Ыпсэ инэф шъхьасыгъэп
УсакIоу, драматургэу, искусствэхэмкIэ Адыгэ Республикэм изаслуженнэ IофышIэшхоу, Къандурым ыцIэкIэ щыт премием илауреатэу Къуекъо Налбый непэ къызыхъугъэ маф.
Гупшысэр иIусыгъ. Шъхьашъом телъым нахьэу, хэти сыди кIоцIылъыр ары зыгъапэу, зылъыплъэу, зыгъэгумэкIэу зэлъызыIыгъыгъэр.
Налбый илъэс 40-м къыкIоцI адыгэ литературэм щылэжьагъ. «Усэн» гущыIэм кIоцIылъыр зэхишIапэу, гупшысэр ыгъазэщтыгъ, зынэмыси ымышIи щыIагъэп. Ау Тхьэм къыхилъхьэгъэ зэчыир зэрэмыпсынкIагъор, ар ипкъынэ-лынэкIэ зэхишIапэу, ыгу, ыпсэ зэрапхырищыщтыгъэр ежь Налбый игущыIэ-ушъыйхэм къыдгурагъаIо:
«Iофыбэми, Iоф макIэми якIэухыр зы: дэгъур къэнэ; ари пIэлъэнчъэп, ау нэ-ми ымылъэгъоу, акъылэу е гузэхашIэу тиIэм къамыубытыжьрэми, кIодыпэн фимытэу, дунэе Iахь мэхъу; зыго- рэм иублапIэу икIэрыкIэу зештэжьы.
Джаущтэу угугъэн фае…
Анахь упчIэ къинхэр сыдигъокIи джэуапынчъэх. Джэуапыр зышIэрэм узфиты ышIыгъэ закъор – уупчIэныр ары, анахь упчIэ тэрэзхэр къэбгъотыгъэхэмэ, ащыгъум шъыпкъэм е Тхьэм гъогукIэ апэблагъэ ухъугъ ныIэп, е гъогу утеуцуагъ.
Тхылъ зытхырэм, сыд ытхыгъэми, хэты фэгъэхьыгъэми, ежь икъэбар къыIотэжьырэр. ТхакIор шъхьафит шъыпкъэ зышIырэмэ ар ащыщ. А шъхьафитныгъэр ары ащ «ихьазаби» къыфэзыхьырэр. ПцIы ыусын фитэп, хэукъон фит. ПцIы зиускIэ, ытхыгъэр цIыфмэ къырадзэщтэп, шъыпкъэр къыIомэ, ыпсэ рагъэджэгужьын алъэкIыщт. ИтIумэ азыфагуи гъогубэ дэлъ, шъыпкъэ къызэрыкIохэри щыIэх: уагъэчэфы, уагъэнэшхъэи, уагъэплъызы, уагъэхъуапсэ, уагъэгупшысэ… макIа цIыфыр зэрэбгъэгумэкIын плъэкIыщтыр. Ахэми IэшIэгъэ инхэр къахэкIых, ау ахэр зылэжьыгъэмэ уемыщэчынэу ренэу зыдашIэжьы: пстэуми анахь Iофым, зэкIэми анахь шъыпкъэм сылъыIэсыгъэп. Сыд ар? ЗэрэщыIэр гъэнэфагъэ, ау зыдэщыIэри зыфэдэри сшIэрэп. Джары зыкIатхэхэрэр, мыжъор зыкIаупсырэр, орэд зыфызэхалъхьэрэр, сурэт зыкIашIырэр.
СшIошъы мыхъурэр сэри стхэу къыхэкIыгъ, ар къызэмыхъулIэрэ щыIэпщтын. Ар кIодыжьыгъахэшъ, сшъхьэ езгъэгъэузрэп. Сыгурэ сшъхьэрэ зыщыкъабзэхэм, зыщыхьакъынчъэхэм стхыгъэр ары къэнэщтыр, цIыфмэ аштэмэ».
Къуекъо Налбый иадыгабзэ икIэсагъ, илъэпкъ фэзэфагъ, ахэмкIэ гъэзагъэу ышIэрэм ыгъэгупсэфыщтыгъ.
Ежь зыхэлъым, аукъодыеу щымытэу, Тхьэм къыреты. ГущыIэ зафэм, пытэм, нэфым, шъыпкъэм алъыкIон ыкIи гъогу афыхихын амал дахэр – «зэчыир» хэлъыгъ. Налбый адыгэ лъэпкъ литературэм илъэс 40-м ехъурэ щылэжьагъ, игупшысэ гъэбэжъу зиубгъугъ. УсэкIо къодыягъэп, гупшысэкIо-Iуш ялыягъ; къэхъущти-къэшIэщти – сабыим фэдэу, ыбгъэ кIэфызагъэу, ыпIугъэу-ылэжьыгъэр – адыгэ гущыIэр, адыгэ усэр, адыгэ гупшысэр ары. ШъхьашъорыкIогъэ-псынкIагъэм ныбжьи дихьыхыгъэп, гупшысэм икуупIэ-гъэзэпIэ гъэшIэгъонмэ «ащесыныр» гукIэ инэрыгъыгъ. БгъэунэфынкIэ къиныIоми, ышIагъэмрэ ыпэкIэ къэтымрэ сыдигъуи зэхишIэу азыфагу итыгъ: Дунэешхом имызакъоу, псэр зыдэкIожьыщтми бэрэ егупшысэщтыгъ – егъэжьапIэ зиIэм ухыжьыпIи иIэба. Уфай-уфэмыеми, шъыпкъэм уготыныр ежьыркIэ нахь псынкIагъ ыкIи гъэшIэгъоныгъ.
Шъуабэу зэхэлъ щыIэныгъэм цIыф цIыкIур зэрехъулIэрэр – къыдэхъурэр, къыдэмыхъурэр, а зэкIэ къызыхэкIэу зэпхыгъэр ыутхындзыжьэу щыIагъ.
«…Тянэ ымэкъэ дахэ, Джэныкъо машIом къыпэкIи», Апэрэу сэ зэхэсхыгъ. Сыкъегъэфабэ, тян, Сыкъеухъумэ, тян, Зэпымыужьэу умакъэ Сесты, селыбжьэ, тян. (н. 85-рэ, «Повестьхэр, къэбархэр, усэ».
* * *
…Сыгу щызгъашIоу сиI зы мафэ, Гъогу маф ар: Спсэ ихэкIыгъом Ащ сытетыщт Шъуащыщ скIымыгъоу. (н. 89-рэ)
ИгъэшIэ лъэбэкъу пэпчъкIэ, хэткIи пшъэдэкIыжь ин зэриIэр ышъхьэкIэ ащыкIэгъэтхъыгъ мы сатырхэм. УсакIор рыраз игъашIэ, дунэе нэфым егъэгушхо ыкIи елъэIу Тхьэм пхэнджыгъэ-мыхъуным щиухъумэнэу:
…СичIыгуи хафэп, Сиогуи стафэп, Сишъауи зафэ, Сипшъашъи мафэ, Сынэгуи фэжъоп, СIэгушъуи зэжъоп, СIулъ жабзэр хъуанэп, Сиорэд зэо-банэп. Пси, чIыгуи, огуи, тыгъэм зэриIоу, Сащылъфэн, сакъыщыхъун. Псэлъэ мыгъор сашъхьагъ къерэмыхь: — Мы чIыгур зэжъоу къыпщызгъэхъун! (н. 88-рэ «Гум иIофтабгэхэр»)
ИщэIагъэрэ ишIэныгъэрэкIэ усэн-тхэнымкIэ гъэзагъэу, лъэгэпIэ инмэ Налбый анэсыгъ; иусэ тхылъ пчъагъэхэр хэгъэкIи, ипрозэ тхыгъэхэри – рассказхэр, къэбархэр, повестьхэр ыкIи романхэр ащ готыжьхэу, гупшысэкIэ къабзэу зыжьыгъэх. Зэфагъэр, нэфагъэр, къэрарыр арыба хэтрэ цIыфи ишъошэ-теплъэ шъхьаIэр?! Ар етIани УсакIо зыхъукIэ, – Тхьэпэлъыт. Адыгэ лъэпкъым насыпыгъэ инэу фэплъэгъун фаер, Налбый фэдэу, ыпсэ инэф шъхьасынчъэу илъэпкъ фэзгъэшъошэгъэ акъылышIо-Iушхэр мымакIэу къызэрэхэкIыгъэхэр арых.
Н. Къуекъом иусэ сатыр пэпчъ – щэрыогъэ-Iушыгъэр хэгощагъ. Щэч хэлъэп, Налбый илъэсыбэу адыгэ литературэм зыхэтыгъэм, ипоэзиекIэ, ипрозэкIэ, идраматургиекIэ, изэдзэкIыгъэхэмкIэ адыгэ литературэм хэхъо ин зэрэфишIыгъэм, къыкIэIотыкIыжьыгъэ-кIэтхыкIыжьыгъэу щымытэу, игупшысэ хэхыгъэ чъэпхъыгъэкIэ, ымэкъэ Iэтыгъэ хьалэлкIэ, ар зыщыщ адыгэ лъэпкъым ыпсэ гуапэу теIэбэн зэрилъэкIыгъэм, щэIэфэ, шIур зэрилэжьыгъэм. ИгущыIэ къыдгот, тырэгъуазэ.
Мамырыкъо Нуриет.
Къуекъо Налбый