Лъэпкъ джэныкъор

Лъэпкъым идышъэ кIэн къызщежьэрэр ным икушъэ орэд, игъэсэпэтхыд, унагъом илъ шэн-хэбзэ зэхэтыкIэхэр арых, лъэпкъым итхыдэу кIэуугъуаерэр, укъызщыхъугъэ чылэу бгъэлъапIэрэр, лъэпкъ шэнэу зепхьэрэр, шапхъэ зыфэбгъэуцужьыгъэу уизекIуакIэ узэрэлъыплъэжьырэр. Ащ фэдэу гушъхьэ баиныгъэ зэзгъэуIугъэм ылъапсэ пытэ, иджэныкъо пэчыжьэ хъурэп. Джащ фэд Юсып Заур.

Хьакурынэхьаблэ къыщы­хъугъ. Саратов дэт къэралыгъо академиер къыухыгъ. ИсэнэхьаткIэ юрист, ау ищыIэныгъэ ижъырэ адыгэ орэдхэм, адыгэ культурэм пытэу япхыгъэ хъугъэ. Шэуджэн районым лъэпкъ культурэм игупчэу итым иансамблэу «Джэныкъу» зыфиIорэм Заур ипащ:

— 2022-р лъэпкъ искусствэм, культурэм я Илъэсэу агъэ­нэфагъ, ащ ыпкъ къикIэу нахь гъэлъэшыгъэу тиIофшIэн тынаIэ тедгъэтынэу тимурад. Сэ сыз­пылъ купым ипшъэрылъыр пэсэрэ ижъырэ адыгэ орэдхэр ары — ахэм зыкъягъэIэты­жьыгъэн, къэбарэу апылъыр цIыфхэм анэдгъэсыныр, титарихъ къэдгъэгъунэжьыныр ары орэд къэIуакIэкIэ.

— Заур, купэу узипащэм сыд фэдэ репертуара иIэр, сыд фэдэх къашъу­Iорэ орэдхэр?

— Зэфэшъхьаф закI: пэсэрэ зэманым къыщегъэжьагъэу гу­рыт лIэшIэгъухэми непэрэ уахъ­тэм щаусыгъэхэри, илъэс 50, илъэси 100 зыныбжьхэри арых. Нарт эпосым къыще­гъэ­жьа­гъэми, илъэс минитIум къе­хъу пщыналъэхэм аныбжьэу шIэ­ныгъэлэжьхэм къаIо. Айдэмыр­къан илIыхъужъ орэд я 16-рэ лIэшIэгъум къаIощтыгъ. Джащ фэдэу, лIэшIэгъу-лIэшIэгъу­хэмкIэ зэтеутыгъэу, Совет, кол­хоз лъэхъанхэм аусыгъэ орэдхэри тирепертуар хэтэгъахьэх, къэтэIох.

— Ахэм ащыщэу о нахь уикIасэр, Заур, къыт­фегъаIоба.

— Ом изытет елъытыгъэу шыкIэр мао, арышъ, тIэкIу ыма­къэ шыкIэпщынэм тезгъэпсыхьан, — Заур шыкIэпщынэр къештэ ыкIи макъэмэ зэщымыщ­хэр къырегъэкIых, зызэтри­гъэ­псыхьэкIэ, Абдзахэмэ яорэд къы­хедзэ шыкIэпщынэкIэ мэ­къамэр къызфыригъэIожьызэ.

Нэгъой Заур къызиIуагъэм щегъэжьагъэу Абдзахэмэ язекIо орэд зыкъыIэтыжьи, зэрэдунаеу щыпсэурэ адыгэхэм ашIэжьынэу хъугъэ, агу хэтIысхьагъ. Сэри ыпэ рапшIэу шыкIэпщынэр къы­зысштагъэм щегъэжьагъэу ар къэсэIо.

— Уиапшъэрэ гъэсэны­гъэкIэ уюрист нахь мы­шIэ­­ми, адыгэ ижъырэ орэдым сыдэущтэу укъы­фэкIонэу хъугъа?

— Ари боу къэбар гъэшIэгъон. Седжэзэ, сыстудентэу, ­сятэ «Жъыум» идискхэр къыс­IэкIигъэхьанэу хъугъэ. Адыгэ ижъырэ орэдхэр зэрэсшIогъэшIэгъонхэр ышIэщтыгъ. Апэ сы­зядэIум къызгурымыIогъэнкIи хъун, ятIонэрэм, ящэнэрэм нахь сызфащагъ, сыгу хэтIысхьагъэх. ЕтIани, сызщеджэщтыгъэм ­лъэпкъ зэфэшъхьафхэр чIэсы­гъэх, ахэм апашъхьэ зыкъэд­гъэлъэгъон, зядгъэшIэн фэягъэба. Ащ къыхэкIэу орэдыжъхэми сядэIунэуи, къэсIонэуи хъугъэ. ЕтIанэ къамылми сыкъыфэкIуагъ. Сшынахьыжъэу ПIатIэкъо Айдэмыр мафэ горэм тадэжь исэу къысэупчIыгъ: «ШыкIэпщынэ горэм уеуа, къамыл горэм уепща, орэдыжъ къэоIуа?» — ыIуи. «Хьау, — сIуагъэ, — ау сыфэкIонэу сыфай».

Арыти, бжъэм хэшIыкIыгъэ Iэмэ-псымэ горэхэр щытхэу къылъэгъугъэти, ахэм ахэIаби, къызэрихи, трубкэ къахихи ­епщэу ригъэжьагъ. «Мыр сыд?» сIуагъэти, «мыр — къамыл», — ыIуагъ. «Сыгу рехьы», — сIуагъэти, «ащыгъум зэгъашI», — ыIуагъ. Джар къызэрэсэIункIыгъэр сфикъугъэн фае, етIани сэр-сэрэу къэсыубыты­нэуи, зэзгъэшIэнэуи хъугъэ. Дзэм сыщыIэзэ, шапхъэхэр сIэ­кIэзыжьыщтэу сшIошIызэ, згъотырэ трубкэхэм сяпщэщтыгъэ. ПIэкIор бармыкъым пысхэу сепщэу хъущтыгъ. Джы мары 2008-рэ илъэсым къыщыублагъэу непэ нэс къамылыр стIупщырэп. IофышIэм сычIэсми, унэм сисми, сыгу къыпылъадэу мэхъу. Сыгу нахь хэтIысхьанэу хъугъэ къамылыр шыкIэпщынэм нахьи. «Хьалэмэт Iоф хэлъ мыщ» тэ­Iошъ такIэнакIэ. «ЦIыф къызэ­рыкIом къыригъэIон ылъэкIыщтэп» тэIо. Мундштуки, трубки зыпари ыIупэ пылъэп, тепщэзэ къетэгъаIо.

Заур къамылыр къештэ, къе­пщэ, ижъырэ адыгэ мэкъамэр, гум хэтIысхьэу, къырегъаIо. Ижъы­рэ зэманхэм яджэрпэджэ­жьэу ар къыднэсыжьыгъэм фэд. БлэкIыгъэ лIэшIэгъухэм ясурэтхэр нэгум къыкIегъэуцох, лIыгъэшIапIэм иилъэс фыртынэхэр лъэпкъым итарихъ къыхэнагъэх. Заур игущыIэ къыпедзэжьы:

— Мыр хъулъфыгъэ Iэмэ-псымэ къодый, сыда пIомэ нэгур дырещэкIы укъепщэ хъумэ, шапхъэу пылъымкIэ. БзылъфыгъэмкIэ емыкIу ынэгу рещэкIыгъэу къамылым къыригъэIонэу. Арышъ, къызщежьагъэм щыублагъэу хъулъфыгъэ Iэмэ-псы­мэкIэ макIо мыр.

— Къызщежьагъэр Ащэмэз…

— Ары, тэрэзэу къэоIо, нарт Ащэмэз. Ежьыр чъыг чIэгъым чIэлъэу, къутамэу къамзэгумэ рашхыкIыгъэм жьэу кIэфафэрэм мэкъэ гъэшIэгъонхэр къытызэ гу лъити, ежьым апэрэу ышIынэу хъугъэ къамылыр. Зы бгъумкIэ фыжьэу, адрэмкIэ шIуцIэу. Фы­жьымкIэ къепщэ хъумэ дунаир дахэ хъущтыгъ, къэгъагъэхэр къэтIэмыщтыгъэх. ШIуцIэмкIэ къызепщэрэм нэшхъэигъо къэ­хъу­щтыгъ. Джары къэбарэу пы­лъыр.

Къамылми, шыкIэпщынэми якъегъэIон Заур зэфэдэу хьа­лэмэтэу къыдэхъу. Дзэм къу­лыкъу щихьи къызэкIожьым, IэпэIасэу ПIатIэкъо Айдэмыр фи­шIыгъэ шыкIэпщынэр хихыгъэ лъагъом гъогогъу щыфэхъугъ. Юсып Заур ижъырэ адыгэ орэдхэм къэIуакIэу яIэм ишапхъэхэр фольклорнэ купэу «Жъыум» хэтэу къыIэкIэхьагъэх. Адыгэ лъэпкъ музыкальнэ Iэмэ-псымэхэм яоркестрэу «ДжэгуакIом» хэтыгъ. Гъэзетэу «Адыгэ ма­къэм» итхыгъэхэр къыхиутэу къыхэкIыгъ. Заур ятэ — Юсып ТIахьир ыкъо игулъытэ къыгъэу­щи, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэхьанымкIэ щысэтехыпIэ фэхъугъ. Заур сэнаущыгъэу къызкъуихыгъэхэр лъэпкъ лъа­псэм игъэпытэн фэIорышIэх.

— Мыгъэ Адыгеим къэралыгъо гъэпсыкIэ иIэ зыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъурэр хагъэунэфыкIыщт. Адыгэ автоном хэкур тиIэ зыхъугъэм щыублагъэу лъэпкъ культурэр къагъэгъунэ, лъагъэкIуатэ, къэралыгъо ан­самблэхэр, творческэ купхэр тиIэ хъугъэх. О къызэрэпшIошIырэмкIэ, непэ сыда нахь хэхыгъэу лъэпкъ искусствэм, культурэм зызкIыфагъэ­за­гъэр?

— Лъэпкъ культурэр IухьэIукI, мылъку къыхэкIынэу щытэп. Ежь лъэпкъ культурэм лIэшIэгъу пчъагъэкIэ мылъкур ригъэкъугъэу щыт. Мыр тIэкIэзыжьынэу тэрэп къызщежьагъэр. Тэ зыр арэп мы лъэпкъ культурэм зыфэзгъэзэжьырэр, нэмыкI шъолъырхэми гу ащы­лъыстагъ. Непэрэ мафэм техникэм ыуж титэу тIэкIу тIэпызынэу хъугъэн фае. Ары лъэпкъ­хэр джы якультурэ зыкIы­лъыбэнэжьхэрэр къаIэтыжьынэу. Бзэм, хабзэм якъэухъумэн зы­ратынэу зыкIэхъугъэр.

— Заур, кIэлакIэхэр узи­пэщэ «Джэныкъо» ку­пым хахьэха, сыдэущтэу ахэр орэдыжъхэм язэгъэшIэн хэщагъэ хъухэра?

— КIэлакIэхэр бэу къесщэлIэнэу хъурэп, сыда пIомэ ежь орэдыр, адыгэ орэдыжъыр, къи­ны къафэхъу. Бзэр зыIулъыр нахь макIэ мэхъу, ащ ыпкъ къи­кIэу еджапIэм щеджэу зы нэбгырэ закъу къытхэтыр. Тэгъасэ, тэгъэлажьэ. Ащ нэмыкIэу Пщыжъхьаблэ щыщэу Быщтэкъо Адам къытхэт, нахьыжъ дэдэр ары. ДжыракъыекIэ уIабэмэ Мерэм Аскэр, ХьакъурынэхьаблэкIэ — Бгъошэ Рустам, ПашIо Айдэмыр. Бзылъфыгъэ закъоу къытхэтыр Хьамырзэкъо Зурет. ИкъежьапIэм щыублагъэу, 2014-рэ илъэсым, Нэгэрэкъо Къызбэч ары мыр зыгу къихьэгъагъэр. Ащыгъум «народнэ» цIэ тиIа­гъэп. Кружок плъышъоу тыщытыгъ, тыфаемэ тызэхахьэу, тызэхэкIэу. Шапхъэу тхэлъыгъэр орэдэу къыхэтыдзэщтым ыпэкIэ ащ пылъ къэбарыр къэтIуатэщтыгъ цIыф­хэм нахь къагурыIонэу. Шъхьадж ыгу къыштэрэ орэдыр ары къы­Iощтыгъэр. Сэ ансамблэм сырипащэу ястырэр армырэу, агу нахь къыштэрэм хэдгъадэхэзэ тырэкIо. Амакъэ нахь зыфытегъэпсыхьагъэр къыхахы, ары шапхъэу хэтхыгъэр. Бастэ Асиет зипэщэ ансамблэу «Ащэмэз» тызэгъусэу пчыхьэзэхахьэ дэтшIынэу хъугъэ. Зэдедгъаштэу адыгэ орэдыжъхэр къэтIуагъэх, ижъырэ орэдыр, ащ икъэIокIэ шапхъэхэр пкъэу тфэхъугъэу тыкъырэкIо.

— ДэкIыгъохэр шъуи­Iэщтха, фестивальхэм шъуахэлэжьэщта, мы илъэсымкIэ сыд жъугъэ­нафэрэр?

— Мы илъэсым, пандемиер нахь зэкIакIомэ, пэсэрэ орэды­жъыр жъамэм фэд, уезэщынэу щытэп, уедэIу зэпытми, ау на­хьыбэ къызэретщалIэ тшIоигъом ыпкъ къикIэу, техникэ тIэкIу хэд­гъэхьанэу, орэдышъоми ишап­хъэ тымыгъэкIодэу, тыфай нэмыкI районхэми закъыщыд­гъэлъэгъонэу. Тирепертуар хэт орэдхэр тIэкIу нахь ттхьакIумэ къырыджэгонэу, пэсэрэ къэIуа­кIэхэр тщымыгъупшэнхэу, къе­дэIущтыр нахьыбэ хъунэу. Ала­хьым къыддигъэхъумэ, джар тигухэлъ! Тахэлэжьэнэу нэмыкI шъолъырхэм фестивальхэр ащызэхащэхэмэ, зэуи тыкъызэкIэ­кIощтэп, тахэхьащт, тахэлэ-жьэщт. Сэ сицIыкIугъом щегъэ­жьагъэу лъэпкъ культурэм сыхэт. Непэп къызысштагъэр, сятэ культурэм и Унэ ипащэу Iутыгъ, арышъ, культурэм сыкъыхэхъу­хьагъэу пIоми ухэукъощтэп. Сшыпхъуи фортепианэм ео, сшынахьыкIи фортепианэми, пщынэми яо, сишъхьэгъуси хы­Iушъо шапсыгъэхэм ащыщ, ицIы­кIугъом щегъэжьагъэу къашъо­хэм, культурэм ахэтыгъ. Сыдэущтэу къэпIощта — джа щыпсым тыхэтэу тыкъэхъугъ. Арышъ, сызтехьэгъэ гъогуми сэр-сэрэу хэсхи сытехьагъ. Пытэу сэщ пае хэсхыгъэу сырэкIо. Юристэу сызэреджагъэм емылъытыгъэу культурэм игъогу сытехьагъэу сырэкIо, гум ыIорэр, гум хихырэр ары.

— Лъагъоу хэпхыгъэмкIэ лъэпкъ искусствэм гъэ­хъагъэхэр щыпшIынхэу, узипэщэ купым игугъу дахэкIэ ашIынэу пфэтэIо!

— Опсэу.

Тэу Замир.