Адыгэ наукэмкIэ апэрэу лъэпкъ философием фэгъэхьыгъэ IофшIэгъэшхо щыIэ хъугъэ. Ащ иэлектроннэ вариант хьазыр, Интернетыр зыгъэфедэхэрэм ащ нэIуасэ зыфашIын алъэкIыщт. «Адыгская (черкесская) философия и культура. Энциклопедия» — джары IофшIагъэм ыцIэр. Ащ иавтор философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, гуманитар шIэныгъэхэм апылъ Адыгэ республикэ институтым философиемкIэ иотдел ипащэу Хьанэхъу Руслъан.

Мы мафэхэм ащ гущыIэгъу тыфэ­хъугъ, IофшIэгъэшхоу ыпшъэ ифагъэмкIэ тыфэгушIуагъ, ащ итхын къызэрэфэкIуагъэмкIэ тизэдэгущыIэгъу едгъэжьагъ, ащ Iоф зэрэдишIагъэми тыкIэупчIагъ.

— Руслъан, философиемкIэ мыщ фэдэ IофшIагъэ тиIагъэп, щысэ зытепхын зэрэщымыIэр къызыдэплъытэкIэ, ар уугъоиныр, птхыныр, шIэныгъэлэжь — философхэр къыхэбгъэлэжьэнхэр, материалхэр зэпхьылIэнхэшъ, нэкIубгъо 900-м ехъу зыдэт «Энциклопедиер» бгъэпсыныр Iоф къызэрыкIоп, сыдэущтэу ащ удэлэжьагъ?

— ИлъэсыбэкIэ узэкIэIэбэжьмэ, институтым философиемкIэ гущыIалъэ зэхигъэуцоным иIоф къыщаIэтыгъагъ. ЕтIанэ илъэсыбэ тешIагъэу ащ дэлэ­жьэщт купыр зэхэтщэгъагъ. Ау Iофым сишъыпкъэу ыуж сызихьагъэр пандемием игъом унэм тызесыр ары.

«Энциклопедиер» ттхынэу зыкIэхъугъэм ушъхьагъу пчъагъэ иI. Ау зэкIэми анахь шъхьаIэр фундаментальнэу ыкIи системэ зыхэлъ философскэ-культурологическэ терминхэр, екIолIакIэхэр зэрэщымыIэхэр ары. А щыкIагъэр дэгъэзыжьыгъэныр ары тызыфэIорышIагъэр.

Энциклопедиер — темэ зэфэшъхьаф­хэмкIэ научнэ шIэныгъэхэр зыщыугъоигъэ сборник. Ащ пшъэрылъэу иIэр шIэныгъэу дунаим щитэкъухьагъэр угъоигъэныр ыкIи системэ хэлъхьэгъэныр ары. Француз философэу Дидро зэриIощтыгъэмкIэ, блэкIыгъэ лIэшIэгъухэм зэIуагъэкIэгъэ шIэныгъэхэр непэрэхэм ыкIи неущырэхэм алъыгъэIэсыгъэнхэм пае. ЦIыфлъэпкъыр мыкIодыжьыным энциклопедиер фэлажьэ.

«Энциклопедием» Iоф дэсэшIэфэ адыгэ философием ыкIи культурэм яIофыгъохэм япхыгъэхэу тарихъым, этнологием, философием, культурологием, диным, нарт эпосым яхьылIэгъэ материалхэм сяджагъ, философие мэхьанэ зыхэлъыр къыхэсхыгъ, сыугъоигъэ. Ахэр тэ тихэгъэгу ыкIи IэкIыб къэралыгъохэм ащызэхащэгъэ экспедициехэм яматериалых. Тхылъым Iоф дэсэшIэфэ статьяхэу ыкIи термин зэфэшъхьафхэу 500-м ехъу стхыгъэ ыкIи татегущыIагъ. Ахэм ащыщэу 300-р IофшIагъэм дэхьагъ. Ащ нэмыкIэу ащ нэбгырэ 50-мэ яхьылIэгъэ тхыгъэхэр ыкIи статья 60-м ехъу къыдэхьагъэх. IофшIагъэм чIыпIэ щагъотыгъ экологием, экономикэм, бзэшIэныгъэм, литературэм афэгъэхьыгъэ материалхэу философскэ мэхьанэ зиIэхэм.

IофшIагъэм итхын авторыбэ къыхэлэжьагъ. Ахэм ащыщых адыгэ-абхъазхэм къахэкIыгъэу, темырамериканскэ философэу Мурат Ягъан. Ащ илъэси 100 ыныбжьэу 2013-рэ илъэсым дунаим ехыжьыгъ. Ытхыгъабэ IофшIагъэм къыдэхьагъ. Ахэм узщызэнэкъокъунхэри, узытегущыIэнхэри ахэтых, ау янахьыбэр охътэ чыжьэ дэдэм къыхэкIыгъэх ыкIи Iоф адэпшIэнэу щыт. Мурат Ягъан итхылъэу «Амста Кябзэ: наука космического восторга» зыфиIоу Жэнэ Заур зэридзэкIи, 2020-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдэкIыгъэм мэхьанэшхо иI. Чыристан ыкIи ислъам динхэм апэкIэ нартхэм ягъом адыгэ-абхъаз гушъхьэлэжьыгъэу жэрыIокIэ щыIагъэр апэрэу Ягъан къыт­хыхьагъ. Оркъ Хабзэр е Амста Кябзэр ижъырэ адыгэ ыкIи абхъаз шэн-зекIуакIэр ары. Ар илъэс мин пчъагъэхэм къакIоцI адыгэ дунэе лъэгъукIэм ыкIи дунэе зэхашIэм къыщежьагъэу къэшъо ыкIи орэд культурэм нэсэу духовнэ лъапсэ афэхъу. Ащ тетэу Ягъан ишIуагъэкIэ Адыгэ хабзэр гушъхьэ жэрыIо къэбарым къытекIи, тхыгъэ саугъэт хъугъэ.

Ягъан 1915-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу 2013-рэ илъэсым нэс адыгэ хабзэм тетэу апIугъ. Ары апэрэу адыгэ хабзэм пылъ гушъхьэлэжьыгъэм зыфэзыгъэзагъэр ыкIи къэзытхыжьыгъэр. Ар Сократ рагъапшэщтыгъ. Ау, сэ сишIошIыкIэ, Ягъан Сократ текIуагъ, нахьыбэ ышIагъ, тхыгъабэ къыгъэнагъ.

«Энциклопедием» къыдэхьагъэх философхэу Хь. Т. Тхьагъэпсэум, Р. Г. Тыгъом, З. М. Быжьым, А. Ю. Шъуаджэм, А. А. Шъаукъом, В. Р. Бганба, З. Къ. Жанэм, М. А. Шенкао ыкIи Г. Х. Шенкао яIофшIагъэхэр. Ахэм адыгэ-абхъаз философиер ыкIи культурэр «институт» хъунымкIэ Iофышхо ашIагъ. Арышъ, «Энциклопедием» апэрэу къыдэхьэгъэ материалхэр гуманитар шIэныгъэхэмкIэ шапхъэ хъунхэ алъэкIыщт.

— Тхылъым удэлажьэ зэхъум IофшIэнышхо ппшъэ зэри­плъхьажьыгъэм уегупшысэу хъугъа, угу кIодэу къыхэкIы­гъэба?

— КъыхэмыкIы хъуна! КъыхэкIыгъ. Материалэу сыугъоигъэр апэ гущыIалъэ сшIынэу зытезгъэпсыхьэгъагъ. Ау упчIэ­жьэгъу сшIыгъэ сэщ нахьыжъым гущыIалъэ мыхъухэщтэу къызысеIор ары анахьэу сыгу зыкIодыгъагъэр. ЕтIанэ икIэрыкIэу энциклопедие шъуашэ иIэу IофшIагъэр згъэпсыжьыгъэ. Ащ нахь амал къыуеты зы терминым бэрэ укъы­тегущыIэнымкIэ.

ЕтIани ори утхэзэ, къэбгъэтхэщтхэми уалъыхъуныр псынкIэ Iофыгъэп. Къэтхэн зылъэкIыщтэу, тхылъым игъэхьазырын къыхэлэжьэнхэу шIэныгъэлэжьыбэмэ сялъэIугъ, ахэм янахьыбэм сагурыIуагъ, тхьаегъэпсэух. Лъэшэу сафэраз «Энциклопедием» итхынкIэ IэпыIэгъу къыс­фэхъугъэхэу, къыздезыгъэштагъэхэу, философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, къэралыгъо къулыкъум и Урысые академиеу УФ-м и Президент дэжь щыIэм ипрофессорэу Къ. Хь. Делэкъарэм, РАН-м антропологиемрэ этнологиемрэкIэ и Институт КавказымкIэ и Отдел инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Ю. Д. Анчабадзэ, философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу М. Н, АфэшIыжьым (Москва), Йогэм икавказ Ассоциацие и Президентэу, профессорэу З. Къ. Жанэм, журналистэу Къатмэс Фатимэ ыкIи нэмыкIхэм.

— Руслъан, адыгэм ифилософие ехьылIагъэу къэпIуагъэмэ дэгъугъэ.

— Философие, апэрэмкIэ, лъэпкъ пэпчъ ежь иеу иI, ар цIыфхэм къахэкIыгъэу щыт. Философ цIэрыIоу В. Маке­евым зэрилъытэрэмкIэ, адыгэмэ япрактическэ философие илъэс мини 2,5-рэ фэдиз ыныбжь ыкIи ар нарт эпосым къыщежьэ. Практическэ философиер этикэм – адыгагъэм хэлъ. ГущыIэу «адыгагъэр» рызэблэпхъунэу урысыбзэм гущыIэ хэтэп. Адыгагъэр лъэпкъым иморальнэ философиеу щыт.

«Энциклопедием» къыдэхьагъэх европэ ыкIи урысые шIэныгъэлэжьхэм, зекIохэм яматериалхэр. Ащ фэдэу И. Мичуриным адыгэ садхэм, Н. Вавиловым къэкIыхэрэмкIэ опытнэ станциеу Мые­къуапэ щигъэпсыгъэм, Ю. Ждановым философием ыкIи культурологием алъэ­ныкъокIэ мэхьанэшхо зиIэ IофшIагъэу иIэхэм яхьылIагъэхэр. «Мыхэр философием сыдкIэ епхыгъэх?» зыIонхэри къэхъункIи хъун. Ау сэ къыхэсхыгъэхэм лъэшэу сынаIэ атетыгъ, философие мэхьанэ зыхэлъ гущыIэхэр арых IофшIагъэм къыдэхьагъэхэр. Философием сыкъыпкъырыкIызэ, гущыIэхэр – терминхэр къыхэсхыгъэх.

Энциклопедиер гущыIалъэм зэрэтекIырэр къыушыхьатэу щысэхэр къэтхьыных. ГущыIэм пае, гущыIэр (терминыр) хьарыф инхэмкIэ урысыбзэкIи адыгабзэкIи хэхыгъ. Ащ игъусэх гущыIэм къикIырэр, етIанэ мэхьанэу иIэмкIэ ащ къыпыщыт гущыIэр. Статьяр къызыхэкIыгъэр ащ къыкIэлъэкIо. Щысэу тштэн гущыIэу «Аджал» зыфиIорэр. Ар араб гущыI, къикIырэр лIэныгъ, рок. Ислъам дин шIэныгъэмкIэ «нэбгырэ пэпчъ Тхьэм къыфитIупщыгъэр» ары къикIырэр. ЦIыфхэм аIо: «Аджалыр гужъуакIэм дэс — смерть сидит за пазухой». «Аджалым рифыжьагъ – смерть догоняет». «Аджалыщэр къытефагъ – поражен смертельной стрелой» … (Ислъам энциклопедическэ гущыIалъ. 2007).

Ермелы. Черкесогаи – черкесогайхэм — адыгэ ермэлхэм якъэбар мы чIыпIэм игъэкIотыгъэу къыщеты…

Джыны. Джынэхэр – адыгэ къэбарыжъхэм джынэхэр ащызэтефыгъэх: джынапцIэхэмрэ джынэфхэмрэ, етIани ахэр тIоу гощыгъэх: зиягъэ къыомыкIыщтхэмрэ зэрар къыозыхыщтхэмрэ. Ахэм яхьылIэгъэ къэбарыри игъэкIотыгъэу къеты.

Джащ тетэу гущыIэ пэпчъ зэхэфы­гъэу «Энциклопедием» дэт.

— Тхьауегъэпсэу гущыIэгъу укъы­зэрэтфэхъугъэмкIэ.

Сихъу Гощнагъу.