МэщбэшIэ Исхьакъ итарихъ романэу «Аджал гъогум» фэгъэхьыгъэу

Адыгэм иблэкIыгъэ урып­лъэжьмэ, лъэпкъыр зэрэзгъэубытэу, нахь хэIэтыкIыгъэу тапэ итыгъэхэм тынэгу къыкIагъэуцожьы джыдэдэм тIэкIэлъ МэщбэшIэ Исхьакъ ироманыкIэ зыфэгъэхьыгъэ Къэнджал заор.

Бзэм идэхагъэ­рэ тарихъым ишъыпкъагъэрэ

Сыда «хэку» тэзыгъаIорэр? ЦIыфыри бзэ зыIумылъ псэушъхьэри щыIэныгъэм къызыхахьэ­хэкIэ нахь зэсэгъэ, нахь зыфэе чIыналъэм лъыкIи, гукIи епхыгъэу къырэкIох. Лъэпкъ мыхъу­гъэу къэралыгъо хъуныр фызэшIокIыгъэу зэрэщыIэм фэдэ къабзэу, къэралыгъошхоу замыIэтыгъэми, тарихъым къызэрэхэнэн къарыурэ амалрэ къызыкъозыхышъун лъэпкъхэри щыIэх.

Непэ дунаим зы адыгэ тетэп ихэкурэ ащ ицIыфхэмрэ зэгъэу­Iугъэу, зы чIыпIэ щыIэу. Зэманым декIурэр лIышIу, чIырэ псырэ, жьы къабзэрэ нэфынэрэ щымыкIэрэ къэкIыгъэм ылъапсэ нахь пытэ зэрэхъурэм фэдэкъаб­зэу, цIыфым къыдалъфырэ шIогъэ пстэуми тынчэу зызыщи­узэнкIырэр псэкIэ зэпхыгъэ чIыпIэр ары. Ащ къыхэкIэу, МэщбэшIэ Исхьакъ ироманыкIэ, лIыгъэ шIапIэкIэ узаджэ хъун Къэнджал заор илъэс 310-рэ зыхъурэ илъэсым хьазыр хъугъэр, тилъэпкъ зэхашIэ нахь куу зышIырэ Iофыгъоу зэрэщытыр нафэ.

Щэч хэлъэп Къэнджал Iуашъхьэр лIыхъужъ шъхьаIэу зыхэуцон IофшIэгъабэ джыри дунаим къызэрэтехьащтым. Ау Лев Толстоим и «Война и Мир» фэдэу «Аджал гъогур» «тэри тылъэпкъ» тэзыгъэIорэ романышъ, ар зиIэдэкъэчIэкI тхьаматэм икъэлэм джыри бэрэ лъэпкъым тфэмэфэнэу Тхьэм ешI.

КъэлэмыпэкIэ къатIыгъэ псынэр

Къэбэртаер, КъохьэпIэ Щэр­джэсыр, Урысыер, Къырым, Къалмыкъ хъаныгъор – чIынэлъабэ къызэлъаубыты МэщбашIэм ироман щекIокIырэ чIыпIэхэм. Мы заор зы чэщ-зы­ма­фэкIэ зэшIокIыгъ шъхьаекIэ, ар зыпкъ къикIыгъэр илъэс пшIы пчъагъэхэм тарихъым ижьыкоренэ зэтрихьагъэхэр ары. А Iофыгъохэм ахэщагъэ хъугъэ къэралыгъохэр, пачъыхьагъухэр, хъаныгъохэр щызэблэкIых романым. Авторым тызэрэщигъэ­гъуазэрэмкIэ, тхакIом шIэныгъэ­лэжь, журналист нэбгырэ 38-мэ яIофшIагъэхэр къызфигъэфедагъэх. «КъэлэмыпэкIэ псынэ куу къэстIырэм фэдэу, къарыоу си­IэмкIэ селIылIагъ тарихъым ипсынэжъ лъапсэ къычIезгъэутыным пае» — щетхы Исхьакъ романым и «КIэух». А зэманым псэугъэ цIыфхэм ящыIэкIа­гъэмрэ якIодыжьыкIэрэ шъыпкъэу къэзгъэлъэгъоным зэрэслъэкIэу сыпылъыгъ».

Адыгэ цIыфыбэр Къэнджал заом изэман

«Къэбэртаер сыд фэдэрэ гъунэгъуи ыIупс къызфечъэщтыгъэ чIыналъэу щытыгъ», — къыд­гурегъаIо ежь МэщбашIэм адыгэхэм ячIыгу цIыкIу зыкIызэпаубытыщтыгъэр. ТхакIор зэ­реплъырэмкIэ, пыйхэми ахэр хэкум къэзыщэгъэ ушъхьагъу­хэми захъожьы. Ау лъэпкъыр гузэжъогъухэмыкI зышIырэр сыда пIомэ, ар адыгэпщхэм языпкъимытыныгъэ мыхъо- мышIэхэр ары. «ЗэгурыIоныгъэ зэрымылъ унагъор къызэрэзэтемынэщтыр нафэ. Ащ къыхэ­кIэу къэбэртэепщхэм язэнэкъо­къуныгъэ нэгъоидзэм къыкIэныгъэ лъэпкъхэми, дагъыстан шам­халхэми, къалмыкъ хъанхэми яIахь зэрэхахыщтым пылъы­гъэх. Ау пстэуми анахь бзаджэу а пщы зэпэуцужьым федэ хэзыхыгъэр Къырым зиунашъо чIэтыгъэ Тыркуер арыгъэ. Чингизхан къытекIыгъэ Къырым хъаныгъом адыгэ чIыгухэр ежьым иеу ылъытэщтыгъэ».

Адыгэхэм къызэратебэнэщтхэм Къырым хъанхэм зыфагъэ­хьазырыфэ, тхакIом цIыфыбэ зыхэт романым илIыхъужъхэр къытегъашIэх. Ащ фэдэх Къэбэр­тае ипщы лъэрыхьэу ХьэтIохъу­щыкъо Кургъокъо. Ащ иупчIэжьэгъоу Къэзанэкъо Джэбагъ а лъэхъаным ыныбжьыгъэр илъэс 25-рэ. Ашабэ Миншакъ, Шурдым Джанхъот, ЦIыпIынэ Хьэсан, Быжь Нэгъур — мыхэр адыгэпщым иакъылэгъугъэх.

МэщбашIэм Къэнджал заор къызэригъэлъагъорэр фитыныгъэмрэ дэкъузэныгъэмрэ зыщызэпэуцужьыгъэ заоу ары, ащ къыхэкIыкIэ зэфагъэм итамыгъэу елъытэ Кургъокъо, Къэплъан-Джэрые нахьи икъарыу нахь макIэми, ежьыр хъаным нахьи нахь гу шъабэу къызэригъэлъэгъощтым пылъ. Кургъокъо кIэхъопсы илъэпкъ зэгуригъэIоным, зы унашъо теуцонхэм, ау къытефэрэ ип­шъэ­рылъ а сыхьатым зэригъэцакIэрэм нэмыкIэу, ежьыр а унашъом фэбанэу къыхэщырэп романым. «Къэбэртаер къэралыгъо хъун ылъэкIыщтыгъэ, —реIо ащ Къэзанэкъо Джэбагъ, — пщыхэм зэнэкъокъуныр щагъэтыгъэмэ». Ащ иеплъыкIэ­кIэ, шъхьадж ипэгагъэ, апэ итын гухэлъыр IуимыгъэкIотмэ, лъэпкъыр зэкъоуцошъущтэп, зы унэшъошI ижьау чIэуцошъущтхэп…

ЦIыфыгъэ зыхэ­лъыр лъэпкъы­шIум къыхэкIыгъэр ары

МэщбашIэм гъэшIэгъонэу къыдэхъу адыгэ гъашIэм къыхэ­хьэгъэ хымэ къэралхэм япачъы­хьэхэр ироман хигъэуцонхэри, ахэр зэзыпхырэ ушъхьагъухэр зэригъэзэфэнри. Ащ зэм тырку султIанэу Ахьмэд Ящанэм иордэунэжъ тещэ, арырэ Къэп­лъан-Джэрыерэ нахь дэгъоу къытигъэшIэнхэм фэшI, зэм Петр I-мрэ Iэлыджыкъо Черкасскэмрэ яIэгъо-благъо тешIы. Ащ фэдиз зыщызэIуупIэгъэ заом зэхэфыгъэу, зафэу утегущыIэныр къин. ЕтIани МэщбашIэм амал къегъоты зэфа­гъэр цIыфыр къызыхэкIыгъэ лъэп­къым изакъоу епхыгъэу зэрэщымытыр къыбгуригъэIонэу. Сыдэущтэу ар къыдэхъура? Романым щызэпэуцугъэ купхэм – къырым лъэныкъоми, адыгэхэми, бэлъкъархэми – тэ ащэтэлъэгъу къызхэкIыгъэ лъэп­къым епцIыжьыгъэхэри, ащ ипый унэIут фэхъугъэ цIыфхэри. Адыгэхэмрэ бэлъкъархэмрэ азыфагу зэгурыIоныгъэ дэмы­лъы­гъэмэ, Кургъокъо Урыс­быйхэм янысащэ щыхьакIэщтыгъа? Хьауми ежь Урысбыйхэр къакъоуцощтыгъэха? Анахь гъэ­шIэгъоныжьэу романым къы­хэуцо Абрэджхэу ятэрэ ыкъорэ. Адам къырымхэм алъэныкъо щыI, къор — Кургъокъо игъус… ЛIыхъужъэу зызэблэзыхъухэрэр Литературэр тарихъым IэпыIэгъу зыщыфэхъурэм дэжьэу къычIэкIын дунаим къыщыхъурэ пстэури цIыфым ишэн зэрелъы­тыгъэр къызыбгурыIорэр. Тха­кIом романым щызэпегъэуцу лъэпкъым, диным, хабзэм, дунаим зэрэтетын фэе шIыкIэм фэгъэхьыгъэу еплъыкIэ зэфэшъхьаф зиIэ цIыфхэр. Ежьым ыIыгъ лъэныкъор нахь ыгу рихьырэ адыгэлIхэм адэолъэгъу. Гулъытэр нахь зишэн лIыхъу­жъэу романым хэт Болэтэкъо Болэт. ИцIыф шIыкIэкIэ узыIэпызыщэрэ пщыр мэбэлэрэ­гъышъ, ышIэрэр къыгурымыIозэ, пыим лъэмыдж зэрэфэхъурэр зыдешIэжьы. «Сыда зэхэсшIыхьэрэр? Сшъхьэ къэзгъэпцIэжьи, зызгъэпыутыжьыгъ, зафэу Iофым сыхэкIын сшIошIи. Сыхэта сэ джы? СыхьакIа? Сыгъэра? Хьауми илъэпкъэгъу­хэм ябгъукIожьыгъэ хъаным сыриунэIута?» — а гупшысэхэр тхакIом къезыгъэIорэ Болэт а сыхьатым зыкъешIэжьы, игъусэ къегъэдаIо, къыгот хъаным изэолIхэр зэтреукIэшъ, къыкIетхъужьы. «Хэукъуагъэми къэгъэ­запIэ иI», — зэраIоу, тхакIом а зэхъокIыныгъэр Болэтэкъом иобраз репхы. Джащ фэдэу нахь гум къи­нэжьэу, гъэшIэгъонэу къыгъэлъэгъуагъ лIыхъужъхэм ащыщэу Мачыхъу-дадэ. Иван Сусанин угу къэзыгъэкIыжьырэ Мачыхъу- дадэ кIоцIылъ гу къабзэм ишыхьат дунай ехыжьыгъом къызкъуихыгъэ илIыгъи.

Къэнджал заомрэ непэрэ

Тарихъыр роман зыхъурэм дэжь, тхакIом иеплъыкIэрэ лъэп­къыр ащ акъылэгъу дэхъун-дэмыхъунымрэ бэ елъытыгъэр. Сыдэущтэу непэрэ адыгэхэр 1708-рэ илъэсым къэхъугъэ а зэозэпэуцужьым теплъыра? Сыд ылъапсэр «Къэнджал заор илъэс 310-рэ хъугъэ» зыщытIорэм тызыгъэгушIорэм? Гухэхъошхэри тарихъ, гузэжъогъушхори тарихъ. Къэхъугъэри къэшIагъэ­ри зымышIэрэ адыгэ сабыим Къэнджал заом хилъэгъощтыр «тэтиехэр зэрэтекIуагъэр ары».

«Силъэпкъ — сикъопс» зыIорэ нахь балыгъэпIэм иуцуа­гъэм тарихъым къыхэщырэ а шэпхъэ дахэм лъэпкъыр чэщи, мафи имыIэу зыкIэхъопсырэ плъэпIэ лъагэм гугъэ фишIынымкIэ кIэгъэкъон лъэш фэхъу.

Шъхьэихыгъэу гупшысэ шъхьа­Iэр къыIонэу къытефэрэп тха­кIом, ар зипшъэрылъыр тхылъеджэр ары. ЕтIани, «Аджал гъогум» тарихъри, хабзэри, щыIэныгъэри къыщызфигъэфедэзэ, тхакIом гурыIогъу къытфешIы сыд фэдэрэ идее лъагэри, ар хабзэ е дин орэхъу, лъэшэу тегущыIэрэм IэкIэкIэу, зыгу къаб­зэм нахь лъыIэсэу зэрэхъу­рэр. МэщбашIэм а гупшысэр романым иаужырэ сатырхэм къащеIо: «ЦIыфыгъэр сыд фэ­дэрэ лъэпкъи зэрихьэрэ динми ылъапс».

Чэрим Марианна.