ИгущыIэ къабзэ, фабэ, зафэ — дэнэ фыжь

Гъэ мин гупшысэр шIукIае шIагъэу блэмыIэбыкIэу мэстанэм реу Хъунэго Саидэ. Бзылъфыгъэ акъыл уцугъэкIэ плъэмэ, даIозэ, гу пэпчъ зыфэныкъор – гупсэфыгъор, гукIэгъур, шIулъэгъур, шъыпкъагъэр, зэфагъэр Iахь ешIы, хэти Iэягъэм щиухъумэ шIоигъоу иусэхэр къызэкIэлъэкIох.

Саидэ итхылъыкIэу бэмышIэу къыдэкIыгъэр зысэлъэгъум, сигъэгушIуагъ, сыда пIомэ, бзылъфыгъэ акъылым непи тищыIакIэ чIыпIэшхо щыриI.

Адыгэ литературэм шъэбэгъэ-фэбагъэр, гоIугъэр хэзыкIутэу, къэхъущти, къэшIэщти зышIэу, ренэу псагъэм тезы­гъафэу хэтыр бзылъфыгъэ-гупшысакIор ары. Непэ тарэгушхо ахэм: Натхъо Долэтхъан, Хъунэго Нурет, Емыж МулиIэт, Ергъукъо-ЩэшIэ Щамсэт, Хъу­нэго Саидэ, нэмыкIхэми.

УсакIор ренэу ежь идунэе шъхьаф хэт: огуи, чIыгуи, мази, тыгъи, чэщи мафи загуригъаIозэ, псэ зыпытым зэкIэми, зыфэсакъыжьэу ныбжьырэ гъусэгъу ышIыщт усэм — гупшысэным затыре­гуащэ.

Хъунэго Саидэ игупшысэ гъэчъыгъэ. Ипычыгъо онтэгъоп, къызэрыкIо дэд, уигъэпшъырэп – узIэпещэ, гурыIогъошIу, ушъыир мыдыджэу хиз. ЩыIэныгъэ Iушыгъэу зэIуигъэкIагъэр ыпщыжь- мэ, зэфигъэшIузэ, псэ къыпегъакIэ, илъэпкъ фэлажьэ. Иадыгабзэ уехъопсэнэу фабэ, лъэш.

Саидэ иусэ тхылъыкIэ «СигущыIэ — дэнэ фыжь» цIэу фишIыгъэр. Ащ къыуегъашIэ тхакIом игущыIэ уасэу иIэр ышIапэу зэрэкIигъэтхъырэр. «Дэнэ фыжь» зыфиIорэ гущыIэзэгъусэр шъотеплъэ къодыеп – дэгъугъэм ишапхъ; нэфынэр, фэбагъэр, зэфагъэр, дэха­гъэр, зэдэштэныгъэр зыхиз кIуачI.

Бзылъфыгъэр — ны, шъхьэгъус, ныб­джэгъу. Ащ ифабэ, инэхъой, игулъытэ, игущыIэ шъхьэкIэфэ мыухыжь фашIэу къыры­кIуагъ дунаир. Зэфилъыгъэ хъулъфы­гъитIум азыфагу бзылъфыгъэм гущыIэнчъэу ишъхьатехъо къызыридзэ­рэм, анахь лIы губжыгъэхэри къызхигъэшхъожьыщтыгъэх, заIэжэн фаеу хъу­щтыгъэх. Арышъ, акъылым хэшIыкIыгъэ гущыIэр – дэнэ фыжь, осэшIу зиI.

Мы тхылъыкIэр Iахь пчъагъэу гощыгъэ, ау зы гупшысэ кIэпсэ пытэкIэ а зэкIэ зэпхыжьыгъэ, зэкIэ бзылъфыгъэгум пхырыкIырэ гупшысэ зэмышъогъубэу — гъашIэм илъынтфэ закIэх.

Анахь шIогъэ инэу усакIом сэ фэслъэ­гъугъэр игупшысэкIэ ухэтми узфикъудыеу, уигъэдэIон ыкIи гупшысэ дунаим ухигъэуцон зэрилъэкIырэр ары. Усэхэм ацIэ закъо къепIоми, уемыжэгъахэу нэм сурэтшIыгъэ инхэр къыкIэуцох: «Псэр ныкъо-такъоу ом щэбыбатэ…», «Сэри мы дунаим сыкъызхедзы…», «Къыгъэзэжьыгъэу аIо дунаим…», «ГущыIэр къежьэ сабый нэфынэу…», «Сидунае гугъэр къесхъухыгъэшъ…», «Бысым лъэхъу сигугъэ…», нэмыкIхэри.

Саидэ итхылъыкIэу «СигущыIэ – дэнэ фыжь» зыфиIорэм итеплъэ а цIэм фэшIушIэ. Сурэтыр зышIыгъэ Камилла Деревар гум нэсы.

Тхылъыр къызэIуехы театроведэу, АР-м искусствэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу Шъхьэлэхъо Светланэ итхыгъэу «Хъунэго Саидэ итамыгъэ шъэф» зыфиIорэм. УцIыфэу гъашIэ бгъэшIэныр сыд фэда? Мы упчIэм ыкIи нэмыкI упчIабэу усакIом къещыхьакIыгъэхэм ахэшъыкIыгъ Саидэ итхылъыкIэ. Ар къыгурыIоу, зэхишIэу Хъунэго Саидэ ипоэзие еплъыкIэу фыриIэр Светэ гущыIапэм къыщыриIотыкIыгъ: «ГущыIэ ухыгъэкIэ дунаим хэтмэ ащыщэп Саидэ, упчIабэ зыфегъэуцужьы, ахэм яджэуап лъэхъу, цIыфыр шIу елъэгъу, ащ зыфегъазэ, дэгущыIэ, дэгупшысэ, дэшъыгъо… Дэгъури дэири щыIакIэм зэрэхэлъыр цIыфым зэхырегъэшIыкIы, акъыл уцугъэ­кIэ екIуалIэ, хэт IукIагъэми, ыгу къабзэу, шъыпкъагъэкIэ цIыфым пэгъокIы».

ТхакIоу Хъунагом итворческэ гъогу къызыщежьагъэр, итхыгъэхэр сыдигъокIи зэрэгъэшIэгъонхэр, щыIэныгъэм хэлъ- хэсыр ханэ фэмыхъоу къызэращыриIотыкIырэр, жанрэ зэфэшъхьафыбэмкIэ фэкъулаеу Iоф зэришIэрэр Светэ къыхегъэщы, ипрозэ чъыгхэтэ бэгъогъэ дахэм зэрэфэдэр кIегъэтхъы.

Сэ сшъхьэкIэ къыхэсэгъахъо Саидэ адыгабзэр дэгъоу зэришIэрэр ыкIи зэригъэфедэрэр, усакIом гупшысэныр къехьылъэкIырэп, сыда пIомэ ыгукIэ шIоигъоу ышIэрэм, псэм ифабэ ригъэгъусэзэ, матхэ. Джары иусэхэр гум зыкIынэсыхэрэр. Щэч хэлъэп, адыгабзэр дэгъоу IэкIэлъ, гъэсэныгъэри ащ къыгот, гупшысакIэми фэкъулай. Илъэс 40 Iэпэ-цыпэм емызэщыжьэу гущыIэр елэжьы ыкIи ар къыдэхъу.

Зыпари сфэмылъэкIми – Сэлъэгъу шIу силъэпкъ, Хыорым уахътэм сехьми, Сигупсэ бзэр – синэпкъ! Силъэпкъ инэпкъ секIужьы. («Силъэпкъ»).

Лъэпкъым, хэгъэгум яжь, япс иIэшIугъэ зэхешIэ усакIом, оуие шъыпкъэм фэдэ хъун зэрэщымыIэр къызэрыкIо дэдэу, ау гум къиIукIыпэу къэIуагъ.

Джащ фэдэх усэхэу «Адыгабзэр», «Тэ – тыадыг» зыфиIохэрэр, ахэм усакIом ишъхьэлъытэжь ахэгощагъ.

Анахь мылъку лъапIэу ЧIым щызгъотыгъэр – Сиадыгабз! – еIо усакIом.

Уехъуапсэ ащ фэдэ осэшIу зэритырэ иныдэлъфыбзэкIэ къыIон зэришIэрэм. Унэ кIэпхагъэу, бзи шъхьи хэшIыкI горэ афыуимыIэми, мы гулъэчIэ гупшысэхэм укъагъэущы, узэрагъэплъыжьы ыкIи узэращалIэ, шIум уфащэ.

Тыгу къытеофэ – Тэ тыадыг. ЧIым тырэкIофэ – Тэ тыадыг! Тиадыгабзэ – тилъэгъохэщ, ЧIым тыщыгъуащэмэ – къы­тэджэжьын! Тихэкуи чIыпIэ щыдгъотыжьын! («Тэ – тыадыг»).

УсакIом дэгъу дэдэу ешIэ узщалъфыгъэу, узщапIугъэм фэдэу узщыгупсэфыни, узщызэхашIыкIыни, узщырэхьатыни зэрэщымыIэр. Арышъ, ухэтми, уиIэ бзи, шъхьи, лъапси, лъэпкъи, гупшыси уафэсакъэу, уарыгушхоу зепхьанхэ фае.

«СигущыIэ – дэнэ фыжь» зыцIэ тхылъыкIэм усакIоу Хъунэго Саидэ гущыIэр зэрэIэзэгъур, фэсакъымэ, ешIушIэзэ, гупшысэцэ цIыкIу пэпчъ кIэзыгъэнчъэу кIиугъуаемэ, ыфапэзэ гум, псэм янэфыпскIэ, зэхэшIэ орхэмкIэ ыгъэшъокIхэзэ, щыIэныгъэр зыфэдэр къыщыриIотыкIыгъ. УщыIэным щэIэгъэшхо сыдигъуи зэрищыкIагъэр усэ сатыр зэфэшъхьафхэм къыбгурагъаIо. УсакIор уиуIушэу, блыпкъ шъыпкъэу, ныбджэгъу хьалэл къыпфэхъу. Ипоэзие уигъэп­шъырэп — фэбагъэрэ IэшIугъакIэрэ кIэлъ.

ЦIыфхэр – зы усэ, ЦIыфхэр – зэфэусэх! ЦIыфхэр зэфэдэх. ЦIыфхэр – зэуас. ЦIыфхэр – зы уас. Зым – зэкIэ инэIуас. ЦIыфыр цIыфым фэрэраз. («ЦIыфхэр – зы цIыф»)

Ау гъашIэ бгъэшIэныр зэрэмыпшысэ кIэракIэр ешIэ усакIом, гум, псэм гушIогъо закъоп ащэчырэр – нэфым нахьыбэжьэу шIункIыр къатекIуатэ. Ауми щэIагъэрэ акъылрэ зиIэм имэфэ ошIу егъотыжьы.

КъеIэхи сыгу Урахыгъ – НэкIым ичъыIэ Къехыгъ, Къетхъохи сыгу Уратхъыгъ – НэкIым ыкIыб Къефэхыгъ… ШIункIым ыкIышъо Сиджан – Къупшъхьэхэм зыкъысхагъан! Дэкъацэу жьыр даубытэ, Сыгоу рачыгъэр акъутэ… («Гум»).

ЩыIэныгъэм фыжьымрэ шIуцIэмрэ, шIумрэ емрэ ренэу щызэпэIутых, ау цIыф Iушэу акъыл зиIэр ахэм афэса­къэу, хэти иягъэ римыгъэкIэу, хэкIыпIэхэм яусэ, ыгу кIэдэIукIзэ, зафэу шъыпкъагъэм фэкIо. Хъунэго Саидэ ипоэмэу «Гухэлъ, гулъэш, гукIэгъу» зыфиIоу тхылъым къыдэхьагъэм щыщ пычыгъор ащ ищыс.

Загъорэ илъэсишъэ сыныбжь – Тыгъэм зесэгъэу сынапIэхэр зэтелъэу, Загъорэ илъэс тIокI сыныбжь, Къэлапчъэр исымгъэсэжьэу сэчъэ. СаIокIэ цIыфыкIэхэм, сэгъэшIагъо – ЗэкIэри зылъыхъурэр гушIуагъо.

Саидэ итхылъыкIэу «СигущыIэ – дэнэ фыжь» зыфиIорэм «Гъогу маф!» фэтэIо, ифэшъошэ уасэ къыфашIынэу тэгугъэ.

Мамырыкъо Нуриет.