«Адыгэ макъэр» ублапIэ фэхъугъ

Я 19-рэ лIэшIэгъу. Европэр. Адыгэ кIалэм ышъхьэ къырыкIогъэ хъугъэ-шIагъ. Ащ фэ­гъэхьыгъэ пьесэ Дэрбэ Тимур ытхыгъэу, ЕмкIуж Андзор къэ­гъэ­лъэгъонэу джы егъэуцу. Адыгэ кIалэм икъэбар нэмыц хъарзынэщхэм къахихыжьи, шIэ­ныгъэлэжьэу Едыдж Батрай гъэзетэу «Адыгэ макъэм» къыщыхаутыгъагъ. Ащ къыкIэлъыкIоу Дэрбэ Тимур пьесэри ытхыгъ.

— Ащыгъум сэ лъэшэу сшIогъэшIэгъон хъугъэ я 19-рэ лIэ­шIэгъум, 1850-рэ илъэсхэм, чер­кесхэр Пруссием зэрэкIогъа­гъэхэр. Европэмрэ тихэкурэ зэрэзэпэчыжьэхэм емылъытыгъэу, — еIо Тимур. — Пруссием имушкетерхэмрэ адыгэ кIалэхэмрэ ащыгъум зэо-зэу­тэкIыныгъэ яIэ хъугъагъ. Ар апэрэу згъэшIэгъуагъэ къэ­барым сызеджэм. ЯтIонэрэу сшIогъэшIэгъон хъугъэр — къа­лэу Бромберг 1851-рэ илъэсым хьыкумэу щырекIокIыгъагъэр ары. Адыгэхэр ащ щаумысыщтыгъэх е къыщагъэгъунэщтыгъэх. А лъэхъэнэ чыжьэм хьы­кумым присяжнэхэр, очылыр, прокурорыр хэлажьэщтыгъэх. Адыгэ кIалэр къыгъэгъунэным фэшI зыщыщ лъэпкъым икъэбар, итарихъ очылым зэригъэшIэгъагъ. Ари лъэшэу згъэшIэгъогъагъэхэм ащыщ. Адыгэхэм афэгумэкIэу хьыкумым къэбар гъэшIэгъонхэр къыщиIотэгъагъэх.

Зы хьыкум Iоф фэд. Ау ­адыгэ кIалэм, зыщыщ лъэпкъым ящы­IакIэ, ядунэететыкIэ афэгъэ­хьыгъ. ЫкIи зы нэбгырэ икъэбар адыгэ лъэпкъым фагъэхьы.

— Мы пьесэм адыгэгур, адыгэ псэр, адыгэ дунэееплъы­кIэр щызэфэхьысыжьыгъ, — къеIуатэ режиссерэу ЕмкIуж Андзор. — ЛIыхъужъ шъхьаIэу пьесэм хэтым ыгу илъыр, ащ идунэееплъыкIэ адыгэу дунаим тет пстэуми, зыдэщыIэм емылъытыгъэу, IэкIыбми, хэкуми яеплъыкI ары. Сыд фэдэ лIэшIэгъу укъыхэхъухьагъэми, е непэрэ мафэм ухэтми, уидунэееплъыкIэ пфэхъожьынэу щытэп, ар лъым хэлъ, ным ибы­дзыщэ къыдакIо.

Дэрбэ Тимур ытхыгъэ пьесэм зеджэм, ЕмкIуж Андзор бэрэ егупшысагъэп. Къэгъэлъэгъон зэригъэуцущтым ицыхьэ те­лъыгъ. Джащ тетэу адыгэ ­лъэпкъ театрэу Цэй Ибрахьим ыцIэ зыхьырэм Iофым щыфежьагъэх.

Бромберг щыкIогъэ процессыр...

Ащ фэдэу Дэрбэ Тимур пье­сэу ытхыгъэм еджагъ. 2020-рэ илъэсым драматургием ылъэныкъокIэ зэнэкъокъоу зэха­щэгъагъэм апэрэ шъуашэ зиIэ лауреатыцIэр къыщыфагъэшъошэгъагъ. Къэгъэлъэгъон агъэуцунэу зыфежьэхэм, режиссерымрэ тхакIомрэ Iоф зэдашIагъ. «Шыу мафэри» ащ къыкIэлъыкIуагъ.

— Андзоррэ сэррэ тызэдэгущыIэжьи, нахь къызэрыкIоу, ау мэхьанэ куу иIэу шъхьэ фэтшIын зэрэфаем тыкъыфэ­кIуагъ, — еIо Дэрбэ Тимур. — «Шыу мафэ» ежь Андзор къыIуагъ, сэри дезгъашти, джащ тетэу ыцIэ зэблэтхъужьыгъ. Та­рихъ хъугъэ-шIагъэм хэтми, пьесэм илIыхъужъ шъхьаIэ Мусса ыцIэр, ау ащи ШумафэкIэ теджагъ. Насыпыр, шIур къэзыхьырэ дунаир къэзыгъэнэ­фырэ шыу — ары купкIэу иIэр. ЕтIани лъэшэу сэ сызгъэгушIо­рэр мы спектаклыр ЕмкIуж Андзор зэригъэуцурэр ары. Режиссер IэпэIас, ыцIэ чыжьэу Iугъэ ыкIи еплъыкIэ, гупшысэкIэ гъэшIэгъон IэкIэлъ.

Тарихъ хъугъэ-шIагъэми ащ фэдэу хэт — 1850-рэ илъэсым хьыкумым хэлажьэхэрэм адыгэ­хэм якъэбар ашIэнэу хъугъагъ. Адыгэ кIалэр къыгъэгъунэ зы­хъукIэ, IэубытыпIэ ышIынхэм пае лъэпкъым итарихъ, ишэн, ихабзэ очылым зэригъэшIэ­гъагъ. ЫкIи хьыкумым хэлажьэрэ про­курорым пэуцужьыным фэшI ахэр ыгъэфедэщтыгъэх. Адыгэ кIалэхэр мамырым изехьакIохэу, шъыпкъагъэм ыкIи зэфагъэм афаблэхэу зэрэщытхэр къыIуа­тэщтыгъ. Джы лъэпкъ театрэм иактерхэм мы тарихъ хъугъэ­-шIагъэхэр утыкум къыралъхьэ. Хъуадэкъо Азэмат Шумафэ къэгъэлъэгъоным къыщешIы. Мыр тарихъ хъугъэ-шIагъэм техыгъ ыкIи хъун ылъэкIыщтыгъэхэри тхакIом хигъэхьагъэх. Ар шIулъэгъуныгъэ Iоф.

— Тарихъ къэбар шъыпкъэм хэмытыгъэу цIыфхэм нахь ашIогъэшIэгъоныным фэшI шIу­лъэгъуныгъэ хэзгъэхьагъ, — къеIуатэ Дэрбэ Тимур.

Джы мары хьыкумым къэ­ралыгъо умысакIоу щыIэ нэмыц лIым ыпхъу Шумафэ шIу елъэгъу. Пшъашъэм ятэ ар ыгу рихьырэп ыкIи адыгэ кIалэр зэриушъхьакIущтым ыуж ит. Нэмыц прокурорым ироль Тхьаркъохъо Теуцожь къешIы. «Адыгэхэм мыхъунхэр ясIуалIэ зыхъукIэ сыгу зэбгъэжьы», — еIо ащ. Прокурорым ыпхъур Тхьакъохъо Мэрджан ары. Теат­рэм нэмыкI лъэпкъхэм ащыщ бзылъфыгъэхэм ярольхэр къыщишIыхэу къыхэкIыгъ. Джы нэ­мыц пшъашъэм зырегъапшэ.

— Пьесэм нэмыц прокурорэу сыхэт, адыгэ кIалэр спхъу нэ­Iуасэ фэхъу, шIу зэрэлъэгъух. Джы адыгэхэр фэсэуIэих, дэих, Iэлых, ашъэ икIыгъэм фэдэх сэIо, зэшIозгъэкIодынхэу ары сыгу илъыр. Ащ пае кIалэм укI тыралъхьанэу е хьапс къыхьы­нэу сыкIэдэу, зэкIэрысчынхэр ары пшъэрылъэу сиIэр. 1850-рэ илъэсхэр ары мыр зыхъугъэр. Ащыгъум Европэм щагъэшIэ­гъогъагъ мы къэбарыр. Адыгэ кIалэхэр ныбжьыкIагъэх, илъэс 21 — 30 нахь аныбжьыгъэп. Джыри мары илъэси 170-м ехъу тешIагъэу къэбарым къыфэд­гъэзэжьыгъ, — еIо Теуцожь.

— Сыдэущтэу нэмыкI лъэпкъым щыщ бзылъфыгъэ къэсшIыщт сIуи, ащ екIолIакIэу фыхэсхыщтым сегупшысыгъ, — лъегъэкIуатэ къэбарыр Тхьа­къохъо Мэрджанэ. — Титеатрэ нэмыкI лъэпкъхэр къыщызгъэлъагъоу къыхэкIыгъ — Испанием ыкIи Грузием ащыщ бзылъфыгъэхэр. Ар уисэнэхьат зы­хъукIэ, узыфаер къыбдэхъуным фэшI Iоф зыдэпшIэжьын фае.

НэфапIа, хьауми пкIыхьапIа?

Шъыпкъэ, къэгъэлъэгъоным икъэбар режиссерым еушъэфы. Ащ еплъынэу къэкIощтхэм шIу­хьафтын гъэшIэгъон афэ­хъуным фэшI зэкIэ игупшысэ­хэр, игухэлъхэр къыIуатэхэрэп. Ау иекIолIакIэ къызэрыкIоу зэ­рэщымытыр къыхигъэщыгъ:

— ЦIыфыр мыщ зеплъыкIэ, шъыпкъа е пкIыхьапIа? — ащ фэдэу зэупчIыжьынэу къэзгъэлъэгъонэу сыфай. ЗэкIэ актерхэми, сурэтышIхэми, шъуашэхэр зыдыхэрэми а гупшысэр къыз­даIыгъ.

Къэгъэлъэгъонэу «Шыу мафэ» пае шъуашэхэр кIэу адых, джырэкIэ джэнэ 20 агъэхьазыры­гъах. Ау ащ къыщыуцущтхэп, сыда пIомэ цIыфыбэ хэтыщт ыкIи зэкIэми апае шъуашэхэр кIэу ашIыщтых. ШъуашэхэмкIэ сурэтышI-модельерыр Лlыхъурэе Росит. Зыфэгъэзэгъэ Iоф­шIэныр ащ къытфеIуатэ:

— А лъэхъаным щыIэгъэ модэр тиIэубытыпI, ау къэгъэлъэгъоныр мэкIофэ шъуашэми зызэблехъу, лъэпкъ нэша­нэхэр къыхахьэх. Адыгэ ыкIи нэмыц шъуашэхэр щызэхэпхъа­гъэу ­мэхъу.

Ащ язакъоп, утыкум итеплъи зыфэдэщтыри агъэхьазыры. ЕмкIуж Андзор сурэтышIэу Сихъу Рэмэзан игъусэу ащ Iоф дашIэ. Ари джырэкIэ анахь шъэфхэм ащыщ. СурэтышIымрэ режиссерымрэ зэгурыIохэ къодыеп, яеплъыкIэхэри зэтефэх.

— Режиссер пэпчъ ежь хи­хыгъэу екIолIакIэ иI, — къеIуатэ АР-м инароднэ сурэтышIэу Сихъу Рэмэзан. — Андзор иекIолIакIэ сыдигъокIи гъэшIэгъоны. Тимур узIэпищэу пьесэр ытхыгъ, режиссерыми екIолIакIэ иI, сэри зыгорэ хэслъ­хьажьынэу сыщэгугъы.

Адыгэ лъэпкъым иблэкIыгъэ ыкIи инеущ ыгъэгумэкIхэрэ тхакIомрэ режиссерымрэ гухэлъ гъэнэфагъэхэр яIэхэу Iоф ашIэ. Къэгъэлъэгъоным иIахь анахь макIэм ышъхьэ къырахыгъ ныIэп.

— Спектаклыр ышъокIэ, итеплъэкIэ, исурэткIэ адырэхэм афэдэу щытыщтэп, — еIо режиссерым. — ПэIухъор къызэ­Iуахымэ, цIыфэу залым чIэс- хэм алъэгъугъэр агъэшIэгъонкIэ псалъэ къыосэты. Ау ащ тынэмысэу нахьыбэ къэтэмыгъэIуат.

Джащ фэдэ зэфэхьысыжь зэдэгущыIэгъум къыфишIи, актерхэм адэлэжьэнэу режиссерым пидзэжьыгъ. Адыгэ лъэпкъым ищыIакIэ, идунэететыкIэ ыкIи игупшысакIэ зыкIоцIылъ спектаклым мафэ къэс Iоф да­шIэ. Ар гъэтхапэм ыкIэм къагъэлъэгъонэу агъэнафэ.

ГъукIэлI Сусан.