Ащкъэнэ Исмахьил илъэс 26-рэ ныIэп къыгъэшIагъэр. Ау мы охътэ кIэкIым ащ макIэп фызэшIокIыгъэр: апэрэ еджэгъэ-гъэсэгъагъ, шIэныгъэ дэгъухэр IэкIэлъыгъ, творческэ амал-къулай гъэшIэгъон зыхэлъыгъ, идунай зеухым литературнэ кIэн гъэнэфагъэ иIагъ. Ау игушъхьэлэжьыгъэу илъэпкъ епхыгъэр икъоу зэхафыгъэу е епэсыгъэ уасэ ратыгъэу пфэIощтэп. Аужыпкъэм, ащыгъупшэжьыпэным нэсыгъэу, илъэсыбэрэ ыцIи ышъхьи къыраIуагъэп, а зэкIэм къахэкIэу, итворчествэ икъоу зэхэмыфыгъэу къэнагъ.

Шъыпкъэ, шIэныгъэлэжь-литературоведэу Шъхьэлэхъо Абу ихьатыркIэ, аужырэ илъэси 10 – 15-м, тхэкIо-гупшысакIом ищыIэныгъэкIэ ыкIи итворчествэкIэ нэкIубгъуакIэхэр къызэIуахыгъэх. Ащкъэ­нэ Исмахьил щэч хэмылъэу зэчый гъэ­нэфагъэ хэлъыгъ, шIэныгъэ-гъэсэныгъи зэригъэгъотыгъагъ, гулъытэ чани, гупшысэ ини IэкIэлъыгъэх, ау инасып къикIыгъэп, ищыIэныгъэ кIэкI дэдагъ.

ЫлъэкъуацIи (къэкIопIэ-IэубытыпIэхэм къызэрагъэнафэрэмкIэ – Ащкъан) ыкIи «Ащкъэнэ» аIозэ, тIоу зэтефыгъэу къащытыгъ.

И. Хь. Ащкъанэр 1912-рэ илъэсым къуаджэу Адэмые къыщыхъугъ. Ятэ пасэу ыухи, янэу Долэтхъан (Бэщыкъомэ яп­хъугъ) кIалэр ыпIугъ. Исабыигъо лъэхъан анахь охътэ къин зэхэмыфыгъэм тефэгъагъ. Граждан заор заухым еджапIэм чIэхьан амал ыгъотыгъ. Илэгъухэм шIэгъошIу зэриIэмкIэ ыкIи литературэр лъэшэу зэрикIасэмкIэ къахэщыщтыгъ. Анахь еджэкIо дэгъу дэдэмэ ахалъытэрэ Исмахьилэ 1927-рэ илъэсым Краснодар дэтыгъэ Адыгэ педтехникумым щеджэнэу агъэкIогъагъ.

А уахътэм техникумым идиректорыгъэр адыгэ поэзием илъэпсэхэщэу А. Дж. Хьаткъор ары. КIэлэегъэджэ дэгъухэри С. Сихъур, КI. ПщыунэлIыр, Хь. Лъэбыщэр, И. Хъуажъыр, К. Батуриныр ащ иIагъэх. Къыдеджагъэхэми цIыф Iуш-акъылышIохэри И. ШъхьакIумыдэм, А. Тхьаркъуахъом ыкIи Натхъо Долэт­хъан фэдэу, ыужым лъэпкъ культурэм итарихъ, инаукэ заштэнымкIэ зишIогъэшхо къэкIуа­гъэхэр ахэтыгъэх. Адыгэ педтехникумыр еджэпIэ къодыягъэп, ар лъэпкъ кадрэхэм якIыщ шъыпкъагъ, гъэсэныгъэм имыза­къоу, ащ щеджэрэ ныбжьыкIэхэм дунэееплъыкIэ хэхыгъи, дунэететыкIэ шэпхъэ гъэнэфагъэхэри арагъэгъотыщтыгъэх.

Еджэным готэу, техникумым, цIыфым зыкъызэIуихынымкIэ гъэзагъэу – драматическэ ыкIи музыкальнэ кружокхэм Iоф ашIэщтыгъ, ахэм Ащкъэнэ Исмахьилэ чанэу ахэлажьэщтыгъ. Иапэрэ творческэ лъэбэкъухэр педтехникумым къыщыущыгъэх ыкIи щидзыгъэх. Поэзием ыкIи драматургием защеушэты, пьесэхэр драмкружокым паекIэ етхых. 1929-рэ илъэсым илъэс 17 зыныбжь кIалэм литературнэ-художественнэ сборникэу «Адыгэ шъхьафит» зыфиIоу Краснодар къыщыдэкIыщтыгъэм иапэрэ рассказэу «Иляс» къыщыхиутыгъагъ. Ащ Кавказ заом илъэхъан ихъугъэ-шIагъэхэр къыщитхыгъэх. Рассказыр ныбжьыкIитIоу – мэкъумэщышIэ кIалэу Илясрэ пщым ыпхъоу ДэхэзакIэрэ яшIулъэгъу фэгъэ­хьыгъагъ. ФэкъолI кIалэм илIыхъужъныгъэ, ихэгъэгу паекIэ псэемыблэжьэу, ышъхьэ Iофи щигъэзыягъэу зэрэщытыр къыщыриIотыкIыгъ. Ащ къызэрэщигъэлъа­гъорэмкIэ, Иляс шыу 500 хъурэ дзэр ыугъои, пый кIочIэшхоу къыпыщытым пэшIуекIуагъ, езэуагъ ыкIи ежьри ащ лIыгъэ зэрихьэзэ щыфэхыгъ. Исмахьилэ ныбжьыкIэ дэдагъэми, мы произведением тхэкIо шъыпкъэу зыкъыщигъэлъэ­гъуагъ, художественнэ тхэкIэ-къэтыкIэ амалхэмкIи, бзэ дахэу IулъымкIи.

Адыгэ педтехникумыр дэгъу дэдэу къыухи, Краснодар кIэлэегъэджэ институтым иеджэн щылъигъэкIотагъ. 1934-рэ илъэсым ирассказэу «Тыгъэр къыкъокIы» зыфиIорэр литературнэ сборникэу «Тихахъо» («Наш рост», Краснодар) къыдэхьагъ. ШIэныгъэлэжь-театроведэу Шэуджэн Мэджыдэ итхыгъэу «Первые шаги» зыфиIоу, тхылъэу «Годы, спектакли, судьбы» (1986), щитхыгъ, пьесэу «Шэуджэн Мос» («Мос Шовгенов») – Совет хабзэм АдыгеимкIэ ибэнэкIо иныгъэм иавторыр И. Ащкъанэр арэу зэрилъытэрэр.

Исмахьилэ лъэпкъ гъэсэныгъэмкIэ гъэзагъэу Iоф ышIагъ: 1933-рэ илъэсым, студентызэ, К. ПщыунэлIым ыкIи И. Хъуажъым ягъусэу, еджапIэхэм апаекIэ учебникэу «Реджэнхэу тхылъ» (Краснодар) къыщыдагъэкIыгъ.

Ащкъэнэ Исмахьилэ итворческэ кIэн урыс ыкIи IэкIыб къэралыгъо литературэм япроизведение зэдзэкIыгъэ дэгъухэм чIыпIэ щаубыты. Ахэм ащыщых А. Н. Островскэм икомедиеу «Волки и овцы» (Краснодар, 1937), Д. Фурмановым иеу «Чапаев» зыфиIорэм щыщ пычыгъор, нэмыкIхэри.

ШIэныгъэ, Iэдэб, гулъытэшхо зыхэлъ кIэлакIэу Ащкъэнэ Исмахьилэ Адыгэ хэкум итхакIохэм ыкIи иусакIохэм яа I-рэ зэфэсэу Мыекъуапэ щыкIуагъэм хэлэ­жьагъ. Адыгэ литературэм илъэпсэхэщэу Т. КIэращэр ащ къыщыгущыIагъ, анахьэу мэхьанэ зэритыгъэр титхэкIо ыкIи усэкIо ныбжьыкIэхэм ятворчеств, ахэм лъэшэу Iоф адэшIэгъэн, аIэкIэлъ амал-къулайныгъэм хэгъэхъогъэн зэрэфаер къыIуагъ. И. Ащкъанэм ирассказэу «Иляс», ежь тхакIом ишIошIкIэ, «авторым зэкIэ социальнэ конфликтыр шIулIэгъу хъугъэ-шIагъэм зэрэфищагъэр» ыумысыгъ.

Рассказыр зытхыгъэ кIалэу И. Ащкъа­нэр политическэу мыпсыхьагъэу, еджапIэм икъоу бэнэкIо пIуныгъэ щимыгъотыгъэу ыкIи рассказым гукIодыгъо кIэухэу иIэр авторым хъыбэигъэу филъэ­гъугъ. Джащ фэдэу тхэныр езгъэжьэгъэ­кIэ Исмахьилэ гущыIэ лыябэ ыгъэфедэу, ащкIэ характерхэр зэхэфыгъуае ышIыхэу ылъытагъ. Ау етIани, фэныкъуагъэхэм ямылъытыгъэу, Ащкъэнэ Исмахьилэ ныбжьыкIэхэмкIэ анахь гугъапIэ къэзытыхэрэм зэращыщыр, тхэкIэ-шIыкIэм зэрэтегъэпсыхьагъэр, иятIонэрэ рассказэу «Тыгъэр къыкъокIы» («Солнце всходит») нахь зэрэхэхъуагъэр къызэрэщылъэгъуа­гъэр къыIуагъ. ЫгукIэ тхэным зэрэфаблэрэр Т. КIэращэм кIигъэтхъыгъ ыкIи ащ ищысэу ылъытагъ Ащкъанэм ящэнэрэ тхыгъэр – повестыр зэриухыгъэр. Ау гухэкIми, а повестыр къыдигъэкIынэу игъо ифагъэп ыкIи илитературнэ тхыгъэ­хэр зыдэхъугъэхэри, къарыкIуагъэри цIыф ышIэрэп.

Хэку гъэзет тхыгъэхэм къызэраушыхьатырэмкIэ, Адыгэ хэкум итхакIохэмрэ иусакIохэмрэ яа I-рэ зэфэсэу 1936-рэ илъэсым тыгъэгъазэм щыIагъэм Т. КIэращэм ыкIи А. Хьаткъом доклад шъхьа­Iэхэр къыщашIыгъэх. А уахътэм пединститутым истудентыгъэу Ащкъэнэ Исма­хьилэ къэгущыIагъ, анахьэу Т. КIэращэм итворчествэ осэшIу фишIыгъ ыкIи «Щамбул» зыфиIорэ романымкIэ зыдыримыгъэ­штэрэ лъэныкъохэми къащыуцугъ.

Джащ фэдэу тхэкIо ныбжьыкIэу Ащкъэ­нэ Исмахьилэ ишIэныгъи, игупшыси, иакъыли зэдиштэщтыгъ.

Я 30-рэ илъэсхэр гупсэфынчъэ-щынэгъуагъэх. Ар политическэ репрессиехэм, цIыф хые зафэхэр зыщагъэпщынэгъэхэ охътагъ. ТхэкIо ныбжьыкIэ гъэшIэгъонэу, гугъэпIэ инхэр зэрапхыщтыгъэм, ышъхьи гомыIугъэхэр – ошъуапщэхэр къыщызэхэхьагъэх. Илъэс 26-рэ ыныбжьыгъэр, итворческэ кIуачIэ икъызэIухыгъо шъыпкъагъ, имурад инхэр IэкIыб ышIынхэ фэягъэ, имыхьакъкIэ аумысыгъ, игъонэмысэу кIодыкIае хъугъэ… Ащ ишъыпкъа­пIэри гъэунэфыгъэп, ау къызэратыгъэмкIэ, Мые­къуа­пэ щаукIыгъ. ТхакIор зыщымыIэжь уж, 1996-рэ илъэсым, аухыижьыгъ. А зэкIэ гухэкIышху, адыгэ лъэпкъ литературэм утын езыхыгъ… Ау адыгэ литературэм прозаикэу, зэдзэ­кIакIоу Ащкъэнэ Исмахьилэ ыцIэ къызэрэхэуцожьы­гъэр, ащ ифэшъошэ чIыпIэу, ежь зыфилэжьыжьыгъэр зэригъотыжьыгъэр зымыуасэ щыIэп. Джары тиадыгэ тхакIохэм джырэ мафэхэми ренэу ягугъу шIыгъэн фае зышIырэр.

Мамырыкъо Нуриет.

Сурэтхэм арытхэр: тха­кIоу ыкIи зэдзэкIакIоу Ащкъэнэ Исмахьил; Адыгэ хэкум итхакIохэм яа I-рэ зэ­фэс хэлэжьагъэхэр.