Адыгеим автономие иIэ зыхъугъэ илъэсым къыщыублагъэу непэрэ мафэхэм къанэсэу хэку партийнэ ыкIи гъэцэкIэкIо хэбзэ къулыкъухэм пащэу яIагъэхэм япчъагъэ нэбгырэ 30-м ехъу. Ахэр хэкум ианахь цIыф гъэсагъэмэ ащыщыгъэх. Хэгъэгум шъыпкъагъэу, шIулъэгъоу фыряIагъэмкIэ апшъэ укIон умылъэкIынэу, щыIэкIэ-псэукIэу цIыфмэ яIэр нахьышIу зэрашIыщтым ахэр псэемыблэжьэу фэбанэщтыгъэх. ЩэIэгъэшхорэ щэчыгъэшхорэ ахэлъэу IэнэтIэ хьылъэр зэрахьэщтыгъ, къалэжьыгъэуи хэкум идышъэ кIэнхэу ихъишъэ щыщ хъугъэх.

А пэщэ пстэуми, шIэныгъэу иIагъэмкIи, шъыпкъагъэу, цIыфы­гъэ-Iэдэбыгъэу хэлъыгъэмкIи, Хъут Малыч Шъэлихьэ ыкъор къахэщы. Сэ сшъхьэкIэ, хэбзэ гъэцэкIэкIо къулыкъухэм Iоф ащысэшIэфэ, цIыф зэхэдз имы­Iэу, зэкIэри изэфэдэу, мыгупсэфэу, бэмыIо-башIэу ащ фэдэу зэмыблэжьэу Iоф зышIэгъэ пащэ сырихьылIагъэп. Ащ пэщэныгъэр зыщиIыгъыгъэ лъэхъаным Iофэу зэрихьагъэм ишIуагъэкIэ хэкум иэкономики, икультури, исоциальнэ фэIо-фашIэхэми инэу зы­­къаIэтыгъ. Тхыгъэ кIэкIым Малыч зэрихьэгъэ Iофмэ, гъэхъа­гъэу ышIыгъэмэ зэкIэмэ уащы­лъыIэсын плъэкIыщтэп. Арэу щытми, адрэ пащэхэм къахэзыгъэщэу шэн-зекIуакIэу хэлъыгъэ­хэр, игупшысэ зынэсыщтыгъэр щысэ заулэкIэ къэзгъэлъагъомэ сшIоигъу. Апэу ышъхьэ иIофкIэ къезгъэжьэн.

Хъут Малыч 1932-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 9-м Теуцожь районым ит къуаджэу Джэджэхьаблэ къыщыхъугъ. Пэублэ еджапIэу къуаджэм дэтыр къызеухым, район гупчэу Пэнэжьыкъуае дэт гурыт еджапIэм щеджагъ. Ахэм ауж Кубанскэ мэкъумэщ институтыр 1956-рэ илъэсым къыу­хыгъ. 1958-рэ илъэсым къыщыублагъэу КПСС-м исатырхэм ахэтыгъ. Малыч IофшIэныр Теуцожь районым и МТС участковэ агрономэу щыригъэжьагъ. Колхозэу «Октябрэм» иагроном шъхьэIагъ, нэужым тхьаматэм игуадзэу щылэжьагъ, етIанэ Теуцожь районым мэкъумэщ хъызмэтымкIэ инспекциеу иIэм ипэщагъ. Ахэм ауж гугъэпIэ инхэр къэзытырэ специалист ныбжьыкIэр хэку исполкомым имэкъумэщ IофшIапIэ къащэжьы. Партием и Адыгэ хэку комитет иапэрэ секретарь иIэпыIэгъоу Iоф ышIагъ, мэкъумэщ хъызмэтымкIэ хэку комитетым иотдел пэщэныгъэ дызэрихьагъ. 1968-рэ илъэсым къыщыублагъэу 1979-м нэс Адыгэ хэку исполкомым итхьамэтагъ, 1979 — 1983-рэ илъэсхэм Краснодар крайисполкомым итхьаматэ игуадзэу Iоф ышIагъ, 1983-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу дунаим ехыжьы­фэкIэ (1989-рэ илъэсым нэс) партием и Адыгэ хэку комитет иапэрэ секретарыгъ.

Малыч масличнэ, эфиромасличнэ культурэхэмкIэ научнэ— ушэтыпIэ институтым (ВНИИ) иаспирантурэ къыухыгъ, экономикэ шIэныгъэхэмкIэ кандидат хъугъэ. Адыгэ хэкум ыкIи Краснодар краим янароднэ депутатхэм я Советхэм ядепутатэу мызэу, мытIоу хадзыгъ, СССР-м, РСФСР-м я Апшъэрэ Советхэм ядепутатыгъ, КПСС-м и ЦК ия XXIV — XXVII-рэ зэфэсхэм ахэлэжьагъ. ЛэжьэкIо Быракъ Плъыжьым иорденэу щы къыратыгъ, «Знак Почета» зыфиIорэр, медаль зэфэшъхьафхэр къыфагъэшъошагъэх.

Малыч Адыгэ хэку исполкомым итхьаматэу зыщылэжьэгъэ лъэхъаныр хэкум анахь Iофышхохэр зыщырахьыжьэгъэ илъэс­хэм атефэгъагъ. Автоном хэкур загъэпсыгъэр илъэс 50 зэрэхъу­рэм ипэгъокIэу 1972-рэ илъэсым социальнэ-экономическэ ыкIи культурнэ хэхъоныгъэхэр егъэ­шIы­гъэнхэм афэгъэхьыгъэ тхылъхэр зэхигъэуцуагъэх. Хэкум Iофтхьабзэу щызэрахьащтхэр зыщыгъэнэфэгъэ унашъор а илъэс дэдэм гъэтхапэм и 10-м РСФСР-м и Апшъэрэ Совет ыштэгъагъ. А унашъом диштэу мэкъумэщ хъызмэтым хэхъоныгъэхэр ышIыхэу ригъэжьагъ. Лэжьыгъэхэр псы акIагъахъозэ къагъэкIыхэу аублагъ. Былымхъу­нымрэ чэтхъунымрэ зыкъаIэ­тыгъ. Лым, щэм, хьаджыгъэм, хэтэрыкIхэм, пхъэшъхьэ-мышъхьэхэм гъомылапхъэхэр ахэзы­шIыкIырэ IофшIапIэхэр, IэшIу— IушIухэр, былымIусхэр къыдэзыгъэкIырэ хъызмэтшIапIэхэр хэ­кум щагъэпсыгъэх. Районхэм якъопэ зэфэшъхьафхэм потребкооперацием, продпромторгым щэпIэ-щэфапIэхэр, унэгъо фэIо-фашIэхэр зыщагъэцэкIэрэ Iоф­шIапIэхэр къащызэIуахыгъэх.

Заводхэу «Дружбэр», «Промсвязыр», «Фрунзэр», «Редукторнэр», целлюлоз-картонышI, кIэ­псэшI, сэнэшI, ахэм анэмыкIхэу псэолъэшIыным щагъэфедэрэ пкъыгъохэр къыдэзыгъэкIырэ хъызмэтшIапIэхэри, нэмыкIхэри а лъэхъаным хэкум щашIыгъэх. Мыекъуапэ итыгъэкъохьапIэкIэ гъэзагъэу микрорайон пчъагъэ цIыфхэр щыпсэунхэу ашIыгъ. Хэкум ит псэупIэхэм гъогухэр, газыр, псыр, электричествэр, связыр яIэ хъугъэ.

Адыгэ хэку исполкомым иотделхэм япащэхэр Малыч ягъусэу зынэмысыгъэхэ федеральнэ министерствэ щыIэп. Ежь Мос­ква къызыкIокIэ къытлъыхъу­щтыгъ, а уахътэм къэлэ шъхьа­Iэм щыIэу къыгъотырэр IэпыIэгъу ышIыщтыгъ. Iофэу зэдихьырэр багъэ. Тэри ащ тызэрэхэлажьэ­рэр гъэсэпIэшIу тфэхъущтыгъ. Тыдэ тыкIуагъэми, Малыч шъхьэ­кIэфагъэ хэлъэу къыщыпэгъокIыщтыгъэх. Ежь Iэдэбэу хэлъым къыхэкIэу зыдэгущыIэхэрэр зэ­рягуапэр къахэщэу къедэIущтыгъэх. Нэбгырэ пэпчъ едэIунэу ежьыри щэIагъэ иIагъ.

Сыгу къэкIыжьы: Мыекъопэ псырыкIуапIэм заказчикэу иIэр зызэблахъум, проектыр СССР-м и Минводхоз къитщыжьынышъ, УФ-м и Госстрой экспертизэ икIэрыкIэу щашIыжьынэу тщэ­жьын фаеу хъугъагъэ. Малыч Москва щыIэу ар зызэхехым, УФ-м и Правительствэ машинэр къыIихи, Госстроим проектыр тигъэщэжьыгъагъ. Къызготэу машинэм зэрифэу къыздиушъагъэх, етIанэ тызэдеIэзэ яплIэнэрэ къатым дэтхьыежьыгъэх. Госстроим проектым осэ ин къыфишIи, щысэтехыпIэу ылъытэ­гъагъ.

ПсырыкIуапIэм ишIын фэгъэ­хьыгъэ титулыр аштэным фэшI Госпланым иотдел 32-рэ къыкIэтхэжьын фаеу хъугъагъэ. Ахэр къатихмэ зэбгырыдзыгъэу атетыгъэх (джырэ Къэралыгъо Думэр зычIэт хъужьыгъэр ары). ШышъхьэIу мэзагъ, фабэр градус 40-м нэсыщтыгъ, мафэм джанэр зытIо-зыщэ зэблэтхъунэу хъущтыгъэ. Тинасыпти, Госпланыр хьакIэщэу «Москва» пэмычыжьэу щытыгъ. Апэрэ илъэсым псырыкIуапIэм пэIухьащт ахъщэр агъэ­унэфы зэхъум, Главкым ипащэрэ Малычрэ зым хигъэкIымэ, адрэм хигъахъозэ, къэлэмыр пчъагъэрэ зэIэпахыгъ. Малыч ежь зыфиIуа­гъэм афытекIыгъэп ыкIи пхыригъэкIыгъ. Главкым ипащэ рымы­ра­зэу къеплъы зэхъум «Мы пчъагъэхэм акIыб цIыфхэр дэтых, ахэр згъэпцIэнхэ сыфитэп» риIогъагъ. Ащ тетэу 1979-рэ илъэсым, пIалъэм къыпэу, псы­ры­кIуапIэм ишIын рагъэжьэ­гъагъ.

Поселкэу Тульскэм район сымэджэщэу щашIырэр аухыщтыгъ, ау псы шIоир зыщаукъэ­бзырэ чIыпIэр хьазырыгъэп. Малыч хэкIыпIэ лъыхъоу шIэ­гъэн фаемкIэ щысымэ зырызэу яупчIыгъ. Сэ къызысэнэсым, ащ псы шIоеу къикIырэр Мыекъопэ къэлэ укъэбзыпIэм къэщагъэмэ нахь тэрэзэу къэсIуагъ. Малыч проектировщикмэ лъэшэу яцIэцIагъ Мыекъуапэ дэс цIыфхэр зашъорэ псыхъом а псы шIоир хэлъэдэжьынэу зэрашIыгъэм фэшI. А чIыпIэ дэдэм трубэхэр къэзышIырэ заводэу Краснодар дэтым ипащэ телефонымкIэ фытеуи, ащ пэIухьащт километрэ 16-р къаратынэу езэгъыгъагъ. Iофри псынкIэу зэшIохыгъэ хъу­гъагъэ.

Мыекъуапэ троллейбус кIуапIэхэр щагъэпсыхэ зэхъуми Малыч иIахьышхо ащ хилъхьагъ. Ащ пае Москва пчъагъэрэ кIуа­гъэ. Депом чIэтыщт станокхэри, троллейбусхэри ащ ихьатыркIэ къытатыгъагъэх. Росавтодорым ипащэ ныбджэгъуныгъэу дыри­Iэм къыхэкIэу, мэшIоку гъогум шъхьа­рыкIырэ лъэмыджэу ура­мэу Шэуджэным ыцIэкIэ щытым телъыр Мыекъуапэ щытшIыгъагъ. Ащ ишIуагъэкIэ троллейбусыр къалэм итемыр лъэныкъокIэ гъэзэгъэ IофшIапIэмэ анэсэу хъугъагъэ.

Хэку театрэр рагъэжьэгъэ къодыеу (непэрэ Филармониер ары) а илъэс дэдэм культурэм епхыгъэ псэуалъэхэу цIыф жъу­гъэхэр къызэкIуалIэхэрэр Урысыем щамыгъэуцунхэу, рагъэ­жьагъэхэри къызэтырагъэуцонхэу федеральнэ унашъо къыдэкIыгъагъ. Ащ пае къэмынэу драматическэ театрэр къызэтемыуцоу ашIынэу Малыч фитыныгъэ къыдихыгъагъ. Ар ашIы зэхъум метрэ 24-рэ зикIыхьэгъэ гъучI бгыкъухэу унашъхьэм тыра­гъэуцохэрэр хэгъэгум рагъотагъэхэп. Ахэр Грузием щашIыхэу къычIэкIыгъ. Малыч хэку культу­рэм ипащэ гъусэ ешIышъ, псэо­лъэшIмэ япащэ акIыгъоу, Грузием макIохэшъ, а бгыкъухэр къафашIынхэу къязэгъых. Ащ фэдэу Малыч зэрихьагъэу, гу зылъитагъэу зигугъу къэпшIынэу щыIэр гъунэнчъ.

Малыч ицIыф гъэпсыкIэкIэ гулъытэшхо иIагъ, гъунэ зылъимыфырэ щыIагъэп. Пчъагъэрэ къыхэкIыщтыгъ Москва тыкъи­кIыжьэу ом зыкъызэблихъумэ Краснодар иаэропорт самолетыр щамыгъэтIысэу Ростов, Анапэ е нэмыкI къалэ горэм къыщы­тIысэу. Джащыгъум Малыч имашинэ ащ къыгъакIоти, зэкIэми тиугъоижьыти, тыкъыдищэ­жьыщтыгъ.

Малыч адыгабзэр дэгъоу ышIэщтыгъ, ащ изытет гъунэ лъифыщтыгъ. Адыгэ литературэм ыбзэрэ грамматикэм хабзэу хэлъхэмрэ язэгъэфэн ынаIэ тыригъэтыщтыгъ. Илъэсым къыкIоцI ахэм афэгъэхьыгъэу зытIо-зыщэ исполкомым щыхэплъэнхэу народнэ образованием зи къахимылъхьагъэмэ, емыкIу­шхоу афилъэгъущтыгъ. ЕтIани, къэIогъэн фаер, тхьаусыхэ зиIэу исполкомым къакIорэ пстэуми тынаIэ атетын, IэпыIэгъу тафэ­хъун зэрэфаер ренэу къызэрэхигъэщыщтыгъэр ары. «Егъэзыгъэм къыхэкIэу зыкъытфагъазэ. Тэ тшъхьарыкIхэу ахэр зыдэ­кIожьынхэ щыIэп. ЦIыфыр къин чIыпIэу зэрыфагъэр зэхэфыгъэу дгъэрэзэн, тыдеIэн фае. Ахэм шъузэрапэгъокIырэ шIыкIэр хаб­зэм напэ фэхъужьы», — ыIощтыгъ.

Малыч шIэныгъэлэжь-агрономэу зэрэщытыгъэм елъытыгъэу мэкъумэщ хъызмэтым хэхъоныгъэхэр ышIынхэм, пындж­лэжьыным игъэпсын, Адыгэ­къалэ ишIын иIахьэу ахилъхьагъэхэм хэушъхьафыкIыгъэу ягугъу къэпшIыныр тефэ. Сэ сишIошIыкIэ, IофшIэгъоу а лъэ­хъа­ным иIагъэхэм, готыгъэхэм ар зэрифэшъуашэм тетэу къаIо­тэн, къатхыжьын алъэкIыщт. Малыч ар къылэжьыгъ! ЧIыгум пылъхэр зэкIэ, звеньевойхэм, бригадирхэм, мэкъумэщышIэ пэрытхэм къащегъэжьагъэу пащэхэм анэсыжьэу, инэIосагъэх, ышIэщтыгъэх.

Ащ пэщэныгъэ зыщызэрихьэгъэ илъэсхэм Урысые хэгъэгум иапшъэрэ тын лъапIэу Лениным иорден, Лъэпкъхэм язэкъошныгъэ иорден къыфагъэшъошагъэх. РСФСР-м иминистрэхэм я Со­вет­рэ, ВЦСПС-мрэ ябыракъэу зэIэпахырэр мызэу, мытIоу хэ­кум къыратыгъ. Краснодар краим Iоф щешIэфэ Адыгеимрэ краимрэ азыфагу зэгурыIоныгъэ, зэкъошныгъэ илъыным лъэпсэшIу фишIын ылъэкIыгъ.

Малыч унэгъо зэгъэфэгъэ дахэ иIагъ. Ишъхьэгъусэрэ ежьыр­рэ къуитIу зэдапIугъ, зэдалэ­жьыгъ — Аслъанрэ Руслъанрэ. ТIуми шIэныгъэ дэгъухэр агъотыгъэх, унагъохэри лъфыгъэхэри яIэх, щыIэныгъэми чIыпIэ гъэнэфа­гъэ щаубытыгъ. Илъэс 56-рэ ныIэп Малыч къыгъэшIагъэр. Адыгеир республикэ хъуным, цIыфхэр нахьышIоу щыIэнхэм ыгурэ ыпсэрэ ахилъхьагъ. Ащ зэрихьэгъэ Iофхэр непэрэ щыIакIэм, тыдэ уплъагъэми, къыхэщых. КъыгъэшIэгъэ илъэс­хэм хэмыкIокIэжьынэу лъэуж дахэ къыгъэнагъ, Iоф дэзышIагъэхэми, зышIэщтыгъэхэми шIукIэ агу къинэжьыгъ.

ГЪУКIЭЛI Нурбый. Адыгеим инахьыжъхэм я Совет и Тхьамат.