Тарихъ романыкIэм сигъэшIыгъэ гупшысэ-зэфэхьысыжьхэр

АпэрэмкIэ, романым купкI фэхъугъэ хъишъэр — ныбжьыкIитIоу шIу зэрэлъэгъугъэхэм тыр апэуцужьи, кIодыкIае зэрэхъугъэхэр, къушъхьэбгы лъагэм зыкъызэрэрадзыхыжьыгъэр бэшIагъэу тэшIэшъ, ащ нэмыкI горэ къепIолIэжьынэу щымытэу къытщэхъу, ащ авторым акъыл гупшысэшхо хилъхьагъэми икъоу гу лъыттэрэп. РоманыкIэу адыгабзэкIэ журналэу «Зэкъошныгъэм» къыдэхьагъэми, джы урысыбзэкIэ зэдзэкIыгъэу тхылъэу къыдэкIыгъэми зы жьыкъэщэгъукIэ сяджагъэшъ, мы художественнэ произведение шIагъом гу лъымытахэу узэрэзыIэкIиубытэрэм гу лъыстагъ.

Шъыпкъэ, тхэкIо цIэрыIоу МэщбэшIэ Исхьакъ гупшысэ зэпыгъэщэнымкIэ, сюжет уфэупцIэр гъэпсыгъэнымкIэ ыкIи зыщищыкIагъэм ар къыкъудыинымкIэ, игерой шъхьаIэхэм япортретхэр, яшIыкIэ-­IуакIэхэр ыкIи охътэ чыжьэу ахэр зыщыпсэугъэхэр, яамал-къулайхэр, япсэу­кIагъэр къыригъэлъэгъукIынымкIэ, романым хэт образ шъхьаIэхэм ыкIи ахэм къядзэкIыгъэхэм уафигъэнэIосэн къодыер арымырэу, зэманэу бэшIагъэу Iу­кIотыгъэр нэм къыкIигъэуцонымкIэ ыкIи а зэкIэ къыппэблагъэ хъунымкIэ литера­турнэ шIыкIэ-амал гъэшIэгъоныбэ ыгъэ­федагъ. Тарихъ романым хэлъ гупшысэр, адыгэ щыIакIэр а лъэхъаным зыфэдагъэр пшIошъ ыгъэхъоу, образ зэфэшъхьаф­хэмкIэ, ащ къяшIэкIыгъэхэмкIэ, лъэп­къым ижъыкIэ охътэ пычыгъо гъэнэфагъэм изытетыгъэр — идунэееплъыкIагъэр, иду­нэететыкIагъэр къыплъигъэIэсэу ро­ма­ныр гъэпсыгъэ, ар — IэпэIэсэныгъ.

Хъэцком тегъэщэжьыгъэ цыджыгъэ къабзэр къызэрэзэтещыкIырэм фэдэу, романым къыIуатэрэр зэкIэ зэкIэлъыкIо-зэдиштэу узэлъызыубытэу къысщы­хъугъ. Тхылъыр бзэ къэбзэ IэшIоу зэрэ­тхыгъэр зэхапшIэу, еджэгъошIу — уегъэ­даIо, узIэпещэ, уегъэгупшысэ. Мыщ фэдиз шIуагъэ зыхэлъ тарихъ романыкIэр МэщбэшIэ Исхьакъ итарихъ романыбэу тыгу къинагъэхэм ясатыр пытэу зэрэхэуцощтыр сшIошъ мэхъу.

Зигугъу къэсшIырэр тхылъыкIэу «Лагъорэ Накъэрэ» («Лаго и Наки») зыфиIоу бэмышIэу урысыбзэкIэ къыдэкIыгъэр ары. Непэ тхылъеджэхэм янахьыбэм урысыбзэр яIэрыфэгъушъ, ащ еджэкIуа­бэ зэригъотыщтым уехъырэхъышэрэп. ЕтIани ежь тхакIор, хабзэ зэрэхъугъэу, кIэлэеджэкIо цIыкIухэм, студентхэм, ныбжьыкIэхэм зэраIукIэу зэрахахьэрэм, ахэм итхылъыкIэ пэпчъ пIоми хъунэу зэраритырэр къызыдэплъытэкIэ, романыкIэм цIыфыбэ зэреджэщтым, зэригъэ­дэIощтым, ахэм зэкIэми адыгэ лъэпкъыр ижъыкIэ зыфэдагъэр ашIэ зэрэ­хъущтыр зэхэошIэ. Ежь романыкIэу «Лагъорэ Накъэрэ» къыфэзгъэзэжьынышъ, ар тыгу щыщ ышIынымкIэ тхакIор зэрэзышъхьамысыжьыгъэр — зэкIэ Iо­тэжь шIыкIэм тетэу, пасэм адыгэхэм ящыIэкIагъэр, якъушъхьэ чIыпIалъэу зы­щыпсэухэрэр, ячIыопс зэтет, яогу, я Тыгъэ Тхьэшхо шIолIыкIхэу, хэти ышъхьэ ыIитIукIэ фишIэжьырэм ыгъатхъэу, лэ­жьыгъэр ашIэу, былымхэр ахъоу, яфэныкъуагъэр зэкIэ зыфашIэжьэу, IашIохэу, кIыщым гъучIыр щафытэу, Iэдэ-уадэхэр ашIыхэу, унагъом мэхьанэ фашIэу, хъу­лъфыгъэмкIэ лIыгъэр апэрэу, апшъэ ифэщтыгъэр бэдэд. Бзылъфыгъэр — ны, шъхьэгъус, онджэкъ машIом иухъумэкIуагъ.

Зы унагъо ищысэкIэ МэщбашIэм тарихъ уахътэр ыкIи хъугъэ-шIагъэр къызхэкIыгъэр IэпкIэ-лъэпкIэгъэ къодыеу щымытэу, къыIуатэрэм купкIышхо иIэу, романыр ыгъэпсыгъ. Сюжетэу пстэуми тшIэрэм къулайныгъэ-IэпэIэсэныгъэ хэ­лъэу шъорэ лырэ фишIыгъ. БлэкIыгъэ охътэ чыжьэр, ащ щыпсэугъэ цIыфхэм ядунэететыкIагъэр, нахьыжъ-нахьыкIэ зэфыщытыкIэхэр, щыIэкIэ-псэукIэм зэ­фэмыдэныгъэу хэлъхэр, дунэе шъуа­шэхэм ялыеу адыгэхэм Тхьэм къарипэ­сыгъэм идэхагъэр романым нэры­лъэгъу къыпфешIых.

ЦIыфыр мы Дунэешхом къызытехъом, ар анахь зыфэныкъоу щыт бзэр къызэ­рэIуилъхьагъэр, гущыIэр акъылым илIы­кIоу къызэрэритыгъэр произведением щызэхэошIэ. ЗэлъашIэрэ тхэкIо IэпэIасэм ешIапэ гущыIэм иIэшIугъэ-лъэшыгъи, ихьилэгъэ «сэ» мэхъэджагъи, а зэкIэ кIи­гъэтхъэу Исхьакъ тарихъ романым ижъыкIэ лъэпкъым ылэжьыгъэ жэрыIо творчествэр — адыгэ фольклорыр игъэ­кIотыгъэу мыщ щигъэфедагъ: гущыIэжъхэр, пшысэ-ушъыйхэр, нарт къэбархэр, тхыдэхэр. Ахэм ахэлъ гъэсэпэтхыдэр зэкIэ, Iушыгъэр, бзэшIуагъэр романым къекIоу, къезэгъыпэу хигъэуцуагъ ыкIи ахэмкIэ иобраз зэфэшъхьафхэри — Нахьлъэш, Усэрэжъ; ныбжьыкIэхэмкIэ — Лагъу, Гуфэс, Зэфэс ыкIи бзылъ­фыгъэхэмкIэ Нахьлъэш ишъхьэгъусэу Нысэдах ыкIи япшъэшъэжъыеу Накъэ — лъэпкъ шIыкIэ-IуакIэхэм акIырыплъы­хэу, арыпсэухэу зэрэщытыр романым инэкIубгъохэм зафэу къащиIотыкIыгъ.

Унагъо умыхъоу, хэгъэгу ухъущтэп

Мы гущыIэжъым хэлъ гупшысэр къыу­шыхьатэу романыр гъэпсыгъэ. Ар зы­фэгъэхьыгъэр Бэлэгъэ Нахьлъэшрэ ишъхьэгъусэу Нысэдахэрэ.

Тхылъыр къырызэIуехы авторым зы­фэдэр къэIотэгъое чIыопс дахэм На­хьлъэш ихапIэ, иунэ, ибылым пIашъэхэр зэрэщиIыгъхэр. Ашхыни ахъуни ахэр щыкIэхэрэп: яI уни, мэщшIагъи, гъэщ­хэкIхэри, былымхъупIэхэри, ахэм яфэIо-фашIэхэр зыгъэцэкIэрэ нэбгырэ заули. Унагъом ибысымыр, ипкъэур — Бэлагъэ Нахьлъэш, нахьыбэрэмкIэ, лIы шIыкIэ хабзэу, зекIо гъогум тет. Зэ джащ фэдэу къэкIожьызэ, шыу нэгъоджэ пырацэу, зишыбгъэ кIэлэцIыкIу дэсы­гъэр ыпэ къифагъ ыкIи ар къыщищэфыгъ.

Ежь Нахьлъэш нырэ тырэ имыIэу, ятэшым ыпIужьыгъагъ. КIэлэпкъым зеу­цом, лъэгъуныгъэр къыфэкIуагъ, ау зы­фаеу ыгу рихьыщтыгъэр (Акуандэр) нэмыкIым дэкIуагъ — зэшъхьащыкIы­гъэх. Джащыгъум идэхагъэкIэ ухигъэлъы­хъу­хьанэу щыт Нысэдахэ ащ къыхьыгъ. Шъыпкъэ, бзылъфыгъэ ныбжьыкIэмкIэ ар лъэбэкъу псынкIагъэп, ау Нысэдахэ къыфэгумэкIын е къышъхьащыгущыIыкIын иIэжьыгъэп. Ышыпхъу нахьыкIэ дахэу Рампэс Тыркуем ращыгъагъ, ар ыгу къызыкIыкIэ, Бэлагъэмэ янысэ, нэпсыр фэубытыщтыгъэп, псаоу щыIэу ышIэмэ, нэмыкI горэми фэмыеу, Тыгъэ Тхьэшхом шIу къыфишIэнэу елъэIущтыгъ.

Нахьлъэш шъэожъыеу гъончэджыпхъэ ашIынэу ахьыщтыгъэр къыздищи къызэ­кIожьым, ежьхэм бын зэдырямыIагъэми, шъаом къокIэ ехъопсагъэп, унагъом Iэ­пыIэгъу фэхъун зыфэпIощтыр зыдиIыгъыгъ. Илъэсибл горэ ыныбжьыгъэщт, ау шъэожъыем иплъакIи ишIыкIи зэрэIу­шыр къыуагъашIэщтыгъ, гулъытэ чан зэриIэри гъуащэщтыгъэп. IорышIэ дэдэу, иныгъэу цIыкIу хъужьыгъэм фэдагъ Лагъо.

Нысэдахэ сабыир псынкIэу ыгу нэсыгъ, ау лIым къыфигъэпытагъ ыкIи къызэримылъфыгъэр, зэрэхымэр, унагъомкIэ IэпыIэгъу хъуным тегъэпсы­хьагъэу ар къызэрищагъэр. Нахьлъэш ыцIэм фэдэр ышъхьэу, пкъые хьазы­рыгъ, цIыф­хэм ахахьэу, ахэкIэу, нартхэми ялъэгэкIым фэдэу зыкъыщыхъужьэу, шъхьащытхъужь хьазырыгъ, ыгукIэ шIоигъор, ынапшIэ тырилъхьэу. Дыс хьазырыгъэми, зыгу пытэу зэкъодзагъэхэм ащыщыгъэп, псынкIэу кIэжъукIыжьы­щтыгъ. Нахьлъэш унэгъо лъапсэ зидзыгъэр тIэкIу шIагъэми, зэшъхьэгъусэхэм сабый зэдыряIагъэп. Ащ Нахьлъэш ыгъэ­цыхэу, хымэ кIалэу Лагъо ­еубзэкIырэ шъхьэгъусэм ар фэгубжыщтыгъ, бэрэ ыгу хигъэкIэу хъугъэ, ау егъэлыягъэ зэриIуа­гъэр зыдишIэжьэу, дэкIэу къызыкIожькIэ, шъузым фэшъабэщтыгъ. Бэлагъэмэ я Нысэдахэ Тыгъэ Тхьэшхом зэрилъэкIэу елъэIущтыгъ лIыр зыфэлIэрэ сабый-кIэ­лэхъу къаритынэу. А мафэри къэсыгъ, Нысэдахэ ышъо сабый хэфагъ. Къэбарыр къэIотэгъошIуми, сабыир къэхъугъошIоп ыкIи пIугъошIоп… Ау къэсыгъ а мафэри — Нысэдахэ пшъэшъэжъые къыфэхъугъ; Нахьлъэш зыкIэхъопсыщтыгъэ шъаор арыгъэп, арыти, игухэкI-гумышIу фэдэу, бэрэ цIэ зимыIэу щытыгъэ пшъэшъэ цIыкIум тым — «Накъ» фиусыгъ («нэкъэ цIыкIу, пкIэ гъэшIэгъон, теплъэшхо зимыI» къикIырэр). Ным ар къыгурыIуагъ, ау лIым пэлъэшыгъэп, тыщыпIэ ыкIи ныкъылъфыгъэ къыпкъоуцонэу уимыIэмэ, шъхьэегъэзыпIэу уиIэ хъугъэм зебгъэзэгъын зэрэфаер, етIанэ сабыир джы — Нахьлъэшрэ Нысэдахэрэ зэрэзэдыряеми, Iофыр нахь къыгъэшIущтыгъ. ИкъэхъукIэ фэдиз пэмылъэу сабыим хахъощтыгъ: янэ фэдэу дэхагъэ, кIуагъэ, гущыIагъэ. Унэм рилъагъорэ Лагъом ар лъэшэу фэщэгъагъ. Ежь Лагъуи сабый дахэр ыгукIи ыпсэкIи къыпэблэгъагъ. Уахътэр псэу чъагъэ — Лагъо кIэлэшхо хъугъэ, пшъэшъэжъыеу Накъи Iэтэ­хъуагъ. АпэрэмкIэ, ащ ышIэщтыгъэп Лагъо ымышми, ау яIофышIэхэм къахэIукIыгъэ Iэмэкъэ-лъэмакъэмкIэ, зыны къызэримылъфыгъэхэр Накъэ къышIагъ. Ауми, зы унэм зэдис кIалэмрэ пшъэшъэжъыемрэ яшэнкIэ зэтехьэхэу, зэгурыIохэу, Лагъо зэфэгъэ-Iушыгъэу хэлъыр зэхи­шIэу, ащ ышIэрэр, ыIорэр зэкIэ шIодахэу, шIодэгъоу Накъэ мэхъу. Лагъо нахьри тIэкIукIэ нахьыкIэхэу, ау пшъэшъэ­жъыем нахьыжъхэу, зэшхэу Гуфэсрэ Зэфэсрэ, Накъэ алъэгъу, агукIэ къыфэщагъэ мэхъух. Нысэдах-ным игумэкIи ащ къыщежьагъ, Накъэ хэпшIыкIэу зэрэхэхъуа­гъэр, пшъэшъашъо къызэрэтеуагъэр елъэгъу. Ышыпхъу Рампэсэу тыркухэм ахьыгъэм зыгорэущтэу ишIыкIэ-IуакIэхэр фегъадэ, ау ныр мэтхытхы, Алахьэм ынэпэпкъыкIэ ишэнкIэ фэдэми, ащ фэдэу насыпынчъэ ымышIынэу Тхьэм елъэIу.

Нахьлъэш пшъэшъэжъыер къызэхъум гугъу фемылIыгъагъэми, ипшъашъэ иIо­кIэ-шIыкIэхэри, идэхэгъэ-гулъыти, исэмэркъэу-чэф нэгуи джы лъэшэу агъэразэ. Ау Накъэ Лагъо (былымIыгъ кIалэу къахьыгъэм) зэрэфэщагъэр ыгу римы­хьэу, Нысэдах фигъэпытагъ пшъэшъэ­жъыем зэкIэ гуригъэIонэу. Ау ныр еIо­гъу имыфагъэу, пхъум Лагъо зэримы­шыр къызэрэраIуагъэр къыригъэшIагъ. Ным елъэгъу Накъэ лъэшэу Лагъо зэ­рэдихьыхырэр ыкIи Тхьэм фелъэIу насып тынч къыритынкIэ. Зыкъэзыштэгъэ пшъэшъэжъыеу Накъэ, Акуандэ дахэу Нахьлъэш ыгу зэлъызыIыгъэу, дэзы­хьы­хырэм ышым ыкъохэу Гуфэс ыкIи Зэфэс анаIэ къызэрэтырадзагъэр зэхешIэ. Ау Гуфэс псэлъыхъо гущыIэу къыфидз­хэрэри, игъэпсыкIи зыкIи Накъэ ыгу ыштэхэрэп, янэ ыгурышIу иплъагъэу, Накъэ Лагъо ыгу зэрэпэблагъэр ыкIи тIури зэрэзэгурыIохэрэр, шIу зэрэзэрэлъэгъухэрэр реIуатэ. Ныр — тхьамыкI, исабый арэу псынкIэу пшъашъэ зэрэ­хъугъэм ыкIи тым Лагъо махъулъэкIэ ыштэн-ымыштэным ыгъапэу, ыгу зэхэ­хьагъ. Нысэдахэ ышъхьэ бэ щызэпэ­кIэкIырэр: шъхьэгъусэ зимыIэжь пхъужъ дахэу Акуандэ лIыр зэрэпыщагъэр, ащ идэхагъэ убзылъфыгъэми узэриубытырэр, «Усэрэжъ» зыцIэ яIофышIэу лIыпкъым иуцуагъэми Акуандэр ыгу зэрэхэжъэ­гъуагъэр, тхакIом романым узIэпищэу къыщыриIотыкIыгъ. Пасэми, ижъ-ижъы­жьыми щыIэныгъэм гушIогъо-тхъагъо къыхэзылъхьэщтыгъэр хъулъфыгъэ-бзылъфыгъэ зэфыщытыкIэхэр арэу зэрэщытыр романым пхырыщыгъ.

Ауми, пщыгъупшэ мыхъущтыр, лъэ­хъан чыжьэм зиIо анахьэу щыпхырыкIэу щытыгъэр хъулъфыгъэр ары. Ным гучIэуз фэхъугъ Лагъорэ Накъэрэ апэкIэ къяжэу щылъыр. Ау пхъум гурегъаIо, инасып фэкIонэу, Лагъо иIушыгъэкIэ, изэфагъэ­кIэ, илIыгъэ шIыкIэкIэ ежьми зэриштэрэр.

Аузэ хъурэ-шIэрэр зэкIэ къызэкIэп­лъыхьэ, анахь лъэгэпIэ-IэтыпIэ зэшIохыпIэм произведениер авторым рещалIэ. Бэлагъэ Нахьлъэш гузэжъогъу хэфагъ ишIулъэгъу «тыгъугъэ» нафэ къызэхъум: фэлъэгъужьырэп шъузыри, ыпхъуи, ар ашыкъ зыфэхъугъэ Лагъуи. Ауми, къызэкIэблэ, етIанэ кIэжъукIыжьы. Ашыкъ ехъулIагъэу Акуандэ-«шъоум», ащ ышым ыкъо тIозитIу язэу Гуфэс Накъэ дигъэ­кIонэу, хэти ымышIэу Iофыр зэкъуедзэ.

Зы хымэ чъыIагъэ гомыIу Бэлагъэмэ яунагъо къеуцо, зым адрэм цыхьэ фимышIыжьэу. Нахьлъэш Лагъо теплъэнэуи фаеп, «зыдэщыIэ къушъхьэм былымпэсэу щэрэI, нэмыкI Iоф гори хэмыхьэу» еIо. ЫмышIашъо зытыригъаоу хэтыми пхъур зыдигъакIомэ шIоигъо Гуфэс, ыш, ялэгъу-ныбджэгъоу Дзэгъащт ягъусэу кIалэхэр Бэлагъэхэм адэжь къыщепсы­хых. Ахэр къэзылъэгъугъэ пшъашъэу Накъэ, Лагъорэ ежьырэ зэрэзэзэгъы­гъэхэу, зыфаIогъэ чIыпIэм шым зытыридзи ечъэжьагъ. Ащ нэсыгъ, къежэщтыгъэ Лагъо къэIаби, пшъашъэр ыгупэ чIиубыти, кIаIагъ. Шэу зытесхэр зимы­шIэжьэу мачъэ, къэзылъэгъугъэхэ Нахь­лъэш ыкIи псэлъыхъо купыр зэуж итхэу акIэлъежьагъэх. Лагъорэ Накъэрэ чъэ къодыеу щымытэу, быбыщтыгъэх, ау къушъхьэбгы цакIэм нэси, зыкъыритIи, шыр къэуцугъ.

Джащыгъум Лагъорэ Накъэрэ зы гу­щыIэ зэрамыIоу, аIэхэр пытэу зэрагъэу­бытыхи, бгытхыцIэ лъагэм зыкъырадзы­хыжьыгъ, яхьэ пшъэф дахи гырзызэ алъыдэпкIагъ. Ным къымышIэн щыIа, Нысэдахэ ыгу къизыщтым фэдагъ. Та­къикъ темышIагъэу Нахьлъэш ышъхьэ уфагъэу, лъы IапIэ кIэмытыжьэу къыдэ­хьажьи, бгы лъагэм зызэрэрадзыхы­жьыгъэр, хьадэгъур ащ зэрэщагъоты­гъэр къыIуагъ. Нысэдах ыпсэ хэIэжьызэ, «Сыдэу сынасыпынчъа?» къыжэдэзыгъ... Насып фалIэу, шIулъэгъу къэбзэ лъэшым зыгухэр зэлъиштэгъэ Лагъорэ Накъэрэ язэхэшIэ плъыр екIодылIагъэх… Ащ нэмыкI хэкIыпIэ щымыIэгъэнэуи зыIони щыI, бгъэмысэнхи, бгъэхыенхи, пшъхьэкIэ уагоуцони плъэкIыщт… Ау мы хъу­гъэ­-шIэгъэ тхьамыкIагъоу, лIэшIэгъухэм зи­къэбар ахэмыкIуакIэрэр, щыIакIэр зэрэгуегъунчъэр, зэрэжъалымыр къэзыушыхьатыгъ, ащ «ишъхьал хьаджакIо» уимыщытIэнкIэ ухэтми Тхьэм елъэIу.

Тхылъым — романым иаужырэ нэкIубгъо къыщеIо:

— Лагъорэ Накъэрэ яшIулъэгъу тхьамыкIагъо адыгэ-нарт къушъхьэхэм къащежьагъ ыкIи ащ щыкIодыжьыгъ. Ар зыщыхъугъэ чIыпIэм шIу зэрэлъэгъугъэ нэбгыритIумэ ацIэкIэ еджагъэх. ШIу­лъэгъум пае улIэныр сыда зыщыщыр? Насыпа? Зэфагъа? Шъыпкъагъа? Хэти ежь джэуап иI. ЗэкIэ зэлъытыгъэр къы­тэшIэкIыгъэ дунаир тыгу зэрэнэсэу, зэ­рэпхырыкIырэр ары. Зыгорэм ар шIулъэгъу фэкIодэу ыIощт, нэмыкIым — зэфагъэу, шъыпкъагъэу ылъытэщт. Ащ фэдэ шIулъэгъур зырыз дэд къызэ­рэхэкIырэр…

Романым игерой шъхьаIэу Нахьлъэш, зиунэгъо тхыдэ-къэбаркIэ произведениер ушъагъэр, адыгэ-нартэу зелъы­тэжьыми, цIыфыгъэр, намысыр, лIыгъэр жъалымыгъэ-тесыягъэкIэ зэрихъожьыгъэр тхакIом пшIошъ ыгъэхъоу къы­ригъэлъэгъукIыгъ. ГухэкIми, иунагъуи кIо­дыкIае хъугъэ; лыуз-гууз ыкIи шIу­лъэгъу-гукIэгъу зыфыуимыIэр, мэтакъоба?! «Нысэдахэ къехъулIагъэми цIыфхэр рэгущыIэх. Зыхэм ышъэ икIыгъэу ыкIи ыпхъу ыцIэ (Накъ) къыIомэ джэу къу­шъхьэхэм ахэтэу, Лагъо ебгэу къаIо. НэмыкIхэм — Усэрэжъ дэкIожьыгъэу, рэ­хьатэу зэдэпсэухэу къаIо. НэмыкIхэм — ишъхьэгъусэу гъашIэр зыдигъэшIа­гъэр ежь икъамэу шIохэлъагъэщтыгъэмкIэ а чэщ дэдэу хьазабыр къызыфэкIуагъэм зэриукIыгъэм рыкIэгъожьыгъэу макъэ агъэIу, Нысэдахэ хьатхэм яхэгъэгу кIо­жьыгъэу, щыпсэоу аIо.

— Адэ Усэрэжъ, Акуандэ ыкIи ышым ыкъо тIозитIум сыда къарыкIуагъэр? зы­Iонхэри щыIэх.

Накъэ земыгъотыжьым, Гуфэс (псэлъыхъо кIалэм) Бэлагъэмэ ябылым-кIэн зэрипхъонэу тыриубытагъ, ышэу Зэфэси ар дэдэр шIоигъуагъ. Зэгорэм зэшитIур бгы цакIэм Iутхэу Лагъорэ Накъэрэ агу къэкIыжьи ягугъу ашIыгъ, кIодыкIае зэрэхъугъэхэм макIэу хигъэщэ­тыкIыгъэх. Ауми, Бэлагъэхэм къакIэныгъэ мылъкум гупсэфыгъо зэшхэм къаритыщтыгъэп. Такъикъ гупсэф къыхихи нэрэ-Iэрэм Зэфэс Гуфэс еIункIи, бгым дидзагъ, аущтэу имурад зэшIуихыгъ.

Усэрэжъ Бэлагъэмэ къащышIыгъэр зешIэм, мы чIыпIэм къэкIожьыгъ. Ыпхъу дахэ къыздищи, бай хъугъэ Зэфэс ритыгъ. Акуандэ Усэрэжъи ыпхъуи баймытIэкI зэрэхъугъэхэр зешIэм, къамыщышъо зэришIыгъагъэри фигъэгъуи, зэ­­хэзыхырэм ыгъэшIагъоу Усэрэжъ дэ­кIожьыгъ.

Къушъхьэхэу Фыщт, Ошъутен, ТхьакI, Iошъхьэмафэ ыкIи псыкъефэхэу Шъу­зыябгэ зэмыхъокIыжь-зэмыкIокIыжьэу ижъы­кIэ къыщегъэжьагъэу, непэрэ ма­фэм къанэсыжьэу, псымэкъэ жъынчым кIэдэIукIых. ЧIыгум шъхьащыт тыгъэми мазэми ыпэкIэ фэдэу нэфыр къапэкIы, чэщ огум жъуагъохэр щэнэфых. Зыхэр мы чIым ехыжьых, нэмыкIхэр къэхъух, ау ыпэкIэ къыпыщылъыр е къэхъущтыр зышIэрэ щыIэп.

РоманыкIэр, щэч хэлъэп, тхэкIо Iэпэ­Iасэм дэгъоу къызэрэдэхъугъэм, лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ укъикIызэ, герой­хэм, ахэр зыщыIэгъэ лъэхъаным, шIоу ыкIи мыхъунэу ахэплъагъорэм бэ къяпIолIэн плъэкIыщтыр. Сэ ситхыгъэ зэрэ­сыухымэ сшIоигъор бзэ гъэшIэгъон зэ­­кIукIэ произведениер зэрэтхыгъэр, тхылъым хэтхэр авторым тыгу пэблагъэ ышIынхэ зэрилъэкIыгъэр, адыгэ-нартхэм япсэупIэ-чIыпIэхэр сурэтышхо ин зэфэшъхьафхэу нэм къызэрэкIигъэуцуагъэхэр, адыгэ шэн-хабзэхэр произведением зэфэдэкIэ екIоу зэрэщыгъэфедагъэхэр ары. УзеджэкIэ, зыдэмышIэжьэу ­уиадыгэ лъэпкъ пэблагъэ уешIы, узэрегъэплъыжьы.

Тарихъ романым иавтор IэпэIасэу, зэлъашIэрэ тхакIоу, IофшIэкIошхоу Мэщ­бэшIэ Исхьакъ зэкIэ тхылъеджэхэм ацIэ­кIэ ыкIи сэ сшъхьэкIэ «Тхьауегъэ­псэу!» есэIо.

Мамырыкъо Нуриет.