфэшъхьафхэр яIэнхэ зэрилъэкIыщтым ушэтакIохэм ягугъу къашIы. Ау щытми, джырэ Къэрэщэе— Щэрджэс Республикэм къыгъэгъунэрэ чIыпIэм «Реданский лес» зыфиIорэ мэз гъэхъунэр хэт, псыхъоу Реданка ащ пэгъунэгъоу блэчъы. Щэч зыхэмылъыр зэпэуцуныгъэр Iошъхьэ шыгу горэм зэрэщыкIуагъэр ары, сыда пIомэ зэпэуцугъэ дзэкIолIхэм ядзэпащэхэр зэрэзэзаохэрэр алъэгъоу щытынхэ фэягъ. Нэгъумэ Шорэ къытхыжьыгъэмэ (тхылъэу «История адыхейского народа») Рэдэд фэгъэхьыгъэ пычыгъо ахэт. Ащ къыщеIо:

«Рэдэд фэхыгъэ. Заом хэмыхьэхэу, адыгэхэр ячIыгу къихьажьыгъэх анахь дзэкIолI лIыбланэу, пщы-пащэу ахэтыгъэр зэрашIокIодыгъэм ыгъэнэшхъэихэу. Илъэс пчъагъэ тешIэжьыгъэу адыгэхэм дзэ зэтегъэпсыхьагъэ къаугъои, Рэдэд ылъ ашIэжьынэу Тамтаракай (Тэмэ­тIаркъу —Тэу Аслъан икъэIуакI) ичIыгухэм арыхьагъэх. ДзэкIолI мин пчъагъэ ахэм къапэуцугъ. Бэрэ зэзэуагъэх, цIыфыбэ заом хэкIодагъ, Тамтаракай аштэным ыпэкIэ. ТекIоныгъэр къызыдахым, гъэрхэр ягъусэхэу къатрахыгъэр зэкIэ яхэгъэгу къащэжьыгъ. Ижъырэ Урысыем ипщыпIэ псау хъущтыгъэ Тамтаракай лъэпсэкIодэу зэкIодылIэгъэ заор щымыIэгъахэ фэдэу я XII-рэ лIэшIэгъум итарихъ тхыдэхэм ахэкIоды­кIыгъ. Ау Iор-Iотэжьым къыхэнэжьыгъ, адыгэ лъэпкъым итхыдэ, итарихъ чIыпIэ хэхыгъэ щиубытыгъ».

Пщы-пащэу Рэдэд ыцIэ тарихъым къыхэзгъэнэнэу фэегъэ ижъырэ адыгэ­хэм орэд жъыум «орайдэ-радэ» къы­щыкIэIотыкIыжьыгъэныр, ащкIэ Рэдэд ыцIэ къыраIо зэпытыныр ащ къыхэкIэу зылъытэрэ шIэныгъэлэжьхэри щыIэх. Пщы-пащэу Рэдэд фэгъэхьыгъэ тхыдэхэр адыгэ фольклорым къызэрэхэнагъэхэр къэзыушыхьатыгъэ Нэгъумэ Шорэ ахэр итхыгъэ къыщигъэнэфагъ.

ШIэныгъэлэжьхэу Бейтыгъонэ (Бетуганов) Сэфэрбый, Дзэмыхьэ Къасболэт, лъэпкъ тхакIоу МэщбэшIэ Исхьакъ ятхыгъэхэр дзэкIолI лIыбланэу, ижъырэ адыгэ пщы-пащэу Рэдэд фагъэшъошагъэх. Ыпсэ хэкIы пэтэу Рэдэд ыкъохэм осыетэу къафишIыжьыгъагъ Мстислав зэрихьэгъэ къумалыгъэм емылъытыгъэу а чIыпIэм атIупщыжьынэу. МэщбэшIэ Исхьакъ ироман къызэрэщитхыхьагъэмкIэ, Рэдэд ыкъохэм осыетыр агъэцэкIэжьыгъ. «Адыгэхэр къэрабгъэмэ яохэрэп», ащ ишIуагъэкIэ Мстислав псаоу а чIыпIэм ышъхьэ Iуихыжьын ылъэкIыгъ. Рэдэд зэрихьэгъэ лIыгъэм ишIуагъэкIэ адыгэ дзэкIолI мин пчъа­гъэр псаоу къэнэжьыгъ.

Тарихъ шIэныгъэлэжьхэу Хъоткъо Самиррэ ПэкIэшхо Нурбыйрэ къызэратхыгъэмкIэ («Тмутороканское княжество и страна касогов: первый опыт древнерусской колонизации Кавказа»), урыс пщыхэм илъэс 300-кIэ апэу адыгэхэр чыристан диным зэрихьэгъэхэ хъугъэ— шIагъэр къэзытхыжьыгъэ тхыдэIуатэм ымышIэщтыгъэу енэгуягъо. Тхьэр къэзгъэхъугъэм (Богородицэм) зыфигъази зелъэIум, Мстислав дин шIошъхъуны­гъэу иIэм ишIуагъэкIэ, ащ иIэпыIэгъукIэ текIоныгъэр къыдихыгъэу къызэригъэлъэгъуагъэр зэхашIэр зыумэхъырэ, икъумалыгъэ утезгъэплъэхъукIырэ шIыкIэу шIэныгъэлэжьхэм тхыдэIуатэм фалъэгъу.

Статьям къыщеIо: «Мстислав Рэдэд иунагъо лъэпсэкIод ышIыныр хэгъэкIи, къызэтенэным ишIогъэшхо ригъэкIыгъ. Ыпхъу Рэдэд ыкъо дигъэкIуагъ. Урыс аристократ лIэкъошхохэу Лопухинхэр, Ушаковхэр, Телегинхэр, Глебовхэр, нэ­мыкIхэри Рэдэд ыкъом лъапсэкIэ къы­хэкIыгъэх. … Касог лъэкъуацIэр ижъырэ урыс лIакъоу хъарзынэщым къыхэнагъ. … А. Гадло къытхыжьыгъ гушъхьэ пащэу (сакральный вождь) Рэдэд адыгэхэм къахэнэжьыгъ».

ШIэныгъэлэжьхэм зэралъытэрэмкIэ, тмутаракань тарихъ уахътэр касогхэм якъэрал тарихъ къызэрэхэнагъэр Кавказым иижъырэ урыс колониехэм яапэрэ ушэтыпIэу ары. Ар зы уахътэ горэм тарихълэжьхэм ащыгъупшэ хъугъагъ. Я XVII — XIX-рэ лIэшIэгъухэм ягъунапкъэ тарихъ шIэныгъэ зэгъэуIугъэу щыIэ хъу­гъэхэм яшIуагъэкIэ урысхэмрэ адыгэхэр зытекIыгъэ ижъырэ лъэпкъхэмрэ зэрэзэнэсыщтыгъэхэр къэнэфагъ ыкIи къэтхыхьагъэ хъугъэ.

Тэу Замир.