ШIэныгъэлэжьэу, усакIоу, зекIолIэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр 1922-рэ илъэ­сым Iоныгъом и 20-м къуаджэу Хьатикъуае къыщыхъугъ. Сабыир дунаим щызэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьышхо хъущтми, нарт батырхэр ыгъэшэсыжьыщтми зыми ышIагъэп.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ училищым щеджагъ, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр къыухыгъ. Зэошхэу нэмыц техакIохэм къыташIылIагъэм хэлэжьагъ. Зэо ужым Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым Iоф­­шIэныр щырегъажьэ ыкIи илъэс 63-рэ щэлажьэ. ИIофшIагъэ щытхъушхо къыфехьы, ыцIэ лъагэу еIэты. Аскэр наукэшхом игъогу теуцуагъ. Аспирантурэр къыухыгъ. Кандидат, нэужым доктор, академик хъугъэ. Ащ угъоен лъэныкъомкIэ Iофышхо ышIагъ. Адыгэ хэкум, Къэбэртае, Черкесием, хыIушъо Шапсыгъэм, Краснодар краим ащыугъоягъ. А илъэсхэм Аскэр ынаIэ эпосым лъэшэу тыридзагъ. Тбилиси аспирантурэм зэкIом, грузин шIэныгъэлэжьхэм нарт эпосым дэлэжьэным къыфагъэущыгъ, нахь кIагъэгушIугъ.

Лъэпкъ баиныгъэшхоу итэкъу­хьагъэ хъугъэр къыугъоижьыным кIуачIэу иIэр рихьылIагъ. ЗыфасIорэр тижэрыIо усэ шIагъохэр ары. Ахэр зышIэхэрэр, къэзыIуатэхэрэр къыхэгъэщыгъэнхэ ыкIи къэтхыжьыгъэнхэ фэягъ. Зэгъэфагъэу институтым иархив хэлъхьагъэу, етIанэ тхылъ шIыгъэу къыдэгъэкIыгъэн­хэ фэягъ. Ащ къыкIэлъыкIоу ушэтынхэр яшIылIэгъэнхэу щытыгъ. ШIэныгъэлэжьхэр зыщызэIукIэхэу, фольклор наукэм къыгъэуцурэ Iофыгъохэм, шъхьадж иIорIотэ бай зыщытегущыIэхэрэр зэхэщэгъэнхэ, нэмыкI чIыпIэхэм ащашIырэ научнэ форум инхэм ахэлэжьэнхэ фэягъ. КъэбарIуатэхэм, тхыдэIуатэхэм, орэдыIохэм, джэгуакIохэм апае зэIукIэхэр, конференциехэр, фольклор-этнографическэ, фольклор-музыкальнэ экспедициехэр зэхэщэгъэнхэу щытыгъ. Джа зэ­пстэуми Аскэр иIахьышIу ахэлъ.

Лъэпкъ кIэным иугъоижьын къыфэдгъэзэжьмэ, нарт пщы­налъэхэм, къэбархэм, орэдхэм ауж бэрэ зэрифагъ. Израиль, Америкэм, Тыркуем, Сирием ащыпсэурэ адыгэхэм яIорIуа­тэхэр къытхыжьыгъэх. «Адыгэ лъэпкъ эпосым сызыпэхьэм, ащ фэдизрэ сыпылъыщтми, илъэс 20-м ехъу ыхьыщтми, ары па­кIошъ, нартмэ ялъагъо псыхъо­хэр, хыхэр, Атлантическэ океаныр зэпысагъэчыщтыми, тилъэпкъэ­гъухэр нахьыбэу зэрыс хэгъэгумэ саращэщтыми сшIагъэп. Ахэм яжэдэкIэу нарт пщыналъэ­хэр, къэбархэр, орэдхэр тхьапэм езгъэкIущтхэми, магнит лентэм тестхэщтми сшIагъэп», – ыIощтыгъ шIэныгъэлэжьым.

1971-рэ илъэсым Хьэдэгъа­лIэр Америкэм кIогъагъэ. СССР-мкIэ апэу зылъапэ Америкэм ичIыгу изыдзагъэхэм ар ащыщыгъ. КIубэ Щэбанэ икIэн къыщэжьыгъагъ. Ари псынкIагъэп. Архивыр СССР-м къэпщэжьыным пае типосольствэу Америкэм щыIэм Iизын къыIыпхын фэягъ. КIубэр Патерсон дэсыгъ. Iоф пстэури Аскэр зэпигъэфагъ. Письмэ атхыгъ консулэу, СССР-м и Посольствэ иятIонэрэ секретарэу Л.В. Щербаковым ыцIэкIэ. Мары ащ итхэгъагъэр: «Товарищу Л.В. Щербакову, консулу, второму секретарю Посольства СССР в Вашингтоне. Согласно Вашему совету я в г. Патерсоне составил опись текстов адыгского фольклора и адыгского народного эпоса «Нарты», отобранных из личного архива Шабана Кубова и предназначенного для передачи Адыгейскому научно-исследовательскому институту (Гоголя, 8).

Прошу Вашего разрешения на ввоз материалов в СССР».

Ащ описэу материалхэм ягъу­сэри гуилъхьажьыхи, кIэтхэ­жьыгъ. Архивыр тикъэралыгъо къырищэжьынэу Щербаковым Iизын къыритыгъ. Джар икъэщэжьыкIэу КIубэ Щэбанэ икIэн Аскэр къыщэжьыгъ.

1993-рэ илъэсым шэкIогъум и 25-м Аскэр апэу адыгэхэмкIэ Израиль кIуагъэ. Ащ къыщегъэ­жьагъэу мы мафэр адыгэм и Мафэу агъэмэфэкIы.

Нарт Саусэрыкъо нартхэм машIор къызэрафихьыжьыгъэм фэдэу Аскэри ахэм апэу анигъэсыгъ чIыгужъым иджэныкъо машIо ифэбагъэ, машIом иIугъо фабэ акIигъэуагъ. Къэралыгъо зэфэшъхьафхэм арыс адыгэхэм лъэмыдж афишIыгъ, гъогур къа­фызэIуихыгъ. Аскэр IэкIыб хэгъэгубэмэ ащашIэ, шIу аща­лъэгъу, ащалъытэ. Ахэм ащыщэу Тыркуем 1998-рэ илъэсым фольклор-этнографическэ экспедициеу щыIагъэм сэри сыхэтыгъ. Ащ къыгъэлъэгъуагъ гу­фэбэныгъэрэ шъхьэкIафэрэ ХьэдэгъэлIэ Аскэр къызэрэфыряIэр.

Аскэр адыгэ лIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» зыфиIорэр 1968 – 1971-рэ илъэсхэм зэрегъафэ, зэхегъэуцо, гущыIапи, гущы­Iалъи, эпосыр къэзыIотэгъэ тхыдэуатэхэм ясурэтхэри, ущызгъэгъуази дэтэу тхылъибл хъоу къыдегъэкIы. Адыгэ сурэтышI IэпэIасэхэу, дунаим щызэ­лъашIэхэрэ Мэрэтыкъо Долэтрэ Хьапыщт Аисэрэ «Нартхэр» агъэкIэрэкIагъ. Мы IофшIэгъэшхомкIэ ХьэдэгъалIэм шIушIэгъэ ин адыгэ лъэпкъым фишIагъ.

Наукэм щылажьэхэрэм ашIэ нарт эпосыр зиемкIэ зэнэкъо­къушхохэр зэрэщыIагъэхэр. Зы нэбгырэмкIэ IофшIэгъэ иныгъ эпосыр къэуугъоин, зэбгъэфэн, къыдэбгъэкIыныр, ау Аскэр ащ къыщыуцугъэп. Ушэтын инхэр эпосым ехьылIагъэу ышIыгъэх. Ахэм къатыгъэх монографиехэу «Героический эпос Нарты и его генезис» (Краснодар, 1967), «Героический эпос Нарты адыгских (черкесских) народов» (Майкоп, 1987), «Память нации. Генезис эпоса «Нарты» (Майкоп, 1997), «Память нации. Идейно-тематическое и художественное своеобразие героического эпоса «Нарты» (Майкоп, 2002).

Мыхэм шIэныгъэлэжьым инджылызыбзэмрэкIэ французы­бзэм­рэкIэ резюмехэр афишIыгъэх. ИIофшIа­гъэхэмкIэ къыгъэлъэ­гъуагъ ыкIи научнэ со­обществэм шъып­къэкIэ ыштагъ лIыхъужъ нарт эпосым ыкупкI адыгэу зэрэщытыр.

ШIэныгъэлэжьэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр Европэм икавказологхэм яобществэ зэIукIэшхоу ышIы­хэрэм ахэлажьэщтыгъ. Ащ ежьи хэтыгъ. Англием, Голландием, Германием, Урысыем ащызэхащэрэ Iофтхьабзэхэм къащыгущыIэщтыгъ. Доклад гъэшIэгъон­хэр къащишIыщтыгъ, секциехэр ащызэрищэщтыгъэх. Аскэр икIэщакIоу мы обществэм ия VI-рэ зэIукIэ Мыекъуапэ 1992-рэ илъэсым щыкIуагъ, дунаим ичIыпIэ зэфэшъхьафыбэмэ къа­рыкIыгъэ шIэныгъэлэжьышхохэр ащ къэкIогъагъэх. «Нарт эпосымрэ кавказ бзэшIэныгъэм­рэ» ыцIэу, зэIукIэм иматериалхэр дэтхэу 1994-рэ илъэсым Мые­къуапэ тхылъ кIэракIэ къы­щыдагъэкIыгъ.

1996-рэ илъэсым Мыекъуапэ республикэ конференциеу щыкIуагъэм хэлэжьагъэхэм ялъэ­IукIэ 2002-рэ илъэсыр ЮНЕСКО-м нартмэ я Мафэу ыгъэнэфэгъагъ. А унашъом елъытыгъэу Дунэе конференцие Налщык щыкIогъагъ. Джащ фэдэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр «Нартхэм ямашIо орэмыкIуас» зыфиIорэ фестивалыр чIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащызэхищагъ. ЕджапIэхэм, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэхэм тилъэпкъ иэпос зэрэщызэрагъашIэрэр къызщагъэлъэгъо­рэ зэнэкъокъухэм шIэныгъэлэжьым гъунэ алъифыщтыгъ. Иунэе мылъкукIэ текIоныгъэр къыдэзыхыгъэхэм шIухьафтынхэр афишIыщтыгъ. КIэлэеджа­кIохэр нарт пщыналъэхэм якъэIонкIэ, нарт къэбархэм якъэIотэнкIэ, нарт лIыхъужъхэм ясурэтхэм яшIынкIэ зэнэкъокъу­щтыгъэх.

ХьэдэгъалIэр зэхэщэкIо­шхуагъ. Нарт томиблыр къызыдэкIыгъэр илъэс 25-рэ зэрэхъу­гъэр 1996-рэ илъэсым хагъэунэфыкIынымкIэ Iофышхо ышIагъ. ШIэныгъэлэжьхэми тхылъым осэшхо къыфашIыгъ. ГущыIэм пае, Сирием (Дамаск) щыпсэурэ шIэныгъэлэжьэу Адель Абдулсэлам Лащэм мырэущтэу къытхыгъ: «Нартхэм ятомибл адыгэхэм ядышъэ Iошъхьибл. ХьэдэгъалIэм адыгэмэ якIэн мыкIодыжьынэу ышIыгъ». Джон Коларуссо (Канада) профессор-кавказологым «Гадагатль сделал бессмертным духовное и культурное наследие адыгов… Семитомник «Нарты» больше поможет нации, чем деньги и оружие» ыIогъагъ. Профессорэу Сидельниковым (Москва) лъэшэу ыгъэшIэгъогъагъ Хьэдэгъа­лIэм ышIэгъэ Iофыр. Ары зыкIиIуагъэр: «Я удивлен богатырской работой составителя. Это огромное богатство адыгского народа».

Аскэр фэягъ нартхэр нэмыкIыбзэхэмкIэ къыгъэгущыIэнхэу. Адыгэ эпосыр цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм алъигъэIэсынэу, дунэе хъарзынэщым рилъхьанэу. Икъоу къыгурыIощтыгъэ ащ имэхьанэ. Джащ фэд томиблэу адыгабзэкIэ къыхаутыгъэу гъотыгъуае хъужьыгъэр къыдигъэ­кIыжьынэу фэягъ зы монографие игъусэу. А Iофыри ригъэ­жьэгъагъ, ау ар къыдэхъугъагъэп. Аскэр зыкIэхъопсыщтыгъэ Iофыр (томиблым икъыдэгъэ­кIыжьын) институтым фольклорымкIэ иотдел 2017-рэ илъэсым зэшIуихыгъ. Меценатэу Шъэумэн Хьазрэт иунэе мылъкукIэ томиблыр икIэрыкIэу къытырадзэ­жьыгъ.

Нарт лIыхъужъхэмрэ гуащэхэмрэ, Аскэр зэрэкIэхъопсыщтыгъэу, нэмыкIыбзэхэмкIи, гущыIэм пае, тыркубзэкIэ къэгущыIагъэх. Хъуажъ Фахьри къэбэртэябзэкIэ ыкIи тыркубзэкIэ «Нарт Саусэрыкъу» ыIоу тхылъ къыдигъэкIыгъ. Ащ къыдэхьагъэх Саусэрыкъо, Сэтэ­нае, Орзэмэдж, Тотрэщ афэгъэхьыгъэ текстхэр. Тхылъыр 2014-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. Ежь Аскэри псаузэ «Нарт Лъэпшъ ищэбзэщэкI» ыIоу ыгъэ­­хьазэрыгъагъэри тыркубзэкIэ къытырадзэгъагъ.

Аскэр зэрэтшIэрэр шIэныгъэ­лэжьышхоу ары, ау ащ изакъоп, ар поэт гъэшIэгъон. Адыгэ литературэм ихьаси лъэшэу щылэжьагъ. Усэхэр зыдэт тхылъ пчъагъэ къыдигъэкIыгъ. Ахэр Мыекъуапэ, Краснодар, Москва къащыхаутыгъэх. Аскэр усэн Iофым къыфэзыгъэущыгъагъэр Пушкиным ипоэмэу «Тазит» зыфиIорэр арэу зэрэщытыр бэрэ къыIотэжьыщтыгъ. Лъэшэу фэрэзагъ икIэлэегъаджэу Къудаикъо Рэщыдэ. Ежь къызэри­IотэжьыщтыгъэмкIэ, итэтэжъэу ЛIымафэ къыфиIуатэщтыгъэ хъи­шъэмэ ащыщ горэ усэкIэ къыIотэжьы шIоигъо хъугъагъэ. Джащ тхэныр щыригъэжьэгъагъ.

ХьэдэгъалIэм усэкIэ ытхыгъэ поэмэу «Адыгэм ыпхъу» зэ уеджагъэмэ, щыгъупшэгъуай. Аскэр ихудожественнэ творчествэ зэманыжъым адыгэм ищыIэкIагъэ, хэгъэгу зэошхом адыгэмэ щыIэкIакIэу яIэ хъу­гъэм чIыпIэшхо щаубыты.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр цIыфхэр шIу ылъэгъущтыгъ, хьалэлыгъ, хъяр зиIи къин зиIи ыIэ афищэищтыгъ. Тэ, иIофшIэгъухэм, къытфэгумэкIыщтыгъ. ЫнаIэ къыттетыгъ, тиIофшIагъэхэм гъунэ алъифыщтыгъ. Наукэ иным куоу тыхищэ шIоигъуагъ.

Адыгэ лъэпкъ культурэм, наукэм иIахьышIу ахишIыхьагъ, щытхъушхуи къылэжьыгъ. Аскэр Урысые Федерацием культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, респуб­ликэм шIэныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху, Адыгэ Рес­публикэм инароднэ поэт, «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфи­Iорэ медалыр къыфагъэшъо­шагъ, Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо премие илауреат, Дунэе Адыгэ академием иакадемик, къалэу Шъачэ, поселкэу Псы­шIуа­пэ, къызыщыхъугъэ Хьатикъуае, районым, къуаджэхэу Нэшъукъуае, Щынджые яцIыф гъэшIуагъ. Европэм икавказоведхэм яобществэ хэтыгъ. Игугъу дахэкIэ ашIыжьы. Институтым IорIуатэмкIэ иотдел шIэныгъэлэжьым ыцIэкIэ 2017-рэ илъэсым Дунэе симпозиумэу шIэныгъэлэжьыбэ зыхэлэжьа­гъэр зэхищэгъагъ. Мыгъи шIэны­гъэлэжьыр къызыхъугъэр илъэ­сишъэ зыщыхъурэм ащ фэдэ Iофтхьабзэ фызэхэтщэщт. Ыпэрэ симпозиумым иматериалхэр къыдэдгъэкIыгъагъ, мыгъи ар тыгу хэлъ. ШIэныгъэлэжьым икъуаджэ Iэнэ хъурае щызэхатщэ тшIоигъу, иIоф­шIагъэхэм ябиблиографие къыдэдгъэ­кIынэуи тегупшысэ. Аскэр ищыIэныгъэ, инаучнэ ыкIи ит­ворческэ гъогу къатегущыIэрэ къэтынхэр тэгъэхьазэрых. Литературнэ-художественнэ журналитIоу республикэм къыщыдэкIыхэрэм, АРИГИ-м инаучнэ журналэу «Вестникым» Аскэр фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр къащы­хэтыутыщтых.

Цуекъо Нэфсэт. Филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, АРИГИ-м фольклорымкIэ иотдел ипащ.