Адыгэ бзэшIэныгъэм ихэхъоныгъэкIэ гъэхъэгъэшIухэр ышIыгъэх: тхакIэр щыIэ хъугъэ, орфографиер зэхафыгъ, научнэ IофшIагъэхэр къыдэкIыгъэх, гущыIэлъэ зэфэшъхьафхэр зэхагъэуцуагъэх, адыгабзэм идиалектхэр зэкIэ зэхафыгъэх, зэрагъэшIагъэх.

Непэрэ мафэм адыгэ лъэпкъым къы­хэкIыгъэ еджэгъэ-гъэсэгъабэхэм, бзэшIэныгъэлэжьхэм етIупщыгъэу адыгабзэр лъэныкъуабэкIэ зэхафы.

Ау тщыгъупшэ мыхъущтыр адыгэ бзэшIэныгъэм изэгъэшIэнкIэ иегъэжьапIэ щытыгъэхэу, анахь Iофыгъо къинхэр наукэмкIэ зэшIозыхыгъэхэу, зылэжьыгъэ­хэр арых. Адыгабзэр апэрэу научнэу зэхэфыгъэным, зэгъэшIэгъэным Iофышхо дэзышIагъэр Iэшъхьэмэфэ Даут ары. ИгъэшIэ макIэ зэрэщытэу лъэпкъыбзэм, адыгабзэм изэгъэшIэн фигъэшъошагъ. Адыгэ лъэпкъым тхэкIэ амал егъэгъотыгъэнымкIэ, еджапIэхэр гъэпсыгъэнхэмкIэ, ахэм ящыкIэгъэ тхылъхэр адыгабзэмкIэ къыдэгъэкIыгъэнхэмкIэ, гущыIалъэхэр щыIэ хъунхэмкIэ, адыгабзэм итхэкIэ шапхъэхэр гъэунэфыгъэнхэмкIэ, играмматикэ кIэзыгъэнчъэу гъэхьазырыгъэнымкIэ, Адыгэ шъолъырым мышIэныгъэр щыгъэкIодыгъэнымкIэ, адыгэ букварыр къыдэгъэкIыгъэнымкIэ, адыгэ диалектхэр зэгъэшIэгъэнхэмкIэ апэрэу Iофышхо ылэжьыгъ бзэшIэныгъэлэжьэу Iэшъхьэмэфэ Даутэ. Илъэпкъ фишIэрэр шIомакIэу щыIагъ, творческэ кIэн бай къыгъэнагъ.

ИкъэхъукI, иеджакI, иIофшIакI

Iэшъхьэмэфэ Даутэ мэлылъфэгъум и 10-м 1897-рэ илъэсым къуаджэу Хьакуры­нэхьаблэ къыщыхъугъ. Къоджэ ублэпIэ еджапIэр къызеухым, къалэу Уфа дэт дин семинарием щеджагъ, арапыбзэр ыкIи урысыбзэр ежь-ежьырэу ащ щызэригъэшIагъэх. 1918-рэ илъэсым Д. А. Iэшъхьэмафэм адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ хэку кIэлэегъэджэ курсхэр къыухыгъ.

1920 – 1925-рэ илъэсхэм икъуаджэ кIэлэегъаджэу, Мыекъопэ отделым лъэпкъ гъэсэныгъэмкIэ адыгэ еджапIэхэм яинспекторэу, адыгэ опытнэ-показательнэ гурыт еджэпIакIэм идиректорэу Iоф ащишIагъ.

1925 – 1929-рэ илъэсхэм Д. Iэшъхьэмафэр КъокIыпIэм щыпсэурэ цIыф лъэпкъхэм алъап­сэ ыкIи якультурэ зэзыгъэшIэрэ Московскэ научнэ-ушэтэкIо институтым иаспирантурэ кавказ бзэшIэныгъэмкIэ икафед­рэ щеджагъ. Мы уахътэм Къо­кIыпIэм щыпсэухэрэм я Московскэ коммунистическэ университет щеджэрэ адыгэ купым адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ курсыр щаригъэхьыгъ.

Аспирантурэм ыуж Даутэ ученэ секретарэу, научнэ Iоф­шIэнымкIэ директорым игуадзэу Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым Iоф щишIагъ, Адыгэ кIэлэегъэджэ училищым щыригъаджэщтыгъэх. 1931 – 1934-рэ илъэсхэм Краснодар пединститутым тарихъымрэ филологиемрэкIэ ифакультет адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ икафедрэ ипэщагъ. Мы уахътэм Iэшъхьэмафэм IофшIэгъэ­шхо иIагъ адыгабзэм изэгъэшIэнкIэ, учебник­хэм ятхынкIэ. 1933-рэ илъэсым доцент хъугъэ.

1938 – 1941-рэ илъэс­хэм Д. Iэшъхьэмафэр Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым икультурнэ зэтегъэпсыхьанкIэ бзэм исекцие иIэшъхьэтетыгъ. Иаужырэ мафэ нэс Даутэ Мыекъуапэ къыщызэIуа­хыгъэ КIэлэегъэджэ институтым урысыбзэмрэ литературэмрэкIэ икафедрэ ипащэу Iоф ышIагъ.

ИIофшIагъэхэмкIэ лъэпкъым игъогу къыфигъэпсынкIагъ

Совет хабзэм ыпэкIэ еджэкIэ-тхакIэ зимыIэгъэ адыгэ лъэпкъыр гъэсэныгъэм, шIэныгъэм, щыIэкIэшIум афэщэгъэнымкIэ Д. Iэшъхьэмафэр псэемыблэжьыгъ. ЫшIэрэр шIомэкIагъ, гъэпсэф имыIэу, чэщи мафи тхэщтыгъ, гупшысэщтыгъ. Анахь мэхьанэ зиIэхэм ащыщ егъэ­джэн-гъэсэн IофшIагъэу «Лъагъу» зыфиIорэр, араб графикэмкIэ тхыгъагъэ, хьарыфы­лъэм игуадзэу ар плъытэнэу щытыгъ. Iэшъхьэмафэм нэдэплъыпIэ гори имыIэу, илъэпкъ шIэныгъэм, гъэсэныгъэм афэщэгъэнымкIэ бэдэд зэшIуихыгъэр. Джащ фэдэу еджапIэхэр чIыпIэхэм къащызэIухыгъэнхэмкIэ, лъэпкъ кIэлэегъэджэ кадрэхэм ягъэхьазырынкIэ Iофышхо ышIагъ.

Алфавитым изэхэгъэуцон – арапыбзэр латиным тещэгъэныр, 1938-рэ илъэсым ыуж урыс графикэм ар тегъэхьэгъэныр ыпшъэ ифагъ, шъыпкъэ, ащкIэ зэлъашIэрэ бзэшIэныгъэлэжьэу, кавказоведэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, адыгабзэхэм яушэтакIоу Н. Ф. Яковлевым лъэшэу ишIуагъэ къэкIуагъ.

Iэшъхьэмафэм зэреджэщт тхылъхэм ямызакъоу, ублэпIэ ыкIи гурыт адыгэ еджапIэхэм апае программэхэр зэхигъэу­цощтыгъэх. АдыгэхэмкIэ урысыбзэм мэхьанэшхо зэриIэм гу лъитэу, урысыбзэр лъэпкъ еджапIэхэм ащызэрагъэшIэнымкIэ Iофышхо ышIагъ. Я 4-рэ классым пае «Урысыбзэр» 1934-рэ илъэсым къы­дигъэкIыгъ. Iэшъхьэмэфэ Даутэ ищыIэныгъэ анахь чIыпIэ хэхыгъэ щыриIагъ адыгэбзэ наукэм. Адыгабзэм играмматикэ цэрыцэу ащ зэхифыгъ: ублэпIэ классхэмкIэ ригъажьи, гурыт ыкIи апшъэ­рэ классхэм апае учебникхэр ыгъэхьазырыгъэх. Фонетикэр, Морфологиер, Синтаксисыр.

1931-рэ илъэсым Адыгеим зэфэдэкIэ мышIэныгъэр щыгъэкIодыгъагъ ыкIи ащкIэ шIушIагъэр зыер Д. А. Iэшъхьэмафэр ары.

«Краткая грамматика адыгейского (кяхского) языка для школы и самообразования» (1930), «Учебник адыгейского языка для начальной школы (1933 – 1937), «Грамматика и правописания, т.2» (1933); «О принципах построения адыгейской орфографии» (1934); Грамматика адыгейского языка, ч.2 Синтаксис» (1936); «Адыгейская орфография», «Проект адыгейского алфавита на русской основе» (1936); «Адыгейская орфография» (1938); «Адыгейский орфографический словарь» (1940); «Грамматика адыгейского литературного языка», (1940); «Букварь адыгейского языка» (1944).

АлфавитыкIэу урыс графическэ лъапсэ зиIэр профессорэу Н. Ф. Яковлевымрэ доцентэу Д. А. Iэшъхьэмафэмрэ зэдызэхагъэуцуагъ ыкIи адыгэхэм якультурнэ щыIакIэкIэ ар хъугъэ-шIэгъэ ин хъугъэ.

БгъэшIагъо екъу Iэшъхьэмафэм ыгуи ыпси наукэм емызэщыжьэу зэрэхэлъыгъэр, исэнэхьат гъэшIэгъонэу – бзэшIэныгъэр зэрикIэсагъэр, иадыгэ лъэпкъ ыпсэ хэпчынэу щымытэу, гъунэнчъэу зэрилъэпIагъэр. ШIэныгъэлэжь инэу Iэшъ­хьэмэфэ Даутэ иIофшIагъэ пэпчъ узэнкIыгъэ, ащ иучебникхэр адыгабзэмкIэ къыдэкIыгъо 15 фэдизрэ къытырадзагъэх. Ахэр ныдэлъфыбзэм изэгъэшIэнкIэ апэрэ IэубытыпIэ къэкIопIагъэх, адыгэ лъэп­къыр шIэныгъэ шыгупIэм фэзыщагъэх.

Iэшъхьэмэфэ Даут зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжь, кIэлэегъэджэ къодыягъэп, ар адыгэ лъэпкъ жэрыIо творчествэм лъэшэу фытегъэпсыхьэгъэ угъоекIуагъ. Ащ лъэшэу лъэпкъ акъылыр, гупшысэр илъэ­пIагъ ыкIи а зэкIэ зэриухъумэщтыр къы­дилъытэщтыгъ. Адыгэ научнэ-ушэтэкIо институтым Iоф щишIэзэ, экспедициехэу зэхащэхэрэм ахэлажьэщтыгъ, къыугъоижьыгъэ орэдхэм, гущыIэжъхэм, хъишъэ­хэм, пшысэхэм, таурыхъхэм тифольклоркIэ ямэхьанэ къиIотыкIыгъуай, ахэр шIэныгъэмкIэ осэшхо зиIэх. Ежь Даутэ лъэныкъуабэкIэ шIэныгэшхо IэкIэлъыгъ, цIыфышIу дэдагъ.

Джащ фэдагъ ищыIэныгъэ ыкIи итворческэ гъогу уасэрэ лъытэныгъэрэ зыфэт­шIыгъэ Iэшъхьэмэфэ Даутэ. Илъэпкъ ыIэтыгъ, ар насыпыгъэшху! Д. Iэшъхьэмафэр къызыхъугъэр илъэси 125-рэ мэхъу, лIышIу гъэсэгъэшхом зэкIэ адыгэ лъэпкъым шъхьащэ фешIы.

Мамырыкъо Нуриет.