ТищыIэныгъэ чIыпIэшхо щызыубытырэ лъэныкъохэм Интернетыр зэу ащыщ. Дунэе хъытыум зыIэпищэхэрэм япчъагъэ илъэс къэс нахьыбэ мэхъу. Интернетым уасэу иIэр къызыгурыIон зылъэкIыщтхэр дунэе хъытыур лъэныкъо зэфэшъхьафхэмкIэ шIуагъэ къытэу къызыфэзгъэфедэхэрэр ары. Непэ дунаир зэрэхъугъэмкIэ, цIыфхэм янахьыбэм Интернетыр ямыIэу ящыIэныгъэ алъэгъурэп, къин къащэхъу. Сыда пIомэ, ар гъунапкъэ зимыIэ шъофышхоу щыт, ащ цIыфхэм ашIогъэшIэгъоныщтыр зэкIэ рагъотэщт.

Тилъэхъанэ цIыфхэр джащ фэдизэу Интернетым епхыгъэ хъугъэхэшъ, наркотикым зэрэзыIэпищэхэрэм фэдэу ящыIэныгъэ ар пытэу хэуцуагъ. Интернетым цIыфыр «елъахъэшъ» ихъытыу «релъашъо».

Шъыпкъэу пIон хъумэ, Интернетыр зэрар, анахьэу кIэлэцIыкIухэмкIэ. Сыда пIомэ, фай-фэмыеми, цIыфым идунэететыкIэ ащ зэщегъакъо, зэныб­джэгъухэр, зэIахьылхэр зэIу­кIэхэу зэдэгущыIэжьхэрэп. ИнтернетымкIэ зэфэтхэнхэр, зэкIэупчIэнхэр нахь IэшIэхэу къыхахы, ащ къыхэкIэу непэрэ щыIэкIакIэм изэпхыныгъэхэр аIэкIэзых. Зыпари пэрыохъу къыпфэмыхъоу Интернетым узыфэе къэбарыр ибгъотэн плъэкIыщт. Зыныбжь икъугъэ­хэмкIэ ащ шIуагъэ къытынкIи хъун, ау кIэлэцIыкIухэр заджэхэ ыкIи зэплъыхэ мыхъущт сайтхэри ахэм мымакIэу зэрахэтхэр къызыдэплъытэкIэ, Интернетыр кIэлэцIыкIухэмкIэ зэрарэу щыт.

КIэлэцIыкIугъор къэухъумэгъэныр ыкIи гупсэфыныгъэ егъэгъотыгъэныр, джащ фэдэу социальнэ хъытыум инэкIубгъо­хэм ащызэрахьэрэ бзэджэшIагъэхэм зыныбжь имыкъугъэхэр ащыухъумэгъэнхэр пшъэрылъ шъхьаIэхэм зэу ащыщ.

КъыткIэхъухьэрэ лIэужхэр Интернетым епхыгъэ зэрэхъухэ­рэр дэи. Мы гумэкIыгъом лъэныкъуабэ къызэлъеубыты. КIэлэеджакIохэм ягугъу пшIын хъумэ, социальнэ хъытыухэм япхыгъэхэр нахьыбэ мэхъух, Iэтахъохэр анахьэу зыпызыщэхэрэр онлайн-джэгунхэр ары.

Психологхэм зэралъытэрэмкIэ, Интернетыр — лъапсэ зиIэ къэкIуапI, ащ ишIуагъэкIэ ныбжь зиIэхэм ыкIи кIэлэцIыкIухэм яшIэныгъэхэм ахагъахъо. Арэу щытми, ащ шIуагъэу къыхьырэм имызакъоу зыныбжь имыкъу­гъэхэмкIэ щынагъоу щыт. НахьыбэрэмкIэ ежь кIэлэцIыкIум къы­гурыIорэп ишэн-зекIуакIэхэр Интернетым зэрэзэIигъахьэрэр, ипсихикэ зэрэзэщигъакъорэр.

Интернетым ихьэхэрэм ягугъу къэпшIын хъумэ, социальнэ комплекс зиIэхэр ащ бэу щызэIокIэх. Психологхэм къызэраIорэмкIэ, тутыным, аркъым ыкIи наркотикым апыщагъэхэм афэдэу социальнэ хъытыум бэрэ хэсым ипсихикэ зэщэкъо, арэу зыхъукIэ, ар цIыфымкIэ зэрар. Ахэм уцхэмкIэ уяIэзэнэу щытэп, ау мы гумэкIыгъом пэшIуекIоным фэбгъэсэнхэ плъэкIыщт. Ашъхьэ фимытыжьхэу мыщ еп­хыгъэ хъугъэ цIыфхэм яшэн- зекIуакIэкIэ, яакъыл зэхашIэкIэ екIолIэкIэ шъхьаф къафэбгъотын, хэушъхьафыкIыгъэу ахэм уадэлэжьэн фае.

Интернетым ихъытыу зыIэпищэхэзэ кIэлэцIыкIухэм къамышIэу «киберугроза» зыфиIоу зэрар къэзыхьырэ программэхэм зэлъаштэх, Интернетым инэкIубгъохэмкIэ Iэтахъохэм гъэпцIэн бзэджэшIагъэхэр къадызэрахьэх, аушъхьакIух ыкIи ямыщыкIэгъэ цIыфхэм, бзэджа­шIэхэм адэгущыIэх, зэплъы мыхъущт видеотехыгъэхэр, тхыгъэхэр къарагъэлъэгъух. КIэлэцIыкIухэм псынкIэу цыхьэ зэрашIырэр агъэфедэзэ, бзэджэшIагъэхэм ахащэх.

КъэIогъэн фае, кIэлэцIыкIу­хэм алъэныкъокIэ интернет-гъэ­п­цIакIохэм бзэджэшIагъэу зэрахьагъэхэм япчъагъэ зэрэхэ­хъуагъэр. Ахэр аушъхьакIух, терроризмэ нэшанэ зиIэ бзэджэшIагъэхэм ахащэх, гъогу пхэнджым тыращэх. Iэтахъор къытырагъэделыкIэу зэзакъо апэрэ лъэбэкъу мытэрэзыр зидзыкIэ янэ-ятэхэм къашIэнкIэ мэщынэ ыкIи зыми римыгъашIэу интернет бзэджашIэхэм аIорэр афегъэцакIэ.

Психологхэм ыкIи врачхэм ащыщыбэм Интернетыр узкIэ алъытэрэп. Ахэм къызэраIорэмкIэ, ар щынэгъончъэу щыт, ащ пыщагъэ хъухэрэр щыIэныгъэм епхыгъэ цIыфхэр ары. Ау ащ фэдэ екIолIакIэм специалисты- бэмэ дырагъаштэрэп. Сыда пIомэ, ашъхьэ фимытхэу социальнэ хъытыухэм япхыгъэ хъугъэ цIыфхэм, анахьэу кIэлэцIыкIухэм, Интернетым бэрэ зэрэ­хэсхэм къыхэкIэу япсихикэ зэIэхьэ, аIэ зытыращэежьы, ныбжьыкIэхэм ащыщхэм янэ-ятэхэр аукIыжьхэуи къыхэкIы.

ЧIыпIэ къин ифэгъэ сабыим узэрэдэзекIощт, узэрэдэгущы­Iэщт шIыкIэм мэхьанэшхо иI. Нахьыжъхэр ахэм атекуохэу бэрэ къыхэкIы, ар адрэхэм агу раубытэ. Iэтахъом ыIэ зытырищэежьыным лъапсэу фэхъурэр янэ-ятэхэм сотовэ телефоныр зэрэIахыгъэр ыкIи компьютерыр зэрэфыпаупкIыгъэр ары. Уегупшысэмэ, мыщ фэдэ екIолIакIэм зи мыхъун хэмы­лъым фэд. Ны-ты пчъагъэхэм мыщ фэдэ пIуныгъэ шIыкIэр къызфагъэфедэ, урокхэр зымышIыжьыгъэ е тэрэзэу мызекIорэ якIалэ­хэр агъасэхэу аIозэ, мобильнэ телефонхэр аIахых, компьютерыр, Интернетыр агъэфедэн фимытхэу унашъо афашIы е ахъщэу аратырэм къыщагъакIэ. ЫпэкIэ къызэрэсIуагъэу, ащ зи дэй хэлъэп, ау кIэлэцIыкIум ипсихикэ мыпытэмэ, мыщ дэ­жьым ыIэ зытырищэежьын зэрилъэкIыщтыр нахьыжъхэм зыщагъэгъупшэ хъущтэп. Ащ дакIоу, непэ щыIэ ны-тыхэм янахьыбэр IофшIэным дехьыхых, яунагъо зэраIыгъыщт ахъщэр къагъэхъэным пылъых. А уахътэм ясабыйхэр ащэ­гъупшэх, анаIэ атемытэу ахэр ежь-ежьырэу къэхъух. Мыщ дэжьым зыныбжь имыкъугъэм упчIэжьэгъу къыфэхъун ыгъотырэп. Шъыпкъэ, непэрэ щыIа­кIэм ны-тыхэм къинышхо алъэ­гъу, IофшIапIэ уIумытэу, лэжьапкIэ къэмыхьэу упсэун плъэкIыщтэп. Ау, сыд фэдэу щытми, уисабый унаIэ тебгъэтын, ащ игумэкIыгъохэм защыбгъэгъозэн фае.

Специалистхэм зэралъытэ­рэмкIэ, зыIэ зытезыщэежьын мурад зиIэхэр игъом къыхэбгъэ­щыхэмэ ыкIи ахэм IэпыIэгъу дэгъу ябгъэгъотмэ япсихикэ зэтебгъэуцожьын плъэкIыщт. АпэрапшIэ гурыт еджапIэхэм япсихологхэм кIэлэеджакIохэм ыкIи ахэм янэ-ятэхэм хэушъхьэ­фыкIыгъэу адэгущыIэнхэ, Iэта­хъо­хэм аIэ зытыращэежьыным щызыухъумэхэрэ программэ хэхыгъэ яIэу, ащ игъэкIотыгъэу дэлэжьэнхэ фае.

КIэлэцIыкIухэм тинеущырэ мафэ лъагъэкIотэщт, непэ ахэм гъогоу къыхахырэр ары тапэкIи зэрэпсэущтхэр. Арышъ, ны-ты­хэм ямызакъоу, пстэуми тызэгъусэу ахэр гъогу занкIэм темыкIынхэм тишъыпкъэу тыпы­лъын фае.

КIАРЭ Фатим.