ЦIыф лъэпкъ пэпчъ ежь илитературэ иI, ащкIэ художественнэ гупшы­сэр, дунэееплъыкIэр къыреIотыкIы.

Тарихъ шIэныгъэм готэу ыкIи фэдэу ащ зэкIэ лъэпкъым иблэ­кIыгъэ егъэунэфы, худо­жественнэ гущыIэм ишапхъэ, лъэпкъ гу­бзыгъагъэр, шIошъхъу­ныгъэр, шэн-хабзэхэр еухъумэ. Шъошабэ зиIэ художественнэ лите­ратурэр лъэпкъ культурэм ыкIи лъэпкъ пэпчъ игушъхьэ кIуачIэ зэрэхахъорэм ищыс.

Черкес (адыгэ) литературоведением илъэпсэхэщэу филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Хъопсэрэкъо Хъызыр хигъэунэфыкIыгъ: «литературэр гупшысакIэм ишъошэ шъхьаI, тарихъ Iофышху, ащ икъэхъун зэпхыгъэр лъэпкъым иакъыл къэущыгъэ хэгъэхъо­гъэныр, итарихъ пшъэрылъ къы­гурыIоу лэжьэныр ары».

Адыгэхэр бэрэ тхакIэ ямыIэу щыIагъэх. ЦIыф гъэсэгъэ-еджагъэхэм ыкIи динлэжьхэм хьарыфылъэхэр, буквархэр къыда­гъэкI­хэу къыхэкIыгъ, ау яIоф лъы­кIотагъэп. Совет хабзэр загъэуцум ыуж адыгэхэм ятхыгъэ литературэ хагъэхъон амал яIэ хъугъэ. Шъхьэлэхъо Абу етхы: «убзэкIэ тхыгъэ литературэр шъхьэми гуми псынкIэу анэсы, кIочIэшIу джарэу хэлъ. Ащ фэдэ литературэр зыкъыозгъэгъотырэ нэфышхор зыхэлъ. Ащи изакъоп. Убзэ зэкIэ лъэпкъым ищыIэ­кIэ-псэукIэ къэбгъэлъэгъонымкIэ Iэмэ-псымэ лъэш мэхъу, лъэпкъ художественнэ гупшысэм зы­къызэIуихынымкIэ пшъхьап».

Адыгэ литературэр литературэ ныбжьыкIэхэм ахалъытэ.

Ащ лъапсэу иIэр пстэуми апэу фольклорыр ары, ащ къыгоуцох лIыхъужъ эпосэу «Нартхэр», тхэкIо-просветительхэм ятворчествэ, урыс классическэ ли­те­ратурэр. Фольклорыр ары ез­гъэ­­жьэгъэкIэ тхакIохэм яапэрэ произведением ясюжетхэр къыз­хахыщтыгъэхэр. Апэрэ лъэ­бэ­къухэр зыдзырэ литературэ ныбжьыкIэмкIэ урыс классическэ литературэм ишапхъэхэм мэхьанэшхо яIагъ, ары етIупщы­гъэу произведениехэр адыгабзэкIэ зыкIызэрадзэкIыщтыгъэхэр. КIэ­рэщэ Тембот «Интернационалыр» апэрэу зэридзэкIыгъ, ащкIэ мы Iофыр лъэпкъ литературэм щылъыкIотагъ. Адыгэ тхакIохэм урыс литературэм ишэпхъэ анахь дэгъухэр къызфагъэфедэхэзэ, художественнэ гущыIэм иIэпэ­Iэсагъэ зыфагъэсагъ. Литературэхэр зэрэзэдэIорышIэхэрэм, зэрэзэлъыIэсыхэрэм хэхъоны­гъэхэр къакIэлъыкIуагъ.

Тхыгъэ литературэ щыIэ зэрэ­хъугъэр, апэрэ художественнэ произведениехэр щыIэныгъэмкIи, ежь адыгэ лъэпкъымкIи хъугъэ­-шIэгъэ иныгъ. Лъэпкъ ли­тературэм икъежьапIэ щытыгъэх Цэй Ибрахьим, КIэрэщэ Тембот, Хьаткъо Ахьмэд. Ре­волюцием икъежьэгъум Цэим статьяхэр, очеркхэр бэу ытхыщтыгъ, ахэм лэжьэкIо цIыф къызэрыкIохэм ящыIакIэ зэрэ­къи­ныр къащыриIотыкIыгъ. Апэрэ художественнэ произведениехэр тхэкIэ шапхъэхэр, IэпэIэсагъэр икъоу зэраIэкIэмылъым къы­хэ­кIэу фэныкъуагъэхэр яIэу къы­дэкIыщтыгъэх, а зэкIэ къины­гъохэм япхыгъагъэх. Ау джа апэрэ тхыгъэхэм зыкъызэрэзэ­Iуахыщтым лъэпкъым ышъхьэ къырыкIощтыр, художественнэ гущыIэм лъапсэу ыдзыщтыр елъытыгъагъ. Псэлъэ зафэр, хэутыгъэ гупшысэр лъэпкъым ищыкIэгъагъ.

Урыс тхэкIо цIэрыIоу А. М. Горькэр Урысыем илъэпкъыбэ литературэ лъапсэ фэшIыгъэным, егъэжьэпIэ тэрэз иIэным фэгъэ­зэгъагъ, ащ къэхъущт-къэшIэщтыр ышIэрэм фэдагъ: «...Целая новая литературэ создается у народов Кавказа, у черкесов и осетин... Я убежден, что сотни писателей, прозаиков и поэтов, которые выступают теперь впервые на литературном поприще, станут через пять-десять лет блестящими стилистами...». ЫужыIоу Темыр Кавказым ­ихудожественнэ литературэ баеу зыкъэзыштагъэм, тхэ­кIо-IэпэIэсэ Iушым игущыIэхэр къыгъэшъыпкъэжьыгъэх.

Анахьэу анаIэ зытетыгъэр ныбжьыкIэхэр творчествэм фэщэгъэнхэр ары, мыщкIэ тхакIохэу Т. КIэращэм ыкIи А. Хьаткъом Iофышхо ашIагъ.

Адыгэ тхыгъэхэр щыIэ зэрэ­хъурэм, тхэным фэщагъэхэм япчъагъэ зэрэхахъорэм творческэ кIуачIэхэр зы шIыгъэнхэр, нэмыкIэу къэпIон хъумэ, тхэкIо организациер зэхэщэгъэн зэ­рэ­фэе гупшысэр къыгъэущыгъагъ. Пролетарскэ ыкIи мэкъумэщ тхакIохэм яа 1-рэ зэхэсыгъо 1927-рэ илъэсым мэлылъфэгъум и 9 — 13-м щыIагъ. Ащ унашъо щашIыгъагъ амал зэриIэкIэ литературнэ движением зыкъе­гъэIэтыгъэным Iоф дашIэнэу.

1928-рэ илъэсым гъэтхапэм я II-рэ краевой конференцие зэхащэгъагъ, ащ адыгэ тхакIохэм якуп хэлэжьагъ. Мы илъэсым имэкъуогъу «Адыгейская ассоциация пролетарских писателей» зыфиIорэр зэхащагъ. Ащ усакIохэм, тхакIохэм япроизведениехэм куоу ащытегущыIагъэх, ялитературнэ IэпэIэсэныгъэ къэIэтыгъэным етIупщыгъэу Iоф дашIагъ. 1932-рэ илъэсым гъатхэм Адыгэ тхэкIо организацием изэхэщэн фэгъэзэгъэщт комитет агъэнэфагъ. Ащ пащэу иIагъэр КIэрэщэ Тембот, игуадзэр — Хьаткъо Ахьмэд, секретарыр — Цэй Ибрахьим.

Я 30-рэ илъэсхэм адыгэ литературэр ихэхъоныгъэкIэ лъэоянакIэхэм анэсыгъ. Тха­кIо­хэу Т. КIэращэм, А. Хьаткъом, М. Пэрэныкъом, И. Цэим тхылъеджэхэм зэлъашIэхэрэ Д. Кэста­нэр, Ю. Лъэустэныр, А. Еуты­хыр, Къ. Жанэр, А. ХьэдэгъалIэр, нэмыкIхэри къагоуцуагъэх. ­Адыгэ тхакIохэм япроизведе­ниехэр журналэу «Революция и горец», гъэзетхэу «Молот», «Советский Юг», мыхэм анэмыкIхэми къащыхаутых. Амал кIуачIэу щыIэр зэкIэ творческэ IофшIэным фэгъэзэгъагъ. Тыгъэгъэзэ мазэм 1936-рэ илъэсым Адыгеим итхакIохэм ыкIи ашугхэм яа I-рэ Зэфэс Мыекъуапэ щыIагъ.

Я ХХ-рэ лIэшIэгъум ия II-рэ ныкъом адыгэ литературэр худо­жественнэ-тематикэ лъэныкъуа­кIэм теуцуагъ. Анахь гупшысэ шъхьаIэу атхыхэрэм апхыращын фэягъэр революцием, дзэ ыкIи джырэ щыIакIэм япхыгъэ темэхэр ары. БлэкIыгъэ лIэшIэгъу хъугъэ-шIагъэхэм ахэр къапкъы­рыкIыгъэх. Непэ адыгэ лъэпкъым ушъагъэу, зэдиштэу поэзие бай иI. Философие куу ыкIи лиризмэгъэ ин ахэлъ Хь. Бэрэтарым, И. МэщбашIэм, Н. Къуе­къом, Къ. КъумпIылым, Р. Нэхаим, Н. Бэгъым, М. ЛIыхасэм, М. Емыжым яусэхэм. ЛъэгэпIэ иным нэсыгъ тарихъ прозэр. Iэшъынэ Хьазрэт, Еутых Аскэр, Кощбэе Пщымафэ, ЩэшIэ Казбек, мыхэм анэмыкIхэми ли­рическэ повестым литературэм чIыпIэ щыфашIыгъ. Прозэм игъэгъэхъэ инхэр Т. КIэращэм, Ю. Лъэустэным, Д. Кэстанэм, П. Кощбаим, Н. Къуе­къом, Ю. Цуекъом, Хъу. Хъурмэм ятворчествэ епхыгъ. Непэрэ мафэм лъэпкъ литературэр алэжьы, агъэбаи И. МэщбашIэм, Н. ГъукIэлIым, Ш. Къуи­къом, С. ГутIэм, З. Хьакъунэм, А. Къуекъом, Т. Дэрбэм, нэ­мыкIхэми. Драматургием ыкIи кIэлэцIыкIу литературэм хэпшIыкIэу заштэ.

Лъэпкъ литературэм ихэхъоныгъэ, ащ итарихъ изэгъэшIэн укъытегущыIэзэ, къыхэбгъэщын фаер адыгэ диаспорэм ихудожественнэ кIэн Iоф зэрэ­дашIэ- рэр ары. Адыгэ лите­ратурэм итарихъ дэгъу дэдэу зы­шIэщтыгъэ Шъхьэлэхъо Абу литера­турнэ диаспорэм дэлэ­жьэгъэн, зэхэфыгъэн, зэгъэшIэгъэн фаеу ылъытэщтыгъ, а зэкIэ ухъумэгъэным ыкIи лъэпкъ гу­шъхьэ­лэжьыгъэм хэгъэхьэгъэным мэ­хьанэшхо ритыщтыгъ.

Яушэтын IофшIагъэхэмкIэ ли­тературэр агъэбаигъ А. Шъхьэлахъом, К. ЩашIэм, Р. Мамыим, Т. Цуамыкъом, У. Пэнэшъум, мыхэм анэмыкIхэми. Литера­ту­роведениемкIэ гъэзагъэу нахь ныбжьыкIэхэми Iоф ашIэ, кандидат ыкIи доктор диссерта­циехэр лъэпкъ литературэм итемэхэмкIэ атхых.

Ары, непэ тызэрыгушхон Iоф­шIагъэ тиI. Лъэпкъ литературэм зэкIэ жанрэ зэфэшъхьаф­хэмкIэ гъэхъэгъэ инхэр ышIыгъэх, чъэпхъыгъэ. Ащ ищыс про­изведениябэ къызэрэдэ­кIырэр. Адыгэ тхыгъэ литературэ ныбжьыкIэм охътэ кIэкIым къыкIоцI лъэпкъ культурэм игу­шъхьэбаиныгъэу илъэс минхэм ащыпсыхьагъэхэр зыхищагъэх, анахь художественнэ литературэ чъэпхъыгъэхэм яопыт къызфигъэфедэзэ, я ХХI-рэ лIэ­шIэгъум пытэгъэ-теубытагъэ хэлъэу хэуцуагъ ыкIи игухэлъ инхэр зафэу пхырещых.

Литературэм хэхъоныгъэ ышIы­ным фэIорышIэрэ тхэкIо организацие заулэмэ респуб­ликэм Iоф щашIэ, Адыгэ респуб­ликэ тхылъ тедзапIи тиI. Адыгеим итхакIохэм я Союз илъэкI­-амалкIэ литературнэ-художест­веннэ журналхэу «Зэкъош­ныгъ», «Литературная Адыгея», «Жъогъобын», «Родничок Адыгеи» зыфиIохэрэр кIэлэцIыкIу­хэм апае къыдэкIых, литературнэ сайтхэр агъэпсых, сэнаущыгъэ зыхэлъхэр къыхагъэщых, зэнэ­къокъухэр зэхащэх. ЗэкIэ зэфэпхьысыжьмэ, къыхэбгъэщын плъэ­кIыщтыр тилитературэ гу­шъхьэлэжьыгъэ баиныгъэхэм яухъумэкIо инэу зэрэщытыр ары.

Ситхыгъэ икIэух художественнэ гущыIэм осэшIу фэзышIыгъэ адыгэ литературоведэу, шIэныгъэлэжьэу ЛъэпцIэрышэ Хъалидэ игущыIэхэр къыхэсэгъэхъо­жьы: «Литературэ тэ тиI ыкIи ар литературэ дэгъу. Темыр КавказымкIэ ар анахь лъэшхэм, чъэпхъыгъэхэм ащыщ».

Шэуджэн Тэмар. Филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, АРИГИ-м инаучнэ IофышIэ шъхьаI.