Институтыр къэсыухыгъакIэу Адыгэ хэку музеим Iоф щысшIэщтыгъ. СэнэхьатымкIэ сишIэныгъэхэм ахэзгъэхъонэу Шъачэ дэт къэралыгъо-тарихъ музеим сагъэкIонэу къысаIуагъ. Сизакъоу чыжьэшхоу сыкIоу къыхэкIыгъэпти, сыгукIэ сыгупсэфыгъэп.

Шытхьалэ имэшIоку IукIыпIэ сыIотыфэ уахътэ сиIагъэми, Iулъхьэ зыIуслъхьагъэп, гумэкIым сиIыгъыгъ. ИIуапIэ фэдиз ишIапIэ пымылъэу жъоныгъокIэ мазэу икIы пэтырэм ипчыхьэ кIотагъэ, хыIушъо къа­лэм сызыщэщт мэшIокури къызэрэсыгъэмкIэ макъэ къагъэIугъ. ЦIыфхэр езэрэфыжьагъэх, сэри зы пакетрэ сиIалъмэкъ­жъые дахэрэ сыблыгоу се­жьагъ, проводницэри къысфэчэф дэ­дагъ: «Иди, красивая, иди» ыIозэ, сыздэкIощт лъэныкъор къысиIозэ билетыр къыситы­жьыгъ. Сихьи сетIысэхыгъ. Джы шъхьаныгъупчъэмкIэ сызIутыгъэ вокзалым къыIусынагъэхэм сакъыхаплъэщтыгъ.

Чэщым иостыгъэ нэфхэм мы чIыпIэр зэфэдэкIэ зэлъа­гъэнэфыщтыгъ. Тучан цIыкIухэм Iоф ашIэщтыгъ, щэфакIохэри Iэ ушъагъэхэу — зым бэшэ­рэбхэр, адрэм хьалыжъохэр, ящанэрэм мороженэр аIыгъэу зечъэщтыгъэх, чэщыми пшIэ­­щтыгъэп. ГукIэ сянэ-сятэхэм санэсыгъ, сятэ сызэрэкIощтыр ышIэу щытыгъэмэ къызэрэсыщтыгъэр, аужыпкъэм, сышIосабыеу, ыгу мырэхьатэу сызэрищэщтыгъэр сэшIапэ. Джаущтэу анэ къыстемыплъэхъукIэу ни, ти, сшыпхъу нахьыжъхэри къыстеубгъуагъэу зэрэщытхэм сэр­сэрэу зыкъэзгъотынымкIэ тIэкIу сегъэбэлэрэгъы. Ау джы мары сизакъу, хьау, сянэжъ зэриIоу, «Тхьэр сигъус».

СиIофшIапIи, сиIофшIэгъухэри бэшIагъэу зэрэсымылъэгъугъэхэр шъхьэм къыридзагъ. Ау сыхьатыр 9 — 10-м къыIуахы къодыерэ лъэпкъ музей цIыкIур джыдэдэм зэрэшIункIыбзэр сыгу къызэкIыжьым, ащ нахьыбэрэ сапылъыжьыгъэп.

МэшIокур мыщ дэжьым «чыф-сыф» ыIозэ ежьагъ, сэри, гъэшIэгъонба, зы гушIуагъо горэм сызIэкIиубытагъ. СэшIа ар къызхэкIыщтыгъэр? Сигъогупэ зэрэзэпыфагъэр ара е сабый шIыкIэу сигъэгушIощтыгъа мэшIоку зэтегъэпсыхьэгъэ дэ­хэшхоу, шъхьаныгъупчъэ Iухъо­хэм анэсыжьэу зиIэхэу, Москва къэлэшхом къикIэу Адлер кIорэм сызэрисыр ара?!

ГукIэ сэгущыIэфэ, мэшIокур еужьырэу шIукIаеу зэрэчъагъэр къэсшIагъ, джы ар хэушъыкIэу тау-таш горэхэр, мэз пыры­пыцухэр къызэринэкIызэ, къыблэмкIэ чъэщтыгъэ. ШIункIыгъ. Нахьыбэр чъыещтыгъэ, сэ сы­чъыен унашъо сиIагъэп, сы­блищыщтыми сшIэрэп сIуи, пIэ сымышIынэу исхъухьагъ.

Семыжэгъахэу щай стыры-бзэ стаканышхохэр зыIыгъ хъу­лъфыгъэ джэдэшхор санэIу къиуцуагъ: «Милая, пейте чай, скучать не надо» ыIозэ, сыгу илъыр къышIагъэу, щайри шъоущыгъу гъэпкIэгъэ цIыкIуи сапашъхьэ къырилъхьагъэх, шоколад плиткэ сызэрэфаер ес­Iуагъ, нэрэ-Iэрэм ари къыс­фигъэсыгъ. ДэхэкIае сисыгъэм фэдэу мэшIокуми нахь сесэжьыгъ, Iэнэжъыеу сапашъхьэ итыр зэрэслъэкIэу зэIузгъэкIоти, щаим сешъонэу сыфежьагъ.

Мыщ дэжьым сапашъхьэкIэ щыт зэIухыгъэ пIэм зы бзылъ­фы­гъэ къыхэтIысхьагъ, сэлам ма­кIэу къыхи, «чай стынет, а я никак не надышусь» ыIуи, игуапэу ешъоу ригъэжьагъ. Си­шоколад зэхэкIыкIагъэ щыщ та­къыр «угощайтесь» сIуи, фэсщэигъ. «Подождите, тогда и я кое-что имею» ыIуи, тхы­лъыпIэ къэмланым дэлъэу зыгорэ къыштагъ, Тульскэ хьалыжъые шIыгъэкIагъ, къыбзи, къэтIысыгъ. КъыIугушIукIи, «да­вай знакомиться» ыIуи, ыIэ къыщэи «Атлана» ыIуагъ, сэри сцIэ згъэкIэракIэзэ къесIуагъ «Нуриета».

Атланэ хэбдзын хэмылъэу бзылъфыгъэ Iугъэ-шIыгъэ дэхагъ, ныбжьыкIагъэп, ау мыр ыныбжь пIонэу щытыгъэп.

Сыдрэ дахи нэр егъэшIуба, сигопагъэ мыщ фэдэ бзы­лъфыгъэ зэгъэфагъэ гъогогъу къызэрэсфэхъугъэр. АпэрэмкIэ, щаим идэгъугъ, шоколадым ыкIуачI, хьалыжъыем икъэбар тарыгущыIагъ. Атланэ зэрэгъэ­псыкIашIом псынкIэу гу лъы­стагъ, етIанэ анахьэу ышъхьэ зэрэшIоIофыр, зэрэзыпылъы­жьыр къыхэщы, ащ мэхьанэ иIэба бзылъфыгъэмкIэ. Егъэлыягъэ хэлъэп, ау ыIэбжъани, ылъэбжъани зэкIэшIыхьагъэх, шъхьац тIыргъом заколкэ кIэракIэ хэлъ, жемчуг тхьакIумалъэмрэ ащ фэдэ Iэ­лъынэу илъымрэ лъэшэу дахэх, ежьыми къекIупэх. Сшыпхъу нахьыжъ дахэхэр сыгу къыгъэ­кIыгъ, зыгорэущтэуи афэсэгъадэ.

«Нуриеточка, девочка тыдэ укIора, къысаIу?» къэупчIагъ ар. сэ къэIогъу симыфагъэу къыпи­гъэхъожьыгъ, «сэ гъэпсэфакIо сэкIо, мэфэ 15 ипIалъэу».

СтажировкэкIэ апэрэу Шъачэ сызэрэкIорэр, музей научнэ IофышIэу сызэрэщытыр езгъэшIагъ. Джаущтэу тапэ илъ чэщ гъогум зэраIоу «лъэмыдж» етыдзыгъ. Такъикъ 20 — 30 нахь мыхъугъэми мы бзылъфыгъэм сызыIукIагъэр зысшIэщтыгъэр бэшIагъэу къысщигъэхъугъ.

— Учъые пшIоигъоба? — къыс­фэгумэкIы.

— СшIоигъоп, чэщдэсыр сикIас, — пчэдыжьыпэм сызэ­рэхэчъыежьырэр хэпхыжьымэ сIуи, згъэщхыгъэ.

СызэригъашIэу упчIэ зытIу къыситыгъ, сэри сиунагъо, си­къуаджэ, къэсыухыгъэр, Мые­къуапэ сыкъызэрэдэнагъэр кIэкI дэдэу къыфэсIотагъэх.

— УщыIэныгъэ еогъэжьэ къодый, нэнау, гъашIэр къыпфэзэфэнэу пфэсэIо, — ыIуи къысфэлъэIуагъ. Ау сэ ар дэ- дэм гъашIэр зафэуи, мызафэуи мэхъуа зыфэпIощтыр сшъхьэ къилъэдагъ, бзылъфыгъэм игущыIэ зынэсырэми гу лъыста­гъэп. Арыщтын «век живи, век учись» зыкIаIорэр.

ГущыIэкIэ къысфэмыIуагъэр сынэгу кIилъэгъуагъэу, Атланэ къакIуи сабгъукIэ къэтIысыгъ. Джащ дэжьым бзылъфыгъэм ынитIу акIэлъ нэшхъэеу гупсэф къезымытырэр къэлъэгъуагъ.

— Бзылъфыгъэ пэпчъ сыда анахь зыкIэхъопсэу зыфалIэрэр? — къэупчIагъ.

— Дэхэнэу ары.

— Тэрэз. Ау дахэу укъэхъуным нахьи, насыпышIоу укъэ­хъуныр зэрэнахь дэгъур бэмэ ашIэрэп. Ар сэIо шъхьаем, тэ тшIоигъом нэмыкIыба Тхьэм хэти къырипэсэу къыритырэр.

Гу зэрэлъыстагъэу, такъикъ зытIо зыгорэ къымыIоу зэтедыягъэу зыщысыгъэ уж, къызхэкIыгъэри о къашIэ, илъэсхэм ыгу дагъэпыхьэгъэ къэбар-тхыдэм ышъхьэ къырихыгъ.

— Насыпыр, — къырищэ­жьагъ гущыIэр Атланэ, — ся­нэжъ зэ­риIощтыгъэу, хьакIустэл цIыкIум итэу утэралъэу Тхьэм тIэгу къы­регъэуцо. Ар зышIоIофэу, фэсакъэу, изымыкIутырэм къабыл фэхъу; ау умышIахэу бгъэу­тэралъэмэ пшIуикIутызэ, Iахьынчъэ дэдэуи укъэнэн ылъэкIыщт. Iушым бэ гу зылъитэрэр, ау цIыфхэр зэфэдэхэп. Сыд фэп­шIагъэу, Iуплъхьагъэми, зэкIэ къызIутэкъужьыхэри, ышъхьэкIэ зыфаер теубытагъэу зымышIэхэрэри щыIэх. Илъэс 18 сызэрэхъугъагъэр, шъхьэгъусэр илъэси 9-кIэ сэщ нахьы­жъыгъ… — хэплъызыкIыгъ.

— Енэгуягъо, сэри джа «изыкIутыхэрэм» сащыщыгъэкIэ: сиIагъ бзылъфыгъэ насып — сыжэ къыдэзырэр къысфишIэу псэогъу, ынэ къыстеплъэ­хъукIыщтыгъэп, гъэсэгъагъэ, псэо­лъэшIыгъ, кIэлэ закъуи фысиI. Ау шъоур IэшIу дэдэми, пшхы зэпытмэ гур щэкIы… Сэр-сэрэу илъэси 6 — 7-кIэ уни, тахъти, лIыри, шъаори, тшхыри – зэкIэ сыгу темы­фэжьхэ хъугъэ. ГъучI хъагъэм дэс бзыум сыфэдагъ. Iоф сшIэщтыгъэп, Iахьыли, ныбджэгъуи, цыхьэшIэгъуи сиIагъэп, сыкIоми сычъэми лIыр кIэрышIэу сиIагъ. Дытэгъэ-епхыгъэ псэукIэ гъэтхъыхьагъэм сызыфэежь щымыIэу сызэтыричыщтыгъ. Сэри сыцIыфба?! СшIоигъуагъ зэзгъэгъотыгъэ сэнэхьатымкIэ Iоф сшIэнэу, ау сыбысымгощагъ. Ежьыр сэркIэ — пщы, пачъыхь, Iэшъхьэтет, ины, лъэшы, сэ зэрэхъурэмкIэ, шIои­гъофэ, сырипкъыгъу.

Сыкъызэщичыгъ. Сипшъэ­шъэгъухэр къысэхъуапсэхэу шэн зэтет дэдэ сиIагъэми, сыкъэмышIэжьынэу шэнычъэ сыхъугъ, нысхъапэу сыщыIэным сесэн слъэкIыгъэп… Илъэси 5 зы­ныбжь тишъао ятэ лъэшэу фэ­щэгъагъ, сабыир зэпыптхъыщтэп ныIа?! Тым мылъкуи, щы­IакIи иI, хабзэри зиIэм деIэщт, етIани кIалэр тым кIырыплъэу къэтэджыным мэхьанэ иI. Сыдми, сыгокIыжьыгъ. Къысэдэуа­гъэп ыкIи седэуагъэп. Тиунэ бэ­рэ къихьэщтыгъэ, лIым иныб­джэгъугъэмрэ сэрырэ шIу тызэрэлъэгъугъ… Илъэс 17-м итэу пшъашъэ зэдытиI, лIыр творческэ цIыф, режиссер. Сэри сыгукIэ ошъо пщэфмэ сахэтыныр сикIас, тызэкIугъ. Iоф сэшIэ, университетым эстетикэмкIэ щесэгъаджэх, сишIэныгъи хэзгъэхъуагъ, кандидат диссертациери къэсыушыхьатыгъ. Усэн­гупшысэныр схэлъ, сэтхэ, ау сэркIэ анахь мэхьанэ зиIэр ушъхьафитыныр, дунэееплъыкIэ хэшыкIыгъэ уиIэныр ыкIи ар къэбгъэшъыпкъэжьыныр ары. ЩыIэкIэ-псэукIэм гуфит-шъхьафитэу ухэтыныр тхъагъоба, уишIошI гъэнэфагъэхэр зафэу къипIотыкIынхэр къыбдэхъоу, узэрэцIыфыр, уиамал, уиакъыл зынэсрэр пшIэу ыкIи а зэкIэмкIэ нэмыкI ощ фэдэ цIыфыбэм IэпыIэгъу уафэхъуныр?! ГъашIэр — нэгъэупIэпIэгъу икъурэп, пшIоигъом тетэу, пкIуачIэ къызэрихьэу, угукIэ узфаер пшIэу ыкIи ащ улъыIэсэу бгъэшIэныр зымыуасэ щыIэп.

— УикIалэ ыкIи уиапэрэ шъхьэгъусагъэм сыда къары­кIуагъэр? — семыупчIын слъэ­кIыгъэп.

— Псаух, узынчъэх, загъорэ тызэрэлъэгъух, — Атланэ ыма­къэ тIэкIу зэпыугъ…

Сигъогогъу къыIохэрэр сшIогъэшIэгъонэу, сызэцIыкIум пшы­сэхэм сызэракIэдэIукIыщтыгъэм фэдэу Атланэ ымэкъэ зэщиз шъабэ сызфикъудыеу, мэшIоку псынкIэм ичъи игуапэу сыкIигъэсысыхьэзэ, зэрэхъугъэри сымышIэу сыхэпэзагъ.

Сыкъызэлъатэм, зинэфылъ къызэIузыхыгъэ мэфакIэм ынэпэ шэплъ къэслъэгъугъ, мэшIокур къызэрэуцурэр къапшIэу, цIыфхэр къезэрэфыжьэжьыгъэх — ПсышIопэ станцием тыкъэсыгъ. Сигъогогъу бзылъфыгъэр дэпкъымкIэ ынэгу гъэзагъэу щылъыгъ, чъыеу къысщыхъугъ. Тыкъызнэсыгъэ чIыпIэм итеплъэ шхъонтIэ кIэракIэ, ипчэдыжьыпэ жьы чъыIэтэгъэ къабзэ хы­Iушъом тызэрэнэсыгъэр къыуагъашIэ, ау Шъачэ иблэ­гъэ-чыжьагъэ къэсIонэу сшIэщтыгъэп. Атланэ сыфэсакъызэ себгъукIуи, сэри коридорым сиуцуагъ, сигъогу апэрэу сигъэ­гушIуагъ, сапэ илъым сыдэгузажъоу, сыщыгугъэу сшIуабэ дашIэщтыгъ.

«Лоо, Дагомыс, Сочи!» проводницэм мэкъэ къегъэIу. Сэри гукIэ а зэкIэ къыкIэ­сэIотыкIы­жьы, сызыхэфэгъэ ду­нэе пшысэр зыфэзгъэдэщтыр сымышIэу, слъэгъурэр сшIомакIэу зысэ­плъыхьэ. СизэхашIэхэр, шъхьац блэгъэ кIыхьэхэу, къысэтэкъо­хых. «Сыдэу дэгъоу ашIагъа мыщ фэдэ джэнэт чIыпIэм тхьа­­­мафэрэ сыщыIэнэу сыкъызэрагъэкIуагъэр» зэсэIожьы.

Купэм сыкъызехьажьым,бзы­лъфыгъэр исыгъэп, ащыгъум къэтэджыжьыгъ сIуагъэ. Ащ нэ­сыфэ мэшIокури Шъачэ къе­кIолIагъ. Атланэ умышIэмэ, мыщ имысыгъэу, иунэ къикIыгъэм фэдэу, зэIугъэджыджы­кIыгъэу сапашъхьэ итыгъ.

— Тыкъэсы, — ыIуагъ.

сэри сихьап-щыпхэр къэсштэ­жьы­гъэх. Турбазэу «Сокол» се­­кIолIэнэу зэрэщытыр ситхылъ итхэгъагъ. КъызэрэчIэкIыгъэмкIэ, мыры сигъогогъу Атлани зыгъэпсэфыпIэ турбазэу къыз­дакIощтыгъэр. Джаущтэу Тхьэм тызэфихьыгъагъ.

Шъачэ тхьамафэрэ зыщысплъыхьэу, музей Iофым зыщы­фэзгъасэу, къалэм итарихъ чIыпIэхэр зэзгъэлъэгъоу синыбжьыкIэгъу дэдэм сызэрэщыIагъэр. ПкIыхьэпIэ дахэу бэрэ шъхьэм къыщыдэоежьэу къы­хэ­кIы сигъогогъу хъугъэгъэ Атланэ. Тхылъ зыфатхырэм фэдэ бзылъфыгъэм ышъхьэ къырыкIуагъэр зэкIэ кIэгъэзынчъэу сымышIапэрэми, гъэшIэ дахэрэ насыпрэкIэ ренэу сыфэлъаIо.

Мамырыкъо Нуриет.