Литературэр — ищыIэныгъ

ЗэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу, апшъэрэ еджапIэм икIэлэегъаджэу Къуныжъ Мыхьамэт мэлылъфэгъум и 5-м 1927-рэ илъэсым Кощхьэблэ районым ит къуаджэу Блащэпсынэ къыщыхъугъ. Ихэкужъыеу зыщапIугъэу, зыщалэжьыгъэр ыпкъынэ-лынэмэ анэсэу ахэкIыхьагъэу лъэшэу икIас, илъапI цIыф гъэсэгъэшхом.

Мыхьамэт адыгэ мэкъумэщышIэ унагъо щапIугъ. Илэгъумэ афэдэу, ыныбжь зекъум, къоджэ еджапIэм чIахьи класси 7-р къыщиухыгъ. Ау зэошхор къежьи, ежь зэрэшIоигъуагъэу иеджэн лъигъэкIотэнэу хъугъэп. КIалэм ятэ заом иапэрэ мафэм къыщыкIэдзагъэу фронтым кIуа­гъэ, 1942-рэ илъэсым Калининскэ лъэныкъом щыфэхыгъ. Ау тыр дэкIы зэхъум, ащ гущыIэу къыриIогъагъэхэр зыкIи щы­гъупшагъэхэп ежь Мыхьамэт. КъызэриIотэжьырэмкIэ: «Сэ сыкъызэрэнагъэм фэдэу зы­къэмыгъанэу едж сыд ишIыкIэми» къыриIогъагъ.

1945-рэ илъэсым, ятэ ишIоигъоныгъэ фигъэцакIэзэ, Къуныжъ Мыхьамэт Адыгэ педучилищым чIэхьагъ. А уахътэр псынкIагъэп: непэ фэдэу пщыгъыщти, пшхыщти узэрэкIощти щыIагъэп, ау имурад сыд ишIыкIэми къыздигъэхъугъ. А лъэхъаным педучилищыр анахь зыцIэ раIорэ еджэпIагъ. КIэлэегъаджэу езгъэджагъэ пэпчъ фэразэу, непэ къызнэсыгъэми ахэр лIы гъэсэгъэ Iушым ыгу щегъашIох. Анахьэу бэрэ ынэ къыкIэуцо­жьырэр адыгабзэмкIэ якIэлэегъэ­джагъэу, ХьатIэнэ Айщэт ары. Ащ ихьатыркIэ, адыгабзэр, литературэхэр ежьми нахь икIа­сэ хъугъэх, исэнэхьати арип­хыгъ.

Училищ ужым Къуныжъым еджэныр лъигъэкIуатэмэ шIоигъуагъ. ЗыдэкIощт лъэныкъор гъэнэфагъэу ымышIэщтыгъэми, Волгэ псыхъошхом тет къалэу Саратов кIонэу фэягъ. Ау янэ кIалэм къыриIуагъ яIахьыл дэдэу, гъэсэгъэ-еджагъэу КIэрэщэ Тембот еупчIыжьынэу. Тбилиси кIонэу къыриIуагъ, ащ кIэлэегъэджэ дэгъухэр зэрэщыIэхэр къыхигъэщыгъ. КъэIогъошIуми, ар IэшIэхыгъэп. Ауми гъогу техьагъ Мыхьамэт. Ахъщэ ыIыгъыгъэп, мэшIоку вагонышъхьэм тесэу адыгэ-блашэпсынэ кIалэр шIэныгъэм кIэхъопсэу Грузием кIуагъэ. Тбилиси нэсыгъэхэу вагонышъхьэм милиционерхэм къыращэхыжьыгъ, «Африкэм укъекIа?» — аIуи къеупчIыгъэх. ЕтIанэ гъун­джэм зырагъаплъэм, шIуцIабзэу, нитIур жъыоу къы­зэрэхэщырэм, ежьыри къыгъэщтэ­жьыгъ; ау сыд ишIыкIэми, игугъэ ин —еджэным фэкIуагъ.

Къуныжъ Мыхьамэт апэрэу а мафэхэм оперэу «Евгений Онегин» зыфиIоу Чайковскэм ием иафишэ ылъэгъугъ. Соми 2 закъоу ыIыгъым щыщэу зы сомэмкIэ билет къыщэфыгъ, еплъыгъ — культурэ иным ипчъэ зэIуихи, адыгэ кIалэр а дунэе гъэшIэгъоным хэуцуагъ. Ащ ыужым шIогъэшIэгъонэу ыкIи игуапэу бэ классическэ музы- кэу зэдэIугъэр. Мы уахътэм М. Къуныжъыр оперэм имызакъоу, зэлъашIэрэ тхакIохэм ыкIи усакIохэм нэIуасэ афэхъу, ахэм ащыщэу Булат Окуджава Тбилиси иуниверситет щыде­джагъ. Къызеухым, урысыбзэмрэ литературэмрэкIэ кIэлэ­егъаджэу илъэси 4 — 5-рэ къуаджэм Iоф щишIагъ. ЕтIанэ Мыекъуапэ шIэныгъэхэм зыщыхагъэхъорэ институтым къащэжьыгъ. Мы илъэсхэм Къуныжъым гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» зэзэгъыныгъэ дыриIэ мэхъу, тхыгъэ зэфэ­шъхьафхэр къыIэкIэ­кIых ыкIи адыгэ усакIохэмрэ тхакIохэмрэ нахь апэблагъэ мэхъу.

1957-рэ илъэсым (илъэс 30 ыныбжьэу) Адыгэ кIэлэегъэджэ къэралыгъо институтым филологиемкIэ ифакультет икIэлэ­егъаджэ мэхъу.

1960-рэ илъэсым Москва МГУ-м иаспирантурэ чIэхьэ. 1960 — 1964-рэ илъэсхэм адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ ГИТИС-м иадыгэ студие хэтхэр щыригъэджагъэх. Мыхьамэт къызэриIожьырэмкIэ, Ахэджэго Лия ригъэджагъэхэм ащыщыгъ. Мы еджэпIэшхор къэзыухыгъэ­хэу, зэлъашIэрэ цIыфхэу А. КIуращынэм, Мурэтэ Чэпай, Хъурым Марыет, нэмыкIхэм ацIэхэр игуапэу ащ сыдигъуи къыриIощтыгъ.

1964-рэ илъэсым Къуныжъ Мыхьамэт Адыгэ хэкум къыгъэ­зэжьи, Адыгэ пединститутым филологиемкIэ ифакультет иIоф­шIэн щиублэжьыгъ, студентхэр «Урыс литературэр я ХIХ-рэ лIэшIэгъум» зыфиIорэ предметымкIэ щыригъаджэщтыгъэх. 2008-рэ илъэсым нэс, илъэс 44-рэ Iоф щишIагъ. Факультетым идекан игуадзэу, ащ ыужым гъогогъуищрэ филологие факультетым идеканыгъ. ЛIэшIэгъуныкъо IофшIэныр Къуныжъ Мыхьамэт университетым фигъэшъошагъ.

1968-рэ илъэсым МГУ-м Къу­ныжъым филологие шIэныгъэ­хэмкIэ кандидат диссертациер къыщиушыхьатыгъ. Зэпымыоу, егугъоу, ишIэныгъэхэм ахигъа­хъозэ Iоф ешIэ. Адыгеим игурыт еджапIэхэм ящыкIэгъэ кIэлэ- егъэджэ кадрэхэр урысыбзэмрэ литературэмрэкIэ егъэхьазырых, урыс литературэр я ХIХ-рэ лIэшъэгъум зыфиIорэ предметыр арегъэхьы. Ащ готэу А. С. Пуш­киным итворчествэкIэ курсхэм Iоф ащешIэ. 1937-рэ илъэсым урыс усэкIошхоу А.С. Пушкиныр зыщымыIэжьыр илъэси 100 хъугъэ. Къуныжъым Пушкиным итворчествэкIэ гъэзагъэу Iофы­шхо ешIэ. Адыгэ тхакIохэм, усакIохэм ипроизведениехэу зэрадзэкIыгъэхэм етIупщыгъэу яджэ, ахэмкIэ гупшысэ-къиIотыкIын гъэшIэгъонхэр ыкIи зэфэхьысыжьхэр ешIых. Гущы­Iэм пае, адыгэ усакIоу Теуцожь Цыгъо «Ти Пушкин» ыIоу усэ иI, Марина Цветаевами «Мой Пушкин» ытхыгъ. Хэти усакIор ыгу зэрэнэсэу, зэрэпэблагъэр ыкIи язэхашIэ ащкIэ гъэшIэгъо­нэу зэрэкIащырэр къыриIотыкIыгъ. Ахэр зэкIэ зэригъапшэмэ, зэхифыжьызэ Къуныжъ Мы­хьамэт А.С. Пушкиныр жъы хъун усакIоу зэрэщымытыр, ар цIыф лъэпкъыбэм зэдыряеу зэрилъы­тэрэр хигъэунэфыкIыгъ.

М.Щ. Къуныжъым литературоведением иIахьышхо хэлъ. Иапэрэ литературоведческэ тхылъэу «Адыгэ литературэм ехьылIэгъэ гупшысэхэр» («Мысли об адыгейской литературе») 1968-м къыдэкIыгъ, ШIэныгъэлэжьэу Къуныжъ Мыхьамэт имонографиеу «Тилитературэ икъэкIуапIэхэр» зыфиIорэм адыгэ тхэкIо нахьыжъхэм ятворчествэ къыщызэхифыгъ.

Аужырэ илъэсхэм художественнэ ыкIи научнэ тхылъыкIэхэмкIэ рецензиехэр бэу ыт­хыгъэх, ахэр гъэзетхэм, журналхэм къащыхиутыгъэх. ШIэныгъэлэжьэу Къуныжъ Мыхьамэт Адыгэ (Черкес) Дунэе академием (АМАН-м) хэт, 1999-рэ илъэсым А.С. Пушкиным ыцIэкIэ агъэнэфэгъэ меда- лыр къыратыгъ, щытхъуцIэхэу «УФ-м иапшъэрэ еджапIэ изаслуженнэ IофышI», «Ревнитель просвещения», медальхэу «Адыгеим и Щытхъузехь», «За доб­лестный труд в период ВОВ», «IофшIэным иветеран», нэмыкI­хэри къыратыгъэх.

ЛIы гъэсагъэм ипсауныгъэ я 90-рэ илъэсхэм къыхэIагъ, ащ ыпкъ къикIэу ынэхэм амылъэгъу хъугъэ, икIэсэ тхэн-еджэныр узым Iэпихыгъ, ауми, игупшысэ ренэу къыфэIорышIэ. Къуныжъ Мы­хьамэт ищыIэныгъэ къыщыгот ыкIи зэрилъэкIэу имафэхэр къыфегъэпсынкIэх ишъхьэгъусэу РСФСР-м изаслуженнэ артисткэу, АР-м инароднэ артисткэу ШъхьакIумыдэ Нуриет.

ТафэлъаIо яунагъокIэ псауныгъэ дахэ яIэнэу, агу рэхьатны­гъэ илъынэу, ямафэхэр тынчынхэу, ягупсэ цIыфхэр къафэзэфэнхэу.

Мамырыкъо Нуриет.

Сурэтхэм арытхэр: шIэныгъэ­лэжь-литературоведэу Къуныжъ Мыхьамэт; ыпхъурэ ежьыррэ; мэфэкI зэхахьэм хэлажьэхэрэр.