IофшIагъэм осэшIу фашIыгъ

Мэзаем и 24-м Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ тхылъеджапIэ биологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу, Мыекъопэ къэралыгъо технологическэ университетым чIыгум игъэфедэнкIэ икафедрэ ипащэу Iэшъынэ Юныс Нухьэ ыкъом итхылъыкIэу «Габукай – Теучежхабль» зыфиIорэм илъэтегъэуцо щыIагъ. Ар авторым икъуаджэ фэгъэхьыгъ.

Зэхахьэм авторым икъоджэгъухэр – гъобэкъуаехэр бэу щыIагъэх. «Узэкъотмэ, къушъхьэ­ри бгъэкощын» аIуагъ. Ащ ищыс лъэтегъэуцом къекIолIагъэхэр чанэу, хъупхъэу ащ зэрэхэлэжьагъэхэр, нэбгырэ пэпчъ пIоми хъунэу, IупкIэу, зэгъэфагъэу тхылъыкIэмкIэ яшIошIхэр къызэраIуагъэр. Iофтхьабзэр къызэIуихыгъ ыкIи зэрищагъ СССР-м спортымкIэ имастерэу, Урысыем изаслуженнэ тренерэу Хъот Юныс. Iэшъынэ Юныс къуаджэу Гъобэкъуае зэрэщыщыр, адыгэ унэгъо Iужъу къызэрихъухьагъэр, кIалэм ятэу Iэшъынэ Нухьэ зэрэкIэлэегъэджагъэр, янэу Симэ адыгэ лъэпкъ усакIоу Теуцожь Цыгъо зэрипхъур къы­Iуагъ. Юныс къоджэ еджапIэм щеджэфэкIи ипшъэрылъ зэришIэщтыгъэр, ащ ыужым колхозым механизаторэу Iоф зэрэщишIагъэр, дзэ къулыкъур зэрихьыгъэр, къызэкIожьым Пшызэ къэралыгъо аграрнэ университетыр къызэриухыгъэр, 1992 – 1997-рэ илъэсхэм къоджэ колхозэу В. И. Лениным ыцIэ зыхьыщтыгъэм зэритхьамэта­гъэр къыIотагъ. КIалэм сыд фэдэрэ Iофи ыIи ыгуи яIоу бэ зэрэфызэшIокIыгъэр, 2009-рэ илъэсым Московскэ къэралыгъо университетэу М. В. Ломоносовым ыцIэкIэ щытым докторскэ диссертациер къызэрэщиушыхьатыгъэм цIыфхэм анаIэ тыраригъэ­дзагъ, ау непэ зыфызэхэхьагъэ­хэр Iэшъынэ Юныс икъуаджэ фитхыгъэ тхылъыкIэу «Габукай – Теучежхабль» зыфиIорэр арэу зэрэщытыр кIигъэтхъыгъ.

Лъэтегъэуцом апэрэ шIуфэс гущыIэр къыщиIуагъ Краснодар къикIыгъэу, РАН-м иакадемикэу, Пшызэ IофшIэнымкIэ и ЛIыхъу­жъэу, тхылъыр зытхыгъэ Iэшъынэ Юныс икIэлэегъаджэу, шIэныгъэ лъагъом ар тезыщагъэу Шэуджэн Асхьад. Юныс шIэныгъэ дэгъуи, IофшIэкIэ амал инхэри IэкIэлъ зэрэхъугъэр къыхигъэщыгъ, сыд ышIэми, лъэшэу зэрегугъурэр, къыдэхъурэри зэрэбэр къыIуагъ. «Мары джы Iэшъынэ Юныс икъуаджэ ехьылIэгъэ тхылъышхор къыдигъэкIыгъ, мэзитIукIэ узэкIэIэбэжьмэ, ащ Краснодар лъэпкъ шIэныгъэ Гупчэм лъэтегъэуцо щыфашIыгъ, купкI дэгъу зиIэ тхылъэу алъытагъ. Ар бзитIукIэ тхыгъэ, тхылъым еджэщтхэм япчъагъэ ащ къыIэтыщт. Къуаджэу Гъобэкъуае къыкIугъэ гъогур, ащ цIыфэу дэсхэр зэрэ­лэжьакIохэр, сыдигъуи уахътэм дэIорышIэхэу зэрэщыIэхэр, ялэжьэкIэ-хъупхъагъэ, зэошхом къоджэдэсхэр псэемыблэжьэу зэрэхэлэжьагъэхэр, зэо ужым щыIэкIэ тынч гупсэфыр зэрагъо­тыжьыгъэр, щыIэныгъэм дэлъэбакъохэу, еджэгъэ-гъэсагъэхэр бэу къызэрэдэкIыгъэхэр тхылъ нэкIубгъохэм къаIуатэ, — къы­Iуагъ А. Шэуджэным. Краснодар щыпсэухэрэм тхылъыр агу лъэшэу рихьыгъ. IофшIэгъэ ушъэгъэ гъэшIэгъонэу зэрэщытыр кIа­гъэтхъызэ, ащ Адыгэ Респуб­ликэм икъэралыгъо шIухьафтын епэсыгъэу алъытагъ, ащ имызакъоу, адыгэ къоджэшхом итарихъ тхылъ иавторэу Iэшъынэ Юныс АР-м икъэралыгъо тын лъапIэу «Адыгеим и Щытхъузехь» зыфиIорэр фэгъэшъошэгъэныр зэхахьэм хэлэжьагъэхэм игъоу алъэгъугъ. Непэрэ зэIукIэм хэсхэми а гупшысэм къыдырагъаштэмэ, щэч хэлъэп кIалэм ищытхъу Iахь къызэрэIукIэжьыщтым. Джащ фэд, къуаджэм ыцIэн фаер, зафэу пIон хъумэ, Теуцожьхьабл нахь, Гъобэ­къуаеп».

Лъэтегъэуцор псэлъэ кIэкI зэкIэупкIагъэкIэ лъигъэкIотагъ зэлъашIэрэ сурэтышI-модельерэу СтIашъу Юрэ: «Чылэр мы тхылъыкIэм ыгъэдэхагъ, ыIэтыгъ, — къыIуагъ ащ, — къуа­джэмкIи, лъэпкъымкIи, ХэгъэгумкIи тхылъ дэгъум осэшхо иI, ащ лIэужхэр еджэщтых, ыпIущтых, якъуаджэ ашIэщт ыкIи ежьхэми зыкъаригъэгъотыщт. Унагъо пэпчъ пIоми хъунэу фэгъэхьыгъэр дагъотэщт. Тхьа­уе­гъэпсэу!»

Лъэтегъэуцом къэкIонэу мы­хъугъэхэми, ащ Краснодар щыщ­хэу тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, профессорэу Анна Еремеевам ыкIи зэлъашIэрэ тарихълэжьэу Алла Тереховам Iэшъынэ Юныс итхылъэу «Габукай – Теучежхабль» зыфиIорэмкIэ, гущыIэу къаIуагъэхэм тядэ­Iугъ. Къоджэшхо инэу лъэпсэ куу зиIэм уфэтхэныр мыпсынкIэми, мы пшъэрылъ иныр авторым щытхъу хэлъэу зэригъэцэкIагъэр кIагъэтхъыгъ, ежь цIыфхэу ащ непэ дэсхэр къызэрэдеIагъэхэм, гукъэкIыжьхэр лъэпсэ пытэу тхылъым зэриIэхэр, адыгэ лъэп­къыр озыгъашIэу, лъытэныгъэ лъэпкъым фэозыгъэшIэу ыкIи Юныс итхылъыкIэ Хэгъэгум итарихъ чIыпIэ зэрэщыриIэщтыр хагъэунэфыкIыгъ, авторым «Тхьауегъэпсэу!» раIозэ, иIоф­шIагъэ къэралыгъо тыныр къы­зэрилэжьыгъэм дырагъэштагъ.

СыхьатитIум ехъум кIогъэ Iофтхьабзэм зэлъашIэрэ цIыф гъэшIэгъоныбэ гъобэкъуаехэу къыщыгущыIагъэх: Урысыем инароднэ сурэтышIэу, тхакIоу Къат Теуцожь. Ежь ышъхьэкIи я 18-рэ илъэс жъалымым гъо­бэкъуаехэм хьазабэу ащэчы­гъэр тхылъэу къытхыжьыгъ. Теуцожь Цыгъо ипроизведениехэр Къатым исурэтхэмкIэ ыгъэкIэрэкIагъэх, джы Iэшъынэ Юныс итхылъыкIи шъошэ-теплъэу иIэр ритыгъ, нэмыкI упчIэхэу тхы­лъым итхынкIэ къэуцухэрэмкIи IэпыIэгъу авторым ар фэхъугъ. Т. Къатым зэхахьэм теубытагъэ хэлъэу къыщиIуагъ, тхылъыр зэрэIофшIэгъэ иныр, икъур, къуа­джэмкIэ егъэшIэрэ саугъэт мыкIодыжьынэу зэрэщытыщтыр, Юныс имурад зэрэзэшIуихыгъэр.

Гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу Т. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм идиректор игуадзэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Биданэкъо Марзият икъуаджэ тхылъ ушъагъэ иIэ зэрэхъугъэм зэригъэгушIуагъэр, икъоджэгъу­хэм зэкIэми ыкIи авторым ащкIэ зэрафэгушIорэр, игуапэу тхы­лъым зэреджагъэр ыкIи анахьэу «ЧIыпIацIэхэр» зыфи­Iорэ шъхьэм лъэшэу зэригъэрэзагъэр, IофшIагъэм мэхьанэшхо зэриIэр, ар жъи кIи зэфэдэу къызэрэшъхьа­пэщтыр къыIуагъ. Тхылъыр Iоф­шIэгъэ ухыгъэ дэгъоу, АР-м икъэралыгъо шIухьафтын ептыныр зэпэсыгъэу ылъытагъ.

ЗэлъашIэрэ шIэныгъэлэжьэу Мамый Руслъан, ежь икъоджэ Шыхьанчэрыехьаблэ щыIэжьэп, Гъобэкъуае ыгукIэ пэблагъэу, ныбджэгъубэ-цIыфышIубэу къыдэкIыгъэм ежьыри ышъхьэкIэ захелъытэ. Къуаджэм тхылъ иIэ зэрэхъугъэр лъэбэкъу дахэу, узыгъэгушхоу ылъытагъ.

ЛъэныкъуабэкIэ IофшIагъэм къекIуалIэхэзэ, гупшысэ зыхэлъ псэлъэ IупкIэхэр къашIыгъэх Адыгэ къэралыгъо университетым хьисапымкIэ ыкIи компьютер шIэныгъэхэмкIэ ифакультет идеканэу СтIашъу Айдэмыр, АР-м наукэмкIэ илъэпкъ Гупчэ иIофышIэу Теуцожь Нуриет, УФ-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу СтIашъу Аскэр, къуа­джэу Гъобэкъуае дэт Теуцожь Цыгъо илитературнэ музей идиректорэу Тхьаркъохъо Юрэ, культурэм и Унэу къуаджэм дэтым ипащэу Тхьаркъохъо Дариет, мыхэм анэмыкIхэм.

МэфэкI лъэтегъэуцор къагъэ­дэхагъ культурэм икъоджэ Унэ илъэпкъ ансамблэу «Лащын» хэтхэм, «Гъобэкъуае иорэд» (гущыIэхэр зыехэр – Хьакъунэ Зарем, орэдышъор – Блэгъожъ Юныс) къаIуагъ.

Лъэтегъэуцом хэлэжьэгъэ пстэумэ, къэгущыIагъэхэм зэрэкIагъэтхъыгъэу, Iэшъынэ Юныс итхылъыкIэу илъэси 4-м ехъум ыгу етыгъэу Iоф зыдишIагъэр IофшIэгъэ зэтегъэпсыхьэгъэ дэгъоу зэрэщытыр ыкIи АР-м и Къэралыгъо премие ащ къыфагъэшъошэныр къылэжьыгъэу зэралъытэрэр къаIуагъ.

Ежь Iэшъынэ Юныс лъэтегъэуцом ыкIэм икIэлэегъаджэу илъэс 30-м къехъугъэу гъозэрыплъэу иIэм гъунэнчъэу зэрэфэразэр къыриIотыкIыгъ, Шэуджэн Асхьад ежь фэдэ нэбгыри 10 пчъагъэр шIэныгъэ хьасэм зэрэхищагъэм, шIур мыпшъыжьэу зэрилэжьырэм афэшI «Тхьауегъэпсэу!» риIуагъ. Икъуаджэ итхылъ ытхынымкIэ IэпыIэгъу къыфэхъугъэхэм – икъоджэгъу­хэм, архивхэм ыкIи АР-м итхылъеджапIэ яIофышIэхэм, лъэшэу зэрафэразэр кIигъэтхъыгъ, зэхахьэм къекIолIагъэхэм «Шъопсэу!» къариIуагъ.

Мамырыкъо Нуриет.