Аужырэ тхьамэфэ зытIущым Интернетым Ошъэдэ Iуашъ­хьэ къычIахыгъэ тыжьын сырбыхэм якъэбар лъэшэу къы­ще­кIокIы.

[caption id="attachment_107167" align="aligncenter" width="800"] Тыжьын сырбымэ ащыщэу дышъэ ыкIи тыжьын цу скульптурэр зыпы­лъыщтыгъэр. ИкIыхьагъэр зы метрэрэ сантиметрэ 17-рэ.[/caption]

Илъэс 5000 фэдизкIэ узэкIэIэбэжьымэ, пивэ зэрыт къошынышхом ижъырэ адыгэхэр къетIысэкIыхэти, сырбыхэр, соломкэмэ афэдэхэу, халъхьэхэти, нэ­бгырэ заулэ ахэмкIэ зэдешъощтыгъэхэу къыушыхьаты шIоигъоу Санкт-Петербург щыщ шIэныгъэлэжьым зэфэхьысыжь ышIыгъ ыкIи Европэм къыщыдагъэкIырэ журналым ыгъэхьыгъ.

[caption id="attachment_107163" align="alignleft" width="372"] ПIый шъыхьахь (сурэт), джэрз, хьат­хэм якультур, Богазкеи пачъы- хьэ Iуашъхьэм къычIахыгъ. Шъыхьэ шъып­къэм фэдиз иинагъэу ашIи, Тыр­куем игъогу горэм Iуагъэуцуагъ.[/caption]

Ар зигукъэкIыр зэлъашIэрэ археолог. Джэрз пасэмрэ дольмен культурэмрэ язэгъэшIэн пылъ. ГъэшIэгъонхэр тишъо­лъыр къыщигъотыгъэх, къытхыхьагъэх. Ау загъорэ мыщ фэдэ шъыпкъагъэ зыхэмылъ зэфэхьысыжьхэр шIэныгъэлэжь цIэрыIомэ къызэрапкъырыкIырэр гухэкI мэхъу.

Илъэсишъэм къехъугъ адыгэ археологиемрэ тилъэпкъ ехьылIагъэхэмрэ ясыдрэ лъэныкъуи зэрагъашIэхэу ауж зитхэр. Тэ, адыгэхэм, тиижъырэ тарихърэ археологиерэ апылъхэу гъэсагъэхэр тиIэхэп. Гъэ къэс къэлэ шъхьаIэмэ къа­рэкIыхэшъ, экспедициехэр тиреспубликэ къэкIох, къагъотыхэрэр тилъэпкъ къырамыпэсхэу, зэдырагъаштэу зыгорэм къыращыгъэхэу, къычIатIагъэхэу къаIо. А шIэныгъэлэжьхэм адыгабзэри, ти­лъэпкъ ишэн-хабзэхэри, тиIорIуатэхэри ашIэхэрэп, зэрагъэшIэнхэуи фаблэ­хэрэп, ау тятэжъмэ якIэныжъ къазэ­рэшIошIэу зэфэхьысыжьхэр фашIых.

Интернетым къырагъэхьагъэм къы­фэ­тэ­гъэзэжьы ижъым-ижъыжьым къы­щегъэжьагъэу адыгэхэм бахъсымэ, мамырыжъ, шъуатэ ыкIи нэмыкIырэ шъон кIуачIэхэр ашIыщтыгъэх. Зэрешъохэрэ бжъэ зэфэшъхьафхэр, Iэгубжъэхэр, хьакъу-шыкъу зэмылIэужыгъохэр яIэщтыгъэх, ау нарт хъишъэми, титарихъи, тиIорIуатэхэми къахэфэрэ сырб горэ хагъэбэу, фы­шъхьэ горэм хэшIыкIыгъэ шъон кIуачIэм ре­шъощтыгъэхэу, ащ фэдэ хабзэ адыгэмэ ахэлъыгъэу тенэгуерэп. Шъыпкъэ, псы­шъуалъэхэр яIэщтыгъэх. Ар шъыхьэ бжъакъом къыпакIыкIыгъэу, ыпэкIитIу пыутыгъэу, бжъэм ыкупкI илъ хъагъэхэр къырамыцIэнтхъукIыгъэхэу зыдаIыгъыщтыгъэх. Темэныпсым е псы­хъоу мы­чъэрэм хагъэбыти, хьалэ-булэу (взвеси) хэлъхэр дырамышъунэу, а хъа­гъэу кIо­цIырытхэмкIэ азызэ ешъо­щтыгъэх.

Мыекъопэ Iошъхьэшхом, Ошъадэ, къычIахыгъэ сырбыхэу 8 хъухэрэм дышъэ ыкIи тыжьын цу скульптурэхэр апалъхьэщтыгъэх, агъэпIыйхэу даIэтаещтыгъэх нахь, шIуалъэщтыгъэхэп.

[caption id="attachment_107165" align="aligncenter" width="800"] ПIый шъыхьахь, цухэр, шъыхьэ, джэрз, хьат культур, тиэрэ ыпэкIэ я 2250-рэ илъ., Богазкей, Тыркуер.[/caption]

Ижъым-ижъыжьым хьатхэм шэн-ха­бзэу яIагъэмкIэ, джэрзым хэшIыкIы­гъэ­хэу тыгъэм итамыгъэхэр, быракъ папкIэу, зэхэхьэшхомэ къащаIэтыщтыгъэх, псэушъхьэ теплъэ зиIэ цу ыкIи шъыхьэ скульптурэхэр бэщ кIыхьэмэ пIыихэу ашъхьапэмэ апалъхьэхэти, нэшхъэигъэ хьэдэгъэ фэIо-фашIэхэм ащагъэфедэщтыгъэх. Тыркуем бэ хъухэу ахэм афэ­дэхэр къыщагъотыжьыгъэх.

[caption id="attachment_107166" align="aligncenter" width="800"] Ошъадэ къычIахыгъэ дышъэ ыкIи тыжьын цу скульптурэхэр, шъы­хьа­хьыхэр. АшъхьагъыкIэ, лъэбакъохэрэ цухэр — дышъэидэх, мыекъопэ культур.[/caption]

ШIэныгъэлэжьхэм агъэунэфыгъапэу щыт адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ хьат культурэм алъапсэхэр зэрепхыгъэхэр. Богазкёй щатIыгъэ пачъыхьэ Iуашъхьэми Мыекъопэ Ошъади къащачIахыгъэ скульптурэхэр зэфэдэ шъыпкъэх, зы тарихъ лъэхъан зашIыгъагъэхэр, зэрагъэфедэщтыгъэ шIыкIэхэри зэтефэх.

Ошъадэ къычIахыгъэ цу скульптурэхэр тыжьын сырбыхэм апылъхэу, ижъырэ хабзэм тетэу, хьадэм ифэIо-фашIэхэр агъэцэкIэфэ аIыгъыщтыгъэх. Хьадэр бэным зыдалъхьажьым зэпахыхи, иджабгъукIэ къыгуалъхьажьыгъагъэх.

ТиIуашъхьэхэу мыутIэ ыкIи скиф культурэхэм ахахьэхэрэм, тиэрэ ыпэкIэ апэрэ илъэс миным зэтыратэкъогъа­гъэхэм джэрзым хэшIыкIыгъэу бэдэд къачIэтхыжьырэр.

Ахэм янахьыбэр мыутIэхэм, скифхэм хьэдэ фэIо-фашIэхэм мэхьанэшхо ащаратэу ащагъэфедэщтыгъэ пкъыгъох. Ащыщыбэхэм псэушъхьэ теплъэхэр яIэхэу бэщ кIыхьэмэ апаIущтыгъэх е апалъхьэщтыгъэх. Ахэр шъыхьэ теплъэ зиIэ скульптурэх, нэмыкI псэушъхьэх, шъыхьахьых. МыутIэхэм къащыублагъэу «псэушъхьэмэ» ачIэгъымэ одыджынхэр (жъгъырыухэр) къапашIыхьэщтыгъэх. Илъэс мин пчъагъэхэм мыщ фэдэ пкъы­гъохэм тилъэпкъ икультурэ чIыпIэшхо щаубытыщтыгъэ. Ащ иджэрпэджэжьэу адыгабзэм гущыIэхэр къыхэнагъэх, ау ямэхьанэ бэмэ ашIэжьырэп.

[caption id="attachment_107168" align="aligncenter" width="800"] Шъыхьэбжъэм хэшIыкIыгъэ псышъуалъ, лIэшIэгъу гурытхэр.[/caption]

Апэ ашIыщтыгъэхэр шъыхьэмэ зэра­фэдагъэхэр ары гущыIэу шъыхьахьыр къызытекIыгъэр. Нэужым нэмыкI псэу­шъхьэхэм афэдэхэр ашIыщтыгъэх ыкIи илъэс минищым къехъурэм тилъэпкъ ыгъэфедагъэх.

[caption id="attachment_107170" align="aligncenter" width="800"] ПIый шъыхьахьыхэр, джэрз, гъучIы, мыутIэ культур, тиэрэ ыпэкIэ я V-рэ лI., Гавердовскэм (къу. Хьакъунай) икъокIыпIэкIэ 1985-рэ илъэсым щатIыгъэ Iуашъхьэм къычIахыгъэх.[/caption]

Апэдэдэ ахэр хьэдэ фэIо-фашIэхэм арахьылIэхэу зырагъажьэм, одыджынхэри тхьэнэшъухэри шъхьаф-шъхьафхэу бэщмэ апалъхьэщтыгъэх. Нэужым, тиэрэ ыпэрэ илъэс миным къыщыублагъэу, мыутIэхэмрэ скифхэмрэ ялъэхъанэхэм, ахэр зы пкъыгъоу зэпагъэуцощтыгъэх. ИжъыкIэ адыгэхэр зэрысыщтыгъэ чIы­налъэмэ къарагъотагъэхэу музейхэм мымакIэу ачIэлъых. ЯинагъэкIэ см 17 — 30 фэдиз ялъэгагъ.

ИжъыкIэ — шъыхьахьых, джырэ лъэ­хъаным — шыуаджэ

[caption id="attachment_107171" align="aligncenter" width="800"] Шъыхьахьыхэр, мыутIэ культур, джэр­зых. Улэ Iошъхьэшхор, къу. Улап.[/caption]

Шъыхьахьым мэхьанэу иIэр — нэ­шхъэигъэ мэкъэгъэIу — урысыбзэкIэ «го­ревестник». «Шъыхьахьэ агъэкIуагъ» аIощтыгъ адыгэмэ я XX-рэ лIэшIэгъум ызыныкъом къехъурэм нэс. ИжъыкIэ шъыхьахь зыфаIощтыгъэр бэщышъхьэм палъхьэщтыгъэ скульптурэу шъыхьэ е нэмыкI теплъэ зиIэ псэушъхьэр ары. Шъыхьахьыхэр хъулъфыгъэ купэу хьэ­дагъэм рагъэкIэу, нэшхъэигъэ къэбаргъэIоу аIопщыщтыгъэхэр арых. А шыу­хэм анахьыжъэу ахэтыщтыгъэр шым иджабгъукIэ тетIысхьэти, купым иджабгъукIэ уцущтыгъэ. Бэщэу зышъхьапэ шъы­хьахьыр зыпыгъэнагъэр ратыщтыгъэ. Пащэр епсыхыжьы зыхъукIэ, шым иджа­бгъукIэ къехыжьыщтыгъэ.

ГущыIэу «шъыхьахьыр» тыбзэ щыщ, макIэу тэгъэфедэ, ау адыгэ гущыIалъэхэу тихэкуи, къэбэртэе хэкуми къащыдэкIыгъэхэм адэт. Ахэр зэрадэтхагъэ­хэм фэдэу, зыпари зэблэтымыхъоу нэIуасэ шъуафэтшIын:

1. ХьатIанэ А. А., КIэрэщэ З. И. «Адыгабзэм изэхэф гущыIалъ». Адыг. тхылътедз. Мыекъуапэ. 1960, нэкIуб. 660. Шъэхьахь (шъэхьахьыр) вестник. МэкъэгъэIу. МэкъэгъэIу агъэкIуагъ. Пый шъэхьахь — смертельный враг. (?)

2. «Адыгэ-урыс гущыIалъ». Шъаукъо Ж. А. иредакциекIэ. Мыекъуапэ. 1975, нэкIуб. 416. Шъэхьахь — гонец, вестник.

3. «Къэбэрдей-урыс словарь». Ре­дакторыр Къардэн Б.М. М. 1957, нэкIуб. 449.

ЩыхьэкIуэ 1) вестник несчастья, вестник горя; 2) известие о несчастье, о горе (напр. о смерти близкого).

КъызэрэтIуагъэу, тилъэхъанэ къэбар гухэкIыр цIыфхэм алъызыгъэIэсынэу аIопщырэм «шыуаджэ» раIо.

ГущыIалъэу апэрэу щысэу къэтхьыгъэм итхагъ гущыIэ зэгъусэ зэпхыгъэу «пый шъэхьахь — смертельный враг», ау апэрэ гущыIэр зытхыгъэм мыщ имэхьанэ ымышIэу зэтеIотыкIыгъэу ытхыгъэу тыхаплъэ, ащ къыхэкIэу гущыIэ зэпхыгъэ зэхэтым мэхьанэу къикIырэр пхэндж шъыпкъэу къэIуагъэу хъугъэ. «Пыеп» ар, «пIыи» нахь. Псэушъхьэ скульптурэр бэщышъхьэм пIыеу, зэкIэмэ къалъэгъоу пагъанэщтыгъэ.

Арышъ, «пIый шъыхьахь» къызэраIощтыгъэр. Хьэдэгъэ фэIо-фашIэхэм пкъы­­гъо шъхьаIэу ащызэрахьэщтыгъэмэ ащыщыгъ.

Лъэхъаныбэ тешIэу, ижъырэ фэIо-фа­шIэхэр е хъызмэтхэр амыгъэцэкIэжьыхэ зыхъукIэ, гущыIэмэ якъэIуакIэхэр зэ­блэ­хъугъэхэу, нэмыкI мэхьанэхэр къа­ра­гъэкIэу мэхъу. Арэущтэу «пIый шъыхьа­хьыр» «пый шъэхьахьэ» хъу­гъэнкIи пшIэхэнэп.

Ижъырэ артефактхэу къычIэтхыжьы­хэрэми ащ ехьыщыр къяхъулIэрэр. Щы­Iэныгъэр зэблэхъугъэу, пкъыгъо горэхэр амыгъэфедэжьыхэ зыхъукIэ, мэхьанэу ахэм яIагъэр къэугуфыжьыгъуай. Енэгуягъо шIэныгъэлэжь цIэрыIом ащ фэдэ къехъулIагъэкIэ. Шъыпкъэ, а шIэныгъэлэжьым ижъырэ сурэт ылъэгъугъ къошынышхом къетIысэкIыгъэхэу, сырб кIыхьэхэр аIулъхэу, решъохэу. Джыри къэтэIожьы, ижъыкIэ адыгэхэр шъон кIуачIэмэ сырбыхэмкIэ (соломкэхэмкIэ) яшъохэу зэрямышэныгъэр. Нартхэр нахьыбэрэм зэрешъощтыгъэхэр домбаибжъ.

Тэу Аслъан. АР и Лъэпкъ музей шIэныгъэхэмкIэ иIофышI, археолог.

Тэу Нуриет. филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат.