Дэрбэ Тимур ипьесэу «Бромберг щыкIогъэ процессыр» зыфиIорэм техыгъэ спектаклэу «Шыу мафэр» Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ театрэ къызщагъэлъагъом, культурэм ылъэныкъокIэ ар хъу­гъэ-шIэгъэ инхэм ахэхьагъ.

Пчыхьи­тIуми зэкIэлъыкIоу Мыекъуапэ спектаклэм щеплъыгъэх, ары къэс залым цIыфхэр бэу чIэсыгъэх. Зэплъыгъэхэр агу нэсы­гъэу, ащымыгъупшэу ахэр «Шыу мафэ» бэрэ рыгущыIагъэх, лъэпкъ хабзэр къизыIотыкIырэ пьесэу адыгэ дзэкIолIхэм афэгъэхьыгъэр артистхэм къызэра­гъэ­лъэгъошъу­гъэр, ар къазэ­рэдэхъугъэр еплъы­гъэхэм зэдырагъаштэу хагъэунэфыкIыгъ.

Спектаклэм Адыгэ театрэм иартистхэр хэлэжьагъэх. Роль шъхьаIэмэ ащыщэу нэмыц прокурорэу Нойман къэзышIыгъэр Адыгэ Республикэм инароднэ артистэу Тхьаркъохъо Теуцожь. Ащ сиупчIэхэр фэзгъэзагъэх.

— Теуцожь, Дэрбэ Тимур ытхыгъэ пьесэр хъугъэ-шIэгъэ шъыпкъэмэ атехыгъ. Ахэр тарихъым къыхэнагъэх. Пьесэр зэрэтхыгъэмрэ спектаклэр зэрэгъэуцугъэмрэ сыда зэрэзэтекIыхэрэр?

— Мы хъишъэм хъарзынэщым чIыпIэ зыщиубытыгъэр илъэси 172-рэ хъугъэу непэрэ мафэхэм къыднэсыжьыгъ. Тигуапэ ащ фэдэ хъугъэ-шIагъэу тилъэпкъ щыщ кIалэмэ къяхъулIагъэр къызэрэтлъыIэсыжьыгъэр. ТшIогъэшIэгъо­нэу Iоф дэтшIагъ спектаклэм. ЦIыфхэр зэплъыгъэхэмрэ тари­хъым щыщ нэкIубгъохэмрэ зэтекIых. ШIулъэгъуныгъэ темэр Тимур хигъэуцуагъ — герой шъхьаIэм нэмыц пшъашъэр шIу елъэгъу. Ащ пьесэр нахь гъэшIэгъон къышIыгъ. Рольхэм кIуцI яI, псыхьагъэх.

— О прокурорым ироль къэп­шIыгъ. Къэбгъэлъэгъуагъэр нэмыц прокурор, цIыф пхъаш. IэнатIэмрэ цIыфыгъэмрэ, тымрэ прокурорымрэ сыдэущтэу зэпэщэчыгъэ хъугъэха, сыда нахь къыптекIуагъэр?

— КъэсшIыгъэ ролым — прокурорэу Нойман — адыгэхэр зыфэдэхэр ешIэх, бэмэ яджагъ, гъэсагъэ, анахь шъхьэкIафэ зыфашIыщтыгъэ прокурорэу Пруссием исыгъэмэ ащыщ. Мыщ адыгэхэм дэй къяхъулIэ шIо­игъоп, шъхьэкIафи афешIы, шIу елъэ­гъух, елъытэх. Ау ыпхъу ары зэкIэри зыпкъ къикIыгъэр. Прокурорыр ыпхъу фэгуIагъ, унэгъо дахэ ышIэнышъ, Европэм иобществэ чIыпIэ щиубытымэ шIоигъуагъ. Шъхьэгъусэр имыIэжьэу пшъа­шъэр изакъоу къызыфанэм, ащ ищыIэныгъэ фигъэшъошагъ. Мощ фэдиз къин зыпшъэ дэкIэу, заомэ ахэлэжьэрэ имылъэпкъэгъу кIа­лэр ипшъашъэ къызэрэхихыгъэр хэукъоныгъэу прокурорым ылъы­тагъ. Ащ дакIомэ сыдэу хъущта, тыдэ щыпсэущта, сыд фэдэ щыIакIэ иIэщта? Джары мыса­гъэу щыIэр прокурорым Шыумафэ зыкIыпигъохырэр. ШъыпкъэмкIэ, ащ зи мыхъун ышIагъэп — игъу­сэгъэ дзэкIолIхэм, ежьыри зэрахэтэу, Пруссием игъунапкъэ зэрэзэпачыгъэр ары ныIэп. Дэеу адэпсэугъэхэп ыкIи пэгъокIыгъэ­хэп. Ау ахъщэ къуалъхьэ афишIызэ прокурорым ахэр еумысых, мыхъэр егъахъэ. Ыгу ихъыкIырэр къэбгъэлъэгъоныр псынкIэп, ащ нахь къиныжь ироль къэпшIыныр. Лъэпкъым пэуцурэм сыгукIэ десымыгъаштэу, ау къытэплъырэм героир ышIошъ згъэхъуныр пшъэрылъ шъхьаIэу сиIагъ.

— Спектаклэр мэкIофэ ащ хэт геройхэм къаIорэ гущыIэ зырызхэр тыгу къинагъэх. Очылым игущыIэхэу «Мы адыгэхэм якъэбзагъэ ныбжьи тыкIэхьащтэп» — а уахътэм лъэпкъым осэшхоу фашIы­гъэм ишыхьатых. ГущыIэхэу Шыумафэ епIуагъэхэр: «О лIыгъэ зэрэпхэлъыр сэ сшIагъэ!» Лъэпкъым зэрэщытэу зыфэбгъазэзэ, «лIыгъэ зэрэ­шъухэлъыр сэ сшIагъэ» пIо­рэм фэдэу. Лъэойхэу очылым­рэ прокурорымрэ зытесыгъэхэ лъэгапIэхэм якIуалIэщтыгъэ­хэр къыдахьыехэшъ, лъэмыдж зэикI зэрэхъужьыхэрэр, ахэм апышIэгъэ щыуан-лэгъэ­жъыехэр Фемидэм итамыгъэ­хэу шъыпкъагъэр зыщызэпащэчырэ ушэтыпIэу зэрэхъу­хэрэр. Шыумафэ ыIэхэр, ылъа­къохэр зэрэпхыгъэгъэ пшъэхъухэр къамэкIэ къызэрэзэпиутхэрэр, кIэухым лъагэу зэрэдэкIоежьырэр. А зэпстэури мэхьанэ куу зиIэ тамыгъэу къэлъагъох.

— Бэгъушъэ Анзор очылым ироль къыупкIэпкIыгъ, гущыIэхэу ащ къыIохэрэм лъэпкъым ыкупкI къагъэлъагъо: «Черкесхэр яцIыкIугъом щегъэжьагъэу щэрыоным фагъасэх. ЩабзэкIи, щэкIи, сэшхо­кIи, къамэкIи уапэшIуекIон умылъэкIынэу щэIэхэфэ загъасэ. Шыр зэрагъэзекIорэр, шым ахэр зэрэфыщытхэр, шыхэр къазэрафыщытыжьхэр — заом нэмыкI щымыIэу ашIошъ хъугъэ, ащ хэт зэпытхэзэ. Шыумафэ заом хищыжьымэ шIоигъоу а шыр лъэгонджэмышъхьэкIэ ыпашъхьэ къызэритIысхьагъэр, ыныбэбгъу­кIэ гъолъи зэрэзытыригъэпшы­хьажьыщтыгъэр. Зэрэфэмылъэ­кIыжьырэр къыгурыIорэм фэдагъ. Ащ фэдэу шыр агъасэми ныбжьи сшIагъэп. «Iэлхэр» аIо, а Iэлхэм хабзэу яIэр, напэр къызэраухъу­мэрэр, ахэм якъэбзагъэ тэ тыкIэхьанкIэ тиIэр бэ!»

Бэу къин слъэгъугъэ. Ащ фэдиз дэхагъэр чIэсыухъумэнышъ ыпшъэ сыкIон фэягъэ сэ къэсшIыгъэ прокурорым иролькIэ. Ыпшъэ сызымыкIокIэ пшъашъэр сIэкIэкIыщт. Адыгэхэм афэгъэ­хьыгъэ гущыIэ инхэу, шъыпкъэ­хэу, кIуачIэхэу мы пьесэм хэтхэм шъхьафэу цIыфхэр ябгъэджэнхэ, зэхябгъэхынхэ фае. Сценэм имызакъоу, тиIэх мафэхэр ахэр зыщыбгъэIунхэ фаехэр. Ахэр лъэпкъым инэпэеплъых.

— Спектаклэ ужым гъэзетэу «Адыгэ макъэм» и Телеграм- канал театральнэ критикэу Шъхьэлэхъо Светланэ о къэп­шIыгъэ ролым фэгъэхьыгъэу мыщ фэдэу къыригъэхьэгъагъ: «Режиссерыри, актерыри гущыIэ кIамыгъэзэу игъэкIотыгъэу пьесэм дэлэжьагъэх. …Тхьаркъуахъом нэгуухъор (маска), шъхьацтелъхьэр (парик) фэIазэу зэрэзэрихьэхэрэр. Зытес лъэгапIэм жьы кIэтэу лъэ­оимкIэ зэрэдэчъэежьырэр, къызэречъэхыжьырэр… Актерыр IэпэIэсэ шъыпкъ, шъхьа­щэ фэсэшIы!» Нэгу­ухъом къыфэдгъэзэжьмэ, Евро­пэм ис цIыфхэр къэзыгъэлъа­гъощтыгъэхэм ахэр аIулъыгъэх. Сыда ащ имэхьаныгъэр?

— Къонтхъ, банэ, пцIы — ахэм зэрафэкIыгъэу ынэгу къэлъагъо­рэп европейцэм. Адыгэ кIэлэ ныбжьыкIэхэу джа Европэм кIуа­гъэхэм анэгухэр ихыгъэх. Мы кIалэхэм дахэу къагъэлъэгъуа­гъэм, арагъэлъэгъугъэм нэгуухъо­хэр къакIигъэзыгъэх. ЩыIэныгъэм нэмыкI еплъыкIэхэр зэриIэхэр Европэм исхэм къагурыIуагъ.

— Теуцожь, роль шъхьаIэр къэзышIыгъэ Хъуадэкъо Азэмат Шыумафэ ироль къыдэхъугъоу олъыта?

— Актерэу Хъуадэкъо Азэмат адыгабзэ Iулъыгъэп. КъасIомэ сшIоигъу, Тхьэкъохъо Марджэнэт­рэ УдыкIэко Ислъамрэ мэзэ пчъагъэм ар рагъаджэзэ, агъэтэрэзыжьызэ джа къыIуагъэхэр рагъэшIагъэх. Ежь Азэмат ынэхэр жъыухэу пшъашъэм, очылым сценэу адыриIэхэр къыу­бытыгъэх, къыгурыIуагъэх, къы­шIыгъэх. Дэхагъэу, мэхьанэу ролым иIэр зэхишIагъ.

Нэм къыкIэуцо Шыумафэ иныбджэгъу дзэкIолIхэр игъусэхэу мэшIокухэр зыIукIыхэрэ вокзалым тетхэу, прокурорым ипшъашъэ апэрэу зыщыIукIэрэ пычыгъоу спектаклэм хэтыр:

Шыумаф: Сэ сызыфаер сшIэ­нэу пцIэ.

Маргрезе: Сэ сцIэр Маргрезе, сынэмыц пшъашъ.

Шыумаф: Ар цIэ дах. Марзет тызэрэоджэщтыр.

Маргрезе: Марзет, сыд Марзета?

Шыумаф: Адыгэ гуащэ ухъумэ джары къызэрэоджэщтхэр, — Шыумафэ гушIозэ иныбджэгъу­хэм закъыфегъазэ. ШIулъэгъум зэлъи­штэгъэ кIэлакIэм иобраз Хъуа­дэкъо Азэмат къыдэхъу.

— Роль зэфэшъхьафхэр спектаклэм хэтых. Ахэм зэу ащыщ прокурорым ыпхъоу Маргрезе иролэу Тхьэкъохъо Марджэнэт къышIыгъэр. Ар анахь роль гъэ­шIэгъонхэм ыкIи къинхэм ащыщ. Пхъум­рэ тымрэ азыфагу къитэджэгъэ зэгурымыIоныгъэр шIулъэгъуныгъэу Маргрезе Шыумафэ фишIыгъэм къыхэкIыгъ. Ар къэжъугъэлъэгъоныр сыдэущтэу къыжъудэхъугъа?

— Марджэнэт ироль усэкIэ тхыгъэ. Дэгъоу къыгурыIуагъ. Хахъозэ дэкIоягъ, зы орэдэу къыIуагъэм фэд. Бэрэ ащыгъыгъ репетициехэм. Режиссерым «умыгъ» ыIуагъэп. КIэухым тыфакIо зэхъум, «щыгъэт» ыIозэ режиссерым Марджэнэт ыIэ­жагъ. Ыпхъу шIу елъэгъу прокурорым. Ар игущыIэмэ къаушыхьаты: «Уянэ зэблэсхъун слъэкIыгъэп. Ау ны зиIэхэм уямыхъопсэным, умынэтIупцIэным сыпы­лъыгъ. Уянэ зэлIэм къэсщэжьыгъэп, къэсщэжьырэм иягъэ къыуигъэкIымэ сIуи. Ощ нахь лъапIэ сэ сиIагъэп, о сэ сыгу ухэтIагъ. ЕгъашIэм насыпышIо узэрэхъущтым сыкIэхъопсызэ къэсхьыгъ. НэмыкI гъогу сэ фыхэсхыгъэр, нэмыкI кIал сэ къыоспэсыщтыгъэр, ау мы черкесыр о къыхэпхыгъэмэ, сыд сикъинми, къыбдесэгъаштэ. Тхьэм насыпышIо шъуешI, шъузэдегъэтхъэжь! Гъогу мафэ шъутехь!» Тыр еуцуалIэ пхъум къыхихыгъэм. Мы сценэм анахь эмоциональнэ кIуачIэ иIэу щыт.

ЕмкIуж Андзор сыкъыщытхъу сшIоигъу. Чэщи мафи къэмыуцоу Iоф ышIагъ. Лъэоим зэрэдэкIоежьырэр Шумафэ, ишъэогъу дзэкIолIхэр зэрэготхэр, ежьыр кIэухым къэзыIэтырэ лъэгапIэр — зэкIэ зым зыр ыуж итэу къы­хигъэхьагъэх, гъэпсыгъэ хъугъэ, къызэпыуцуагъ.

— Прокурорым ироль къэмышIыгъагъэмэ, хэт ироль къыхэпхыщтыгъэр?

— Очылыр ары. (Теуцожь мэщхы.) Ащ Дэрбэ Тимур жабзэу Iуилъхьагъэр! Непэ, сэрымэ, згъэфедэщтыгъэ а гущыIэхэр, цIыфмэ зэхязгъэхыщтыгъэ. Лъэп­къым щытхъоу пылъыр, уасэу фашIыщтыгъэр пстэуми ашIэн фае!

— Спектаклэр Мыекъуапэ гъогогъуитIо зэкIэлъыкIоу, Краснодар зы пчыхьэ къащы­жъугъэлъэгъуагъ. Хэт нахь фабэу къышъупэгъокIыгъэр?

— Краснодар щыIэхэр нахь эмоциональнэхэу къысщыхъугъ. Бэгъушъэ Анзор монолог къызешIым, залым чIэсхэр Iэгу фытеуагъэх. «Тхьэм насыпышIо шъуешI, шъузэдегъэтхъэжь!» сэ къызысэIом, джащ фэдэу Iэгушъо теуагъэх. Джащ фэдэ чIыпIэхэр къыхэкIыгъэх. Тэ тизритель фэшъхьаф. Пчыхьищми щыIагъэхэр зэфэшъхьафыгъэх. Ау яшъып­къэу къытэплъыгъэх, спектаклэр ашIогъэшIэгъоныгъ.

— Адыгеим къэралыгъо гъэ­псыкIэ зиIэр мыгъэ илъэси 100 мэхъу. А хъугъэ- шIагъэм мы пьесэр Лъэпкъ театрэм фе­гъэшъуашэ. ЕкIу шъыпкъэу къысшIошIы. Сыд фэдэ Iоф­тхьабзэхэр джыри театрэм зэхищэщтха?

— Мы спектаклэм фэдэ Темыр Кавказым щагъэуцугъэп. Тэ ар къыддэхъугъ. ТитхакIохэм, тиусакIохэм ятхыгъэхэм ащыщхэр зыхэхьащтхэ къэгъэлъэгъон Хьакъуй Аслъан зэхищэщт. Джыдэдэм ар тэгъэхьазыры, аугъоигъэр бэ. Къытфагощыгъ пычыгъоу къэтIощтхэр, пчыхьэзэхахьэр театрализованнэу тшIыщт. «Шыу мафэр» апшъэ итэу илъэс реным къэдгъэлъэгъощт.

— Теуцожь, тхьауегъэпсэу сиупчIэхэм джэуап гъэшIэ­гъонхэр къызэряптыжьы­гъэм­кIэ. Лъэпкъ театрэм джыри пьесэ гъэшIэгъоныбэ ыгъэуцунэу, актер бэлахьэу тиIэхэр къыщылъэгъонхэу, лъэпкъым, адыгэм ыцIэ дахэкIэ жъу­гъэIун шъулъэ­кIынэу шъуфэтэIо!

— Тхьауегъэпсэу.

Тэу Замир.