Тилъэпкъ литературэ апэрэ лъэбэкъухэр зыщишIыщтыгъэ лъэхъаным ащ икъежьэпIэ шъыпкъэм щытыгъэхэм — Цэим, КIэращэм, Хьаткъом ямызакъоу, гупшысакIэм, псэлъакIэм фытегъэпсыхьагъэхэу, арапыбзэ­кIэ гъэсэныгъэ зэзгъэгъотыгъэ динлэжьхэу Хьамыхъукъо Хъусен, Пэ­нэ­шъу Исхьакъ, Бахъукъо Шъалихьэ ыкIи мыхэм анэмыкIхэу уры­сы­бзэкIэ еджэгъэ-гъэсэныгъэ зэзгъэгъотыгъэхэу Кобл Билъэустэн, Тхьаркъохъо Алый, Цэй Даут, нэмыкIхэри къагоуцуагъэх. Тхэрэр — тхэщтыгъ, усэрэр — усэщтыгъ, ау куп зэхэт-зэхэщагъэ щыIагъэп.

Кобл Билъэустэн (1897 — 1985)

Кобл Билъэустэн Хьа­джырэт ыкъор Шэу­джэн районым ит къуа­джэу Хьакурынэхьаблэ мэзаем и 20-м 1897-рэ илъэсым къыщыхъугъ.

Дунаир зэхэхъытэгъэ хьазырыгъэми, Коблым ыгукIэ икIэсэ еджэн-гъэсэныгъэм ежь илъагъо хигъотагъ ыкIи щыпхырищыгъ. ШIэгъошIу иIэу, ыгуи ышъхьи ариубытэрэр зэрэбэм Коблыр ежь илэгъухэм къахигъэщыгъ.

Ытхыхэрэр 1920-рэ илъэсхэм къащыублагъэу хиутыщтыгъэх. УрысыбзэкIи адыгабзэкIи тхэщтыгъ. Усэхэр гъэзет ыкIи жур­нал зэфэшъхьафхэм къахиутыгъэх. Драматическэ произве­дениехэри ытхыщтыгъэх. Тхылъ къыдигъэкIынэу хъугъэп, ау идрамэхэм ащыщхэр гъэзет- хэм къащыхаутыгъэх, Пятигорскэ театрэм щагъэуцугъэхэри ахэтых.

Кобл Билъэустэн адыгэ лите­ратурнэ критикэм икъежьапIэ Iутыгъэхэм ащыщыгъ. ИшIошIеплъыкIэхэр зэхэугу­фы­кIы­гъэу къыриIотыкIыныр фызэшIокIыщтыгъ, ытхыхэрэм теат­рэм ехьылIагъэу, адыгэ литературэм фэгъэзагъэу статья гъэшIэгъонхэр ахэтыгъэх, ахэр гъэзетхэм, журналхэм къары­хьа­гъэх.

Кобл Билъэустэн илъэс 88-рэ къыгъэшIагъ.

Кощбэе Пщымаф (1936 — 2013)

Кощбэе Пщымафэ  Къарбэч ыкъор Красно­гвардейскэ районым ит къуаджэу Адэмые мэ­заем и 1-м 1936-рэ илъэсым къыщыхъугъ.

Ежь къызэриIуатэщтыгъэмкIэ, ятэу Къарбэч Iазагъ, пхъэ­шIэ IэпэIэсагъ, цIыф шъырыт Iушыгъ. Пщымафэ икIэлэгъу­-ныб­жьыкIэгъум тым готэу унэгъо-хъызмэт Iофыбэр дигъэцэ­кIэнэу хъугъэ, а зэкIэм гулъы­тэкIи, акъылкIи, амалкIи аупсы­хьагъ. Апшъэрэ еджэпIэшхоми дэгъоу щеджагъ, филологиемкIэ шIэныгъэ дэгъухэр IэкIэлъыгъэх.

Пщымафэ ытхыхэрэр 1956-рэ илъэсым къыщыублагъэу къыхиутыщтыгъэх.

ТхакIом рассказхэр, повестхэр, романхэр зыдэт тхылъхэр бэу къыдигъэкIыгъэх. Ахэр «Сэтэнай», «Гум пае гу аты», «Мэфибл уай», «Къэгъэгъэ шъоф», «Мэзэгъо чэщхэр», нэ­мыкIхэри. Итхылъхэм ащыщхэр урысыбзэкIи къыдэкIыгъэх.

Ау анахьэу тхакIор тхылъеджэхэм зэрашIэнэу хъугъэр илирическэ повестэу «Гум пае гу аты» зыфиIорэр ары. Тхы­лъым цIэу фишIыгъэр аукъо­дыеп, гупшысабэр ухэтми къыо­зытэкъулIэрэ «Гум пае гур хэта зытын зылъэкIыщтыр?». «Яптымэ ара е къыуатымэ ара, тара нахьышIур?»

Повестым узIэпищэу, тхы­лъым упэкIын умылъэкIэу, къэ­хъущт-къэшIэщтым пшIуабэ дашIэу уеджэ. Студентыгъо-ныбжьыкIэгъум илъэпIэгъэ-дэхагъэ, кIэлэ ыкIи пшъэшъэ зэфыщытыкIэхэм яшъыпкъэгъэ-пытагъэ, шIулъэгъу лъэшыр хэти зэ­­рэфэмыукIочIырэр, ар зыгъэ­са­тыухэу, джэгуалъэ зышIыхэрэри зэрахэтхэр, ау ныбжьыкIэхэм ащыщхэм шIур амыгъэ-гъуа­щэу, амыутэу, апсэкIэ, агу­кIэ зэ­рагъэшъокIырэр Кощбаим Iуп­­кIэу, дэгъоу, образ зэ-фэ­шъхьафыбэхэмкIэ мы повестым къыщыриIотыкIыгъ. Кощ­баем ипроизведение пэпчъ ежь тхакIом ыпсэ ифабэ зэрахи­гуащэрэр мыгъуащэу, нэ­фыпс­-ткIопсыр къахэщы, ухэтми къы­п­лъэIэсы, уегъэгупшысэ. Ар IэпэIэсагъ. Литературнэ лъэуж дахэ къыгъэнагъ.

Теуцожь Хьабиб (1931 — 2008)

Теуцожь Хьабиб Ис­ма­хьилэ ыкъор Теуцожь районымкIэ къуаджэу Ленинэхьаблэ мэзаем и 20-м 1931-рэ илъэсым къыщыхъугъ.

Унэгъо гупсэф иIагъ, ыкъо-­ыпхъухэр ригъэджэнхэм, лъэгъо занкIэ тырищэнхэм лъэшэу ынаIэ тетыгъ. Ежь ышъхьэкIэ адыгабзэмрэ адыгэ литерату­рэмрэкIэ кIэлэегъэджагъ. 1964 — 1989-рэ илъэсхэм Теуцожь районым иеджапIэхэм ащыригъэджагъэх.

Теуцожь Хьабиб 1960-рэ илъэсым къыщыублагъэу ытхы­хэрэр къыхиутыщтыгъэх. Ытхыгъэхэм ащыщхэр гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим», нэужым «Адыгэ макъэм», журналэу «Зэкъошныгъэм» къарыхьэщтыгъэх.

ТхэкIо куп ятхыгъэхэр зыдэт тхылъэу «Псэемыблэжьхэр» (Мыекъуапэ, 1966) зыфиIорэм ирассказ заулэ къыдэхьагъ.

Ащ къыкIэлъыкIуагъэх иповестэу «Ардаш», рассказхэр зыдэт тхылъэу “Бзылъфыгъэм ишъэф”, иповестхэмрэ ирассказхэмрэ зыдэт тхылъхэу «Заом итыр­къохэр», «НыбжьыкIэ тхыд», «СилъфыпIэ игутеу».

Теуцожь Хьабиб кIэлэцIы­кIухэм апае ытхыгъэ пшысэ-поэмэу «Тэтэжърэ Гъулацыйрэ» зыфиIорэр 1993-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъ. Усэхэр ыкIи поэмэхэр зыдэт тхылъэу «ГучIэ сагъэхэр» зыфиIоу 2006-рэ илъэсым къыдэкIыгъэр ытхы­гъэхэмкIэ аужырэ хъугъэ.

Теуцожь Хьабиб цIыф шъэбагъ, ыгукIэ къэбзагъэ, зэрэкIэ­лэегъаджэр иIэдэбкIэ къы­хэщыщтыгъ, илъэпкъ фишIэрэр шIомакIэу, адыгэбзэ-ныдэлъ­фыбзэр зэрилъэкIэу кIиухъумэу щыIагъ. Джары титхакIохэм ацIэ нахьыбэрэ къэтIон, япроизведениехэр зыфэдэхэр къыткIэ­хъухьэхэрэм ягъэшIэгъэн зыкIыфаер.

ЩэшIэ Казбек (1939 — 2015)

ЗэлъашIэрэ лIы гъэсагъэм ыцIэ зэкъош республикэхэми, Темыр Кавказыми, нахь чы­жьэуи ащыIугъэу щыт, джарэу гушъхьэлэжьыгъэшIу иI, адыгэ литературэм чIыпIэшIу щеубыты.

ЩэшIэ Казбек Хьисэ ыкъор мэзаем и 18-м 1939-рэ илъэсым Теуцожь районым итыгъэ къуаджэу Къэзэныкъуае къыщыхъугъ.

Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэ­джэ институтым филологиемкIэ ифакультет къыухи, икъоджэ ублэпIэ еджапIэм завучэу Iоф щишIагъ, 1969-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, 1979-рэ илъэсым филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор хъугъэ. Адыгэ къэралыгъо институтым 1969-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу Iоф щишIагъ. КIэлэегъэджэ шъхьаIэу, доцентэу лэжьагъэ, урыс ыкIи IэкIыб къэрал литературэм икафедрэ ипрофес­сорыгъ. Илъэс 30-м къыкIоцI Адыгэ къэралыгъо университетым литературэмрэ журналистикэмрэкIэ икафедрэ ипэщагъ.

Ытхыхэрэр 1961-рэ илъэсым щегъэжьагъэу къыхиутыщтыгъэх. АдыгабзэкIэ критическэ тхылъхэр ыкIи литературоведческэ IофшIагъэхэр къыдигъэкIыгъэх: «Уахътэм иджэмакъ» (1974), «Псэ зыпыт гущыIэхэр», «Шъып­къэныгъэм игъогухэр». Урысы­бзэкIи бэ къыдэкIыгъэр: «Художественный конфликт и эволюция жанров в адыгских литературах», «Ступени» ыкIи «Жи­вое слово» зыфиIохэу Мэщ­бэшIэ Исхьакъ ищыIэныгъэ ыкIи итворчествэ афэгъэхьыгъэхэр, нэмыкIхэри.

Гурыт еджапIэхэм апае ­«Адыгэ литературэр я 11-рэ классым пае» зыфиIорэр гъусэ иIэу ытхыгъ ыкIи къыдэкIыгъ. «Тхакушинов: вчера, сегодня, завтра» зыфиIорэ тхылъыр ЩэшIэ Казбек ыIапэ къычIэ­кIыгъ.

Критикэ ыкIи научнэ тхыгъэ зэфэшъхьафхэр журналхэу «Наш современник», «Новый мир», «Дружба народов», нэмыкIхэми къащыхиутыгъэх.

Мы зэкIэм акIыIужьэу ежь ЩэшIэ Казбек итхылъ зэфэ­шъхьафхэми щыIэныгъэм чIыпIэ щагъотыгъ. 1985-рэ илъэсым иповестэу «Ос фаб» зыфиIорэр къыдэкIыгъ, икомедиеу «Шъо­зэбэн» Лъэпкъ театрэм 1990-рэ илъэсым щагъэуцугъ. 2000-рэ илъэсым ихудожественнэ произведениехэр зыдэтхэ «Бжыхьэ­пэ чэщ гумэкIхэр» ыIоу къы­дэкIыгъ. Ахэм усэ сборникэу «Ыуасэр гъашIэ” къакIэлъы­кIуагъ. ЩэшIэ Казбек литературэр джарэу икIэсагъ, ищыIэныгъэ шъыпкъагъ.

ЩашIэм зэдзэкIыгъэ IофшIэгъэ инхэри иIэх: Шекспир итрагедиехэу «Отелло» ыкIи «Король Лир» зыфиIохэрэр Адыгэ театрэм исценэ щагъэуцугъэх. ЩэшIэ Казбек щытхъуцIэ лъапIэхэр бэу къыфагъэ­шъо­шагъэх, ахэр зэкIэ къылэ­жьыгъэ шъыпкъэх.

Мамырыкъо Нуриет.