Адыгеим и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат ижъырэ адыгэ чъыгхатэхэу республикэм итхэр къэухъумэгъэнхэм иIофыгъохэмкIэ зэIукIэ зэхи­щэгъагъ.

Ащ хэлэжьагъэх Адыгэ Рес­публикэм и Премьер-министрэ ипшъэрылъхэр зыгъэцакIэу КIэ­рэщэ Анзаур, гуманитар ушэтынхэм апылъ Адыгэ республикэ институтэу Т. М. КIэращэм ыцIэкIэ щытым ипащэу ЛIыIужъу Адам, АР-м иминистрэхэм я Кабинет хэтхэр, шIэныгъэ­лэжьхэр.

Адыгеим и ЛIышъхьэ чIыо­псым икъэухъумэнкIэ Iофтхьабзэхэм, джащ фэдэу респуб­ликэм икультурнэ ыкIи ичIыопс кIэн бай къэухъумэгъэным мэ­хьанэшхо зэряIэр къыхигъэщыгъ. Ащ епхыгъэу Адыгеим IофшIэн гъэнэфагъэ щызэшIуа­хы, Урысыем и Президентэу Владимир Путиным Урысыем щыпсэурэ цIыф лъэпкъхэм якультурнэ кIэн и Илъэсэу ыгъэ­нэфагъэм тетэу тапэкIи а Iофым зырагъэушъомбгъущт.

КъумпIыл Мурат къызэрэ­хигъэщыгъэмкIэ, Адыгэ чъыгха­тэхэр чIыопсым имызакъоу адыгэхэмкIэ культурнэ-тарихъ мэхьанэшхо зиIэ кIэнэу щытых. Ахэр ябгъэпшэнхэ плъэкIыщтых Мыекъопэ культурэм, дольмен (исп) культурэм. Адыгеир нэмыкIхэм къахэзгъэщырэ нэша­нэу ахэр щытых ыкIи зекIохэр нахь къызфащэх. Адыгеим и ЛIышъхьэ агу къыгъэкIыжьыгъ общественнэ организациехэм ягъусэхэу зы­фэдэ къэмыхъугъэ адыгэ чъыг­хатэхэм язэгъэшIэнкIэ ыкIи якъэухъумэнкIэ Iофтхьэбзэ зэ­­фэшъхьафхэр республикэм зэрэщызэрахьэхэрэр. КъумпIыл Мурат къызэIукIагъэхэм къя­джагъ а Iофыр нахь лъагъэ­кIотэнэу, нахь зырагъэушъом­бгъунэу ыкIи проект офисым тегъэпсыхьагъэу зэхащэнэу.

«Адыгэ чъыгхатэхэм дунэе чIыопсымрэ дунэе культурэмрэ чIыпIэшхо ащаубыты. Зэ нэмыIэми ахэр зылъэгъугъэхэм е ягугъу зэхэзыхыгъэхэм лъэп­къым ыпсэ, ишэн-хабзэхэр, тя­тэжъ пIашъэхэм щыIакIэу яIа­гъэм инэшанэхэр, цIыфыр къызхэкIыгъэ чIыопсым диштэу зэрэщытыгъэр нафэ къафэхъу. Арышъ, непэ тызтегущыIэрэ проектхэм мэхьанэшхо яI нау­кэм имызакъоу, ижъырэ шэн-­хабзэхэу адыгэхэм ахэлъыгъэ­хэр, чIыгхатэхэм ялэжьынкIэ яIэпэIэсэныгъэ зынэсыщтыгъэр дгъэунэфынымкIэ ыкIи къыд­гурыIонымкIэ. НыбжьыкIэхэр, волонтерхэр къыхэдгъэлажьэ­хэзэ, ижъырэ адыгэ чъыгха­тэхэм якъэухъумэн тапэкIи ты­наIэ тедгъэтын фае. ЗекIохэр нахьыбэ хъунхэмкIи мэхьэнэ гъэнэфагъэ ащ иIэу щыт», — къыхигъэщыгъ КъумпIыл Мурат.

ТапэкIэ зекIоу щыIагъэхэм адыгэ чъыгхатэхэр лъэшэу агъэ­шIагъощтыгъэх, нэужым шIэныгъэлэжьхэу Николай Вавиловымрэ Иван Мичуринымрэ ахэм афэгъэхьыгъэу бэ атхыгъэр. Статьяу «Черкесские сады ждут своих селекционеров» зыфи­Iорэр адыгэ чъыгхатэхэм афэгъэхьыгъ. Академикэу Петр Жу­ковскэм адыгэхэм чъыгхатэхэм япхыгъэ кIэн шIагъоу къагъэнагъэм изэгъэшIэн илъэ­сыбэ пэIуигъэхьагъ ыкIи зэ­фэхьысыжьэу ышIыгъэм къыщыхигъэщыгъ Евразием ипхъэшъхьэ-мышъхьэ шъхьаIэхэм алъапсэу зэрэщытыр ижъырэ адыгэ чъыгхатэхэм ялэжьын. УшэтакIохэм къызэрэхагъэщырэмкIэ, пхъэшъхьэ-мышъхьэ культурэхэр къыхахыхэ зыхъу­кIэ, зым адрэр ыуж итэу ягъо хъуным анаIэ тырагъэтыщтыгъ.

«Адыгэхэм яIэгъэ чъыгхатэ­хэм къащыкIыщтыгъэ пхъэшъхьэ­мышъхьэ чъыгхэр зэкIэ цIыфхэр зыдэмылэжьэхэрэ пхъэ­шъхьэ-мышъхьэхэу а чIыпIэхэм къащыкIыхэрэр аштэхэти, алъэ­псэ цIыкIухэр зэгуагъэкIыхьэщтыгъэх (прививкэ ашIыщты­гъэх). Ахэр огъуми, чъыIэми, нэмыкI лъэныкъохэу яягъэ къэз­гъэкIон зылъэкIыщтхэми апэуцужьышъущтыгъэх, хьаIу узхэми зэрар къарахынэу щытыгъэхэп. Джащ фэдэ зэгогъэ­кIыхьаным тегъэпсыхьагъэу къагъэкIыхэрэ пхъэшъхьэ-мы­шъхьэ чъыгхэм янэшанэхэр бэ­кIэ нахьышIугъэх, «черкес шIыкIэкIэ» ащ еджэгъагъэх», — къыIуагъ АРИГИ-м ипащэу ЛIыIужъу Адам.

Мыекъопэ опытнэ станцием ипащэ ипшъэрылъхэр пIэлъэ гъэнэфагъэкIэ зыгъэцэкIэрэ Са­пый Юрэ къызэрэхигъэ­щыгъэмкIэ, непэкIэ Мыекъопэ опытнэ станцием «дикие формы видов» зыфаIохэрэм афэдэу 300 фэдиз иI. Стацием иIофышIэхэм Iофтхьэбзабэ зэ­шIуа­хы ахэм афэгъэхьыгъэ ма­те­риалхэр къаугъоихэзэ. Селекционнэ IофшIэнхэм етIанэ ахэр ащагъэфедэх.

ШIэныгъэлэжьхэм къызэрэха­гъэщыгъэмкIэ, тятэжъ пIашъэ­хэм агъэтIысхьэгъэгъэ чъыгхэм ащыщыбэхэр непэ къызынэ­сыгъэми къэкIых ыкIи ахэм къапэкIэ. Илъэс 200-м ехъу зыныбжьхэр ыкIи ащ ехъугъэ­хэри ахэм ахэтых, къыхигъэщыгъ мэкъумэщ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, МКъТУ-м ипрофессорэу Сухоруких Юрий. Дэшхо­хэр, дэжъыехэр, шхъомчхэр къызыщыкIырэ чIыпIэхэр къэу­хъумэгъэнхэм мэхьанэшхо зэриIэр джащ фэдэу къыхигъэ­щыгъ.Мы аужырэ илъэси 100-м чIыпIэу ахэм аубытырэр фэдэ 35-кIэ нахь макIэ хъугъэ. А щы­­нагъор ашъхьащыт ижъырэ адыгэ чъыгхатэхэми. Ащ фэ­гъэхьыгъэу шIэныгъэлэжьым иеплъыкIэхэр къыIуагъэх.

ЛIыIужъу Адам къызэрэхи­гъэщыгъэмкIэ, ижъырэ адыгэ чъыгхатэхэм япроценти 5 — 7 ныIэп джырэкIэ Адыгеим къи­нэжьыгъэр. Ахэр кIодынхэмкIэ зизэрар къакIохэрэр бэ мэхъух. Ахэм япхыгъэу ижъырэ адыгэ чъыгхатэхэм якъэухъумэнкIэ Iофыгъохэу щыIэхэм, зэшIохыгъэн фаехэм мы зэIукIэм щатегущыIагъэх. Къэнэгъэ ижъырэ чъыгхэр рамыупкIынхэмкIэ, алъыплъэгъэнымкIэ, къэухъумэгъэнхэмкIэ программэхэр е проектхэр зэхэгъэуцогъэнхэм япхыгъэу яеплъыкIэхэр къаIуагъэх.

Адыгеим и ЛIышъхьэ ахэм адыригъэштагъ ыкIи гъэнэфа­гъэу зэшIохыгъэн фаехэм анаIэ атыраригъэдзагъ.

«Проектнэ офисым тегъэ­псы­хьагъэу чIыопсымрэ тарихъымрэ ясаугъэтхэр къэухъумэгъэнхэмкIэ IофшIагъэу щыIэхэм защы­жъугъэгъуаз, тапэкIи зэшIот­хъын тлъэкIыщтхэр тэжъугъэгъэнафэх. Гухэлъхэр зэшIохыгъэнхэм пае амал зэфэшъхьафхэр щыIэх. Республикэм ихэбзэ къулыкъу­хэми грантхэмкIэ IэпыIэгъу ара­тын алъэкIыщт. Джащ фэдэу Урыс географическэ обществэм, нэмыкI организациехэм Iэпы­Iэгъу къаратышъущт. Анахь мэ­хьанэ зиIэр амалэу щыIэр зэкIэ икъоу, нахь къекIоу зэрэхъущтым тетэу дгъэфедэныр ары», — пшъэрылъ къафишIыгъ Адыгеим и ЛIышъхьэ.

КъумпIыл Мурат зэрилъытэ­рэмкIэ, зэкIэми апэу ижъырэ адыгэ чъыгхатэхэр научнэу къэтхыхьэгъэнхэ фае. Ащ дакIоу ижъырэ чъыг зырызхэри картэм игъэхьэгъэнхэ фае. Адыгэ чъыг­хатэхэр зыдэщыIэ чIыпIэхэр, анахьэу псэупIэу Каменномостскэм дэжь щыIэхэм язытет нахь дэгъу хъуным пае чIыпIэр укъэ­бзыгъэн, зэтегъэпсыхьэгъэн фае. Республикэм иволонтер движениеу «Тлъапсэ къэтыухъу­мэн» зыфиIорэри ащ къыхэ­гъэ­лэжьагъэмэ дэгъу. Адыгэ Рес­публикэм мэзхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ, чIыопсым икъэухъу­мэн фэгъэзэгъэ организациехэр, республикэм иапшъэрэ еджапIэхэм ястудентхэр ащ къы­хэгъэлэжьэгъэнхэ фае. ЗекIо къакIохэрэр тичъыгхатэхэм, исп унэхэм, культурэм, тарихъым, археологием ясаугъэтхэм нэIуа­сэ афэшIыгъэнхэмкIэ а пстэуми яшIуагъэ къэкIощт.

«Республикэр анахь зэлъязгъэшIэрэ лъэныкъохэм зыкIэ ижъырэ чъыгхатэхэр ащыщ хъун­хэ фае. Просветительскэ ыкIи этнографическэ зекIоным зиушъомбгъунымкIэ, республи­кэм щыпсэурэ цIыфхэм яижъы­рэ шэн-хабзэхэм хьакIэхэм нэ­Iуасэ зафашIынымкIэ ащ ишIуагъэ къэкIощт. Арышъ, чIыопсым исаугъэтхэр къэу­хъу­мэгъэнхэмкIэ амалэу щыIэхэр гъэфедэгъэнхэ фае. Ижъырэ адыгэ чъыгхатэхэм язытет гъэу­нэфыгъэнымкIэ, ахэр чIыпIэу зыдэщыIэхэр тэрэзэу зэгъэшIэгъэнымкIэ, зекIо къакIохэрэмкIэ Iэрыфэгъу зэрэхъущтым те­гъэпсыхьагъэу тетIысхьапIэхэр ыкIи нэмыкIхэр шIыгъэнхэмкIэ а пстэури къыдэлъытэгъэн фае», — къыхигъэщыгъ КъумпIыл Мурат.

АР-м и ЛIышъхьэ ипресс-къулыкъу