Лъэпкъ литературэм яIахь хэлъ

Адыгэ тхакIохэм ягугъу ренэу тшIын фае зышIырэр ахэм атхыгъэхэр ежь зые адыгэхэм ыпэкIэ фэдэу зэрамышIэжьырэр ары. БгъэшIагъо икъурэр анахь гъэсэгъэ Iэдэбэу шIэныгъэ зыкъолъ фэдэми ежь иадыгабзэ пхъэтэпэмыхь зэришIыжьэу, гъэзети, журнали, адыгэ художественнэ тхыгъэхэри, тхылъхэри IуигъэкIотэу, зэрафэмыер ары. Ащ фэдэхэри щыIэх.

Непэ адыгэхэм яжъи, якIи яныдэлъфыбзэ япыим фэд, аIупэ темыкIэу телъыр урысыбзэр ары. Сыдэу пшIына?! – Имыщыгъыныр, имыIахьылыр, ымыбзэр, имыхабзэр нахь зигунэсэу зикIасэхэр макIэп. Ауми проценти 10 – 12-у, а зэкIэ лъэпкъ лъачIэм епхыгъэ пстэури къэзгъэгъунэхэу, зылэжьыхэу, зыухъумэхэрэм яхьатыркIэ тыкъызэтенэ.

БгъэшIэгъон фаер, ныбжьыкIэхэр арэп, ахэм щысэ зытырахырэ нахьыжъхэм яIокIэ-шIыкI, ягъэпсыкI ары. Илъэс 80 зыныбжь адыгэ бзылъфыгъэ хэкIотагъэу, егъашIэм кIэлэегъаджэу къуа­джэм дэсыгъэм ыкIи джыри дэсми, угу егъунэу, къолъышхо зэрэщымыIэр ежь-ежьырэу къеIо.

«Адыгабзэр сыгукIэ сштэрэп, зыкIи сшъхьапэп, – еIо, макъэхэри тэрэзэу къымыIошъу фэдэу зишIызэ. – Урысыбзэр хъарзын! – къыпегъахъо.

Ары, ущыIэмэ, «чэтпIашъи плъэгъун» зыкIаIорэр. ЦIыф цIыкIур икIодыжьыпIэ сыдигъуи гушIозэ екIу, зыухъумэщтэу къызэтезгъэнэщтым щэщтэ. Лъытэны­гъэ-шъхьэкIафэр зыщымакIэм, зэкIэ шапхъэхэр щызэтеутхэба?! Шъыпкъэр уипыеу, цIыфыгъэр уимыщыкIагъэу, пшIомыIофэу, убзэ угу темыфэжьмэ, ухэта?!

«Адыгэ тхакIохэр» зытIокIэ, ащ къедгъэубытырэр, лъэпкъ литературэр щыIэ зыхъугъэм къыщегъэжьагъэу, ащ хэтхэу зигупшысэ хьалэлэу зыгъэлэжьагъэхэр, творческэ лъэгъо гъэнэфагъэ ащ щыпхырызыщыгъэхэр арых.

КIубэ Щэбан (1890 – 1974)

КIэлэегъэджагъ. УсэкIо-орэдусыгъ. Иадыгабзэ бзэрэбзагъ. КIубэ Щэбан Индрыс ыкъор Шэуджэн районым ит къуаджэу Хьакурынэхьаблэ щылэ мазэм и 15-м 1890-рэ илъэсым къыщыхъугъ. Къоджэ ублэпIэ еджапIэр ыкIи медрысыр къыухыхи, Налщык дэтыгъэ динлэжьхэм апае кIэлэегъаджэхэр къэзыгъэхьазырыщтыгъэ семинарием илъэси 2 ще­джагъ, къыухыгъ. Икъуаджэ къэкIожьи 1919 – 1925-рэ илъэсхэм Хьакуры­нэхьэблэ еджапIэм адыгабзэмкIэ щыригъэджагъэх. 1925 – 1927-рэ илъэсхэм Петроград дэт дин бзэшIэныгъэмкIэ семинариеу Марр зипэщагъэм игъэсэныгъэ щылъигъэкIотагъ.

Я 20 – 30-рэ илъэсхэм еджапIэм зэрэщеджэщтхэ тхылъхэм язэхэгъэуцон КIубэ Щэбан хэлэжьагъ. «Ныбджэгъу» (С. Сихъур игъусэу), «Хьисап тхылъ», «Адыгэ календарь» (зэкIэри 1924), «Апэрэ лъагъу» (1927), «ЯтIонэрэ лъагъу» (1929), «Адыгабзэм ибзэхабз» (тхылъитIу, 1930), «Адыгабзэм итхыкI (орфографиер) ыкIи «Адыгэ орэдхэр» зыфиIорэ тхылъхэр къыдигъэкIыгъэх. Ежь лIым Краснодар театральнэ техникумэу къыщызэIуахыгъагъэм 1933 – 1936-рэ илъэсхэм, ащ пыдзагъэу, Москва дэт театрэм иинститутэу А. В. Луначарскэм ыцIэ зыхьырэм иадыгэ студие илъэситIо Iоф ащишIагъ. Артист сэнэхьатым зыфэзгъэсэрэ ныбжьыкIэхэр адыгабзэмрэ литературэмрэкIэ ригъэджагъэх.

КIубэ Щэбан лъэпкъ культурэм икъэ­Iэтын чанэу хэлэжьагъ. Адыгэ ансамблэм изэхэщэнкIэ, ащ ирепертуар гъэпсыгъэ­нымкIэ Iофышхо ышIагъ, орэдым хэлъ гущыIэхэри, орэдышъори къыхихэу щытыгъ. КIэлэцIыкIухэм апае орэдыбэ ытхыгъ. Адыгэ профессиональнэ музыкэм икъежьапIэ Iутыгъ, литературэм, искусствэм, культурэм алъэныкъо лэжьыгъэшхо щишIыгъ. 1938 – 1940-рэ илъэс­хэм Адыгэ научнэ-ушэтыпIэ институтым Iоф щишIагъ. Адыгэ IорIуатэхэр, лъэпкъ орэдхэр къэугъоижьыгъэнхэмкIэ КIубэм бэ ышIагъэр.

1943-рэ илъэсым IэкIыб хэгъэгу Щэбанэ ифагъ. Хэхэс зыхъугъэ ужыми тхылъ пчъагъэ къыдигъэкIыгъ: «Адыгэ эльфыбэ», «Гъундж» (усэхэр, поэмэхэр) – Бейрут, (1953), «Адыгэ орэдыжъхэр» (1954), нэмыкIхэри. Тыдэрэ хэгъэгу зыщэIи, тхьалъэIу папкIэу къыготыгъэхэр иадыгабз, илъэпкъ гупшыс.

КIубэ Щэбан СССР-м итхакIохэм я Союз ыкIи СССР-м икомпозиторхэм я Союз 1936-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу ахэтыгъ.

КIубэ Щэбан Германием, Тыркуем, Иорданием, ащ ыужым Канны ащыпсэугъ, Сорбонскэ университетым Iоф щишIагъ. 1959-рэ илъэсым къыщыублагъэу, щэIэфэ, США-м исыгъ, къалэу Патерсон щыпсэугъ. ЗыщымыIэжь ужым, КIубэ Щэбан къыкIэныгъэ литературнэ хъарзынэщышхор шIэныгъэлэжьэу ЩэшIэ Казбекрэ Щэбанэ ыпхъоу Саидэрэ Мые­къуапэ къащэжьи, Адыгэ республикэ институтэу гуманитар ушэтынхэм апы­лъым ратыжьыгъ.

Щэбанэ итхыгъэ хэшыпыкIыгъэхэр зы тхылъ хъоу 1993-рэ илъэсым Мыекъуапэ къыщыдэкIыгъ. Иорэдхэр зыдэт тхылъэу «Сэ сиорэд» зыцIэр Адыгэ тхылъ тедзапIэм 1996-рэ илъэсым къы­дигъэкIыгъ.

ГъашIэр, гъашIэр..! Ар боу пчъагъэу зэхэлъ: зэ гушIогъо мыухыжь, зэ нэпс мычъакъу… Ау Щэбанэ иадыгабзэ, илъэпкъ зыкIи ыгу икIыгъэп.

Iэшъынэ Хьазрэт (1926 – 1994)

Адыгэ литературэ ныбжьыкIэм анахьэу хэпшIыкIэу зызиштагъэр я 50 – 60-рэ илъэсхэр ары.

Iэшъынэ Хьазрэт Ахъмэт ыкъор Теу­цожь районымкIэ къуаджэу Гъобэкъуае щылэ мазэм 2-м 1926-рэ илъэсым къы­щыхъугъ. 1941-рэ илъэсым илъэсибл еджапIэр къыухи, колхозым прицепщикэу, учетчикэу Iоф щишIагъ. 1943 – 1950-рэ илъэсхэм дзэм къулыкъу щихьыгъ. Ар къыухи къызэкIожьым, Адыгэ тхылъ тедзапIэм иредакторэу, хэку гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» (джы «Адыгэ макъэм») илитературнэ IофышIэу ащылэжьагъ. Литературнэ институтэу Москва дэтым и Апшъэрэ литературнэ курсхэм ащеджагъ. Ар къызеухым хэкум къыгъэзэжьи, гъэзетэу «Социалистическэ Адыгеим» культурэмкIэ иотдел ипащэу илъэсыбэрэ Iоф ышIагъ, ащ ыужым, опсэуфэ, журналэу «Зэкъошныгъэм» иредактор шъхьэIагъ.

Хьазрэт ытхыхэрэр 1951-рэ илъэсым щегъэжьагъэу къыхиутыщтыгъэх. Литературэм ижанрэхэр зэкIэ ыIэ къыригъэ­хьагъэх, усэхэр, поэмэхэр, баснэхэр, рассказхэр, повестьхэр, романхэр зыдэт тхылъхэр бэу къыдигъэкIыгъэх. Ныбджэгъуныгъэм, цIыфыгъэм, лIыгъэм, IэпэIэ­сагъэм, IофшIакIом. ЛэжьэкIо мыпшъыжь­хэм, къэралыгъом иухъумэкIо лIыбланэхэм яобразхэр гум хапкIэу къащигъэлъэгъонхэр фызэшIокIыгъ. ЩыIэныгъэм иIэшIугъэ-фэбагъэ ишыхьат рассказхэри иIэх. Иповестьхэм, ироманхэм цIыф шэн зэфэшъхьафхэр, нэфэгъэ— шъыпкъагъэ ахэлъэу къащыриIотыкIы­гъэх. ТхакIом иапэрэ тхылъэу «Ныбджэгъу шъыпкъ» зыфиIорэр 1954-рэ илъэсым къыдигъэкIыгъ. Ащ къыкIэлъыкIуагъэх: «Зэгъогогъухэр», «КIымафэми шыблэр мао», «Жьыбгъэм хэт чъыгхэр», «Псэм фэдэу лъапIэ», «Зэрджаехэр», «ЗэфакIу», нэмыкIхэри. Мыхэм зэфэдэу щыIэныгъэм щыхъурэ-щышIэрэр зэкIэ ащыолъэгъу. ЦIыфым игъашIэ а зэкIэм ялъытыгъэу зызэблихъоу, зэрэзэхъокIырэр ахэолъагъо. Итхылъ пэпчъ фэса­къэу ылэжьыгъ, гупшысэ цыпэ цIыкIоу къырищэжьагъэр лъигъэкIуатэзэ цIыфхэр зэрэзэдэIорышIэхэрэр, ахэм къадэ­хъурэр, афэмыгъэхъурэр шъыпкъэм тетэу къащыриIотыкIыныр дэгъоу фызэшIокIыщтыгъ.

Iэшъынэ Хьазрэт баснэхэр, пшысэхэр ытхыгъэх, зэдзэкIыгъэ IофшIагъэхэри иIэх. АдыгабзэкIэ тхылъ 30 фэдиз, урысыбзэкIэ – тхылъи 7 къыдигъэкIыгъ: «Сердечный перекресток», «Деревья на ветру», «Всадник переходит бурную реку», «Водяной орех», «Дар доброму вестнику», «Сочинители песен», «Эту песню поют мужчины».

Хьазрэт СССР-м итхакIохэм я Союз 1958-рэ илъэсым щегъэжьагъэу хэ­— тыгъ. АР-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI.

Дзэукъожь Нуриет.