Зэпахырэ узым ыпкъ къикIэу илъэс зытIу хъугъэу яIофшIапIэ къэмыкIохэу унэм щылажьэхэрэр шIэныгъэлэжьхэм ахэтых. Ащ фэдэу IофшIэгъэ пчъагъэ ыгъэхьазырыгъ ыкIи тхылъ гъэкIэрэкIагъэхэр къыдигъэкIыгъэх тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, гуманитар шIэныгъэхэм апылъ Адыгэ республикэ институтым иIофышIэу, АР-м шIэныгъэхэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшхоу, УФ-м Апшъэрэ сэнэхьат гъэсэныгъэмкIэ иIофышIэ гъэшIуагъэу, РСФСР-м народнэ просвещениемкIэ иотличникэу ЕмтIылъ Разиет.

2020-рэ илъэсым мэхьанэшхо зиIэ IофшIэгъитIу шIэныгъэлэжьым къыдигъэ­кIыгъ. Зыр Адыгэ Республикэм ипсэупIэ чIыпIэхэм афэгъэхьыгъэ Энциклопедием иапэрэ том ары. Адрэр адыгэ драматургием ыкIи лъэпкъ театральнэ искусствэм лъапсэ фэзышIыгъэу Цэй Иб­рахьимэ ищыIэныгъэ гъогу ехьылIагъ.

2021-рэ илъэсым етIани IофшIэгъэ инитIу шIэныгъэлэжьым ыгъэхьазырыгъ. Ахэр зыцIэ къетIогъэ Энциклопедием иятIонэрэ томрэ къуаджэу Щынджые фэгъэхьыгъэ тхылъэу «Щынджый. История через столетия» зыфиIорэмрэ. Ахэр къихьащт илъэсым къыдэкIынхэм фэхьазырых. ЯтIонэрэ тхылъыр Разиетрэ юридическэ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Трэхъо Аслъанрэ зэдатхыгъ. Энциклопедием иятIонэрэ томэу къыдэкIыным ЕмтIылъым фигъэхьазырыгъэр нэкIубгъо 530-рэ фэдиз мэхъу. Ащ къыдэхьащтых Кощхьэблэ ыкIи Красногвардейскэ районхэм япсэупIэ чIыпIэхэм яхьылIэгъэ тарихъыр ыкIи цIыф гъэшIэгъонхэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр. ЗэкIэмкIи къуа­джэ, къутыр ыкIи нэмыкI псэупIэ 49-мэ яхьылIэгъэ тхыгъэхэр мыщ щыугъоигъэх.

КъыдэкIыгъахэхэм зафэдгъэзэн. Энцик­лопедием иапэрэ том IофышIэгъэшху. Ащ республикэм икъэлитIурэ ирайонищрэ яхьылIэгъэ материалхэр къыдэхьагъэх. Ахэр Адыгэкъалэ, Мыекъуапэ, Тэхъутэмыкъое, Теуцожь ыкIи Шэуджэн районхэм афэгъэхьыгъэх. Тхылъыр нэкIубгъо 600-м ехъу, тхылъыпIэ дэгъум къытырадзагъ, сурэтыбэ къыдэхьагъ, ыкIышъо дахэу гъэкIэрэкIагъэ. IофшIагъэм иапэрэ нэкIубгъохэм республикэм щыпсэухэрэм закъыщыфегъазэ АР-м и ЛIышъхьэу КъумпIыл Мурат. Ащ ипсалъэ урысыбзэкIэ, инджылызыбзэкIэ ыкIи адыгабзэкIэ тхылъым къыщыхаутыгъ.

«Лъэпкъыбэ зыщыпсэурэ Урысыем хэхьэрэ Адыгэ Республикэр анахь тарихъ бай зиIэ субъектхэм ащыщ, — къыщеIо ЛIышъхьэм ипсалъэ. — ЛIэшIэгъубэмэ къакIоцI зыфэдэ къэмыхъугъэ чIыпIэм щыпсэурэ цIыфхэм гъогоу къакIугъэр ары тарихъыр зыгъэпсыгъэр.

Адыгэ Республикэм ипсэупIэ пэпчъ ежь итарихъ иI, ар цIыфэу ащ щыпсэухэрэм якъэбарэу къыткIэхъухьэхэрэм къафэдгъэнэныр типшъэрылъ. Ащ фэдэу зиIофшIэнкIэ, зиIэпэIэсэныгъэкIэ зихэгъэгу хэхъоныгъэ езыгъэшIырэ цIыфхэм якъэбар тарихъым изы Iахьэу къыхэнэн фае. АщкIэ мы IофшIагъэр къэкIопIэшIу хъущт. Тарихъ шIэжьыр къызэтенэнымкIэ ащ ишIуагъэ къэкIонэу, мы тхы­лъым еджэхэрэм республикэр нахь дэгъоу ашIэнымкIэ IэпыIэгъу хъунэу тэгугъэ».

Я 90-рэ илъэсхэм гуманитар шIэныгъэхэм апылъ республикэ институтым ишIэныгъэлэжьхэм Адыгеим ипсэупIэхэм афэгъэхьыгъэ материалхэм яугъоин рагъэжьэгъагъ, томыбэ хъурэ энциклопедие къыдагъэкIынэу пшъэрылъ зыфашIыжьыгъагъ ыкIи мыинхэу тхылъитф къыхаутыгъагъ. Ахэм очерк фэдэхэу Адыгеим ипсэупIэхэм яхьылIэгъэ материалхэр къадэхьэгъагъэх. Ащ тетэу зэфэшъхьаф Iофыгъохэм адэлэжьэрэ отделым апэрэу мы IофшIэныр ригъэ­жьэгъагъ, ары лъапсэ фэхъугъэр джы къыдэкIыгъэ Энциклопедием.

— Адыгеим ипсэупIэхэм (къалэхэм, къуаджэхэм, къутырхэм) афэгъэхьыгъэ материалхэу илъэс 25-м тыугъоигъэхэр арых энциклопедием къыдэхьагъэхэр, — еIо IофшIагъэр зэхэзыгъэуцуагъэу ЕмтIылъ Разиет. — Ащ щыдгъэфеда­гъэх тарихъым, литературэм, культурэм, гъэсэныгъэм, псауныгъэм икъэухъумэн ыкIи нэмыкI лъэныкъохэм афэгъэхьыгъэ материалхэр. Этнографием, археологием ыкIи тарихъ-культурнэ саугъэтхэм япхыгъэ научнэ IофшIагъэхэри энциклопедием дэдгъэхьагъэх. Административнэ чIыпIэ гощыкIэу республикэм иIэм тынаIэ тедгъэтызэ, къалэхэм, чылэхэм ащызэлъашIэрэ цIыфхэр къыхэдгъэщыгъэх, ахэм яхьылIэгъэ къэбар кIэкIхэр ягъусэхэу ясурэтхэри къыдэдгъэхьа­гъэх. Энциклопедием уеджэнкIэ нахь псынкIэ хъуным пае алфавитыр зэрэзэкIэлъыкIорэм фэдэу материалхэр дгъэпсыгъэх.

ЫпшъэкIэ къызэрэщытIуагъэу, тхы­лъым къэлитIурэ районищрэ яхьылIэгъэ материалхэр къыдэхьагъэх. Ахэм ащыщэу Шэуджэн районым фэгъэхьыгъэр къыгъэхьазырыгъ шIэныгъэлэжьэу Гъыщ Нухьэ. Мыекъуапэ ехьылIэгъэ текстхэр Бузэрэ Азэмат ытхыгъэх.

IофшIагъэм икIэухым районэу ащ къыдэхьагъэхэм ахэхьэрэ псэупIэхэм яспискэ къыщытыгъ. Ахэм ягъусэх географическэ, этнографическэ ыкIи политическэ картэхэр. Мыщ дэбгъотэщтых республикэм административнэ-чIыпIэ гъэпсыкIэу иIэм фэгъэхьыгъэ справочникри. Энциклопедиер узыIэпищэу гъэшIэгъонэу гъэпсыгъэ, псэупIэхэр зытIысыгъэхэм къыщегъэжьагъэу къарыкIуагъэр кIэкIэу ащ дэбгъотэщт. Пчъагъэхэм, картэхэм къаIуатэхэрэми къагъэлъагъо­хэрэми узыIэпащэ. Сыдэу щытми, цIыфэу ар къызэгозыхырэм шIогъэшIэгъон икъун дигъотэщт. Шъыпкъэ, «щыкIагъэ зимыIэ хъурэп» зэраIоу, тхылъым зыгорэхэр къыхэкIыхэми, ахэм акIыIу къэхъу ащ фэдэ IофшIагъэ апэрэу къы­зэрэдэкIыгъэр ыкIи щыIэ зэрэхъугъэр. ЯтIонэрэ тхылъэу мы лъэхъаным ЕмтIылъ Разиет къыдигъэкIыгъэри къы­хэбгъэщын тефэ. Ар фэгъэхьыгъ, ыпшъэ­кIэ къызэрэщытIуагъэу, адыгэ драматургием ыкIи театральнэ искусствэм лъапсэ фэзышIыгъэу Цэй Ибрахьимэ.

Ибрахьимэ я 19-рэ лIэшIэгъум икъи­хьагъум лъэпкъым фэлэжьэным фэхьазырэу, зышъхьамысыжьэу культурэм игъэпсын пылъыгъэмэ ащыщ. Шъхьэлэхъо Абу зэриIощтыгъэу, «жъогъо нэфэу» лъэпкъым фэлажьэхэрэм ахэтыгъ. Ау илъэсыбэмэ къакIоцI ащ ыцIэ къепIон уфимытэу къыхэкIыгъ. Абу ишIуагъэкIэ ащ утегущыIэнэуи, ехьылIагъэу птхынэуи амал щыIэ хъугъагъэ. Къиныгъохэр ыпэ къикIыгъэхэми, Абу Цэим ыцIэ зэтыригъэуцожьыгъагъ, IофшIэгъэшхуи ащ ехьылIагъэу къыдигъэкIыгъагъ. Тхылъым къыдэхьагъэх илъэсыбэмэ ежь Разиет Цэй Ибрахьимэ, ащ иIахьылхэм афэгъэ­хьыгъэу ыугъоигъэхэр.

Ахэм анэмыкIэу Цэим фэгъэхьыгъэу тхыгъэу щыIэхэри къыдэхьагъэх. Архивым къыхихыгъэ материалхэм тхылъыр къагъэбаигъ. Ахэм ащыщых Цэир зышIэщтыгъэхэм ыкIи иIахьылхэм къаIотэжьыгъэхэу гуманитар шIэныгъэхэм апылъ республикэ институтым чIэлъхэр. Цэир зэрэпублицист чаныгъэр къагъэнафэ гъэзетхэу «Майкопское эхо», «Мусульманская газета» зыфиIохэрэм илъэс зэкIэлъыкIохэм къаригъэхьагъэхэм. Ибрахьимэ щыIэныгъэ гъогу гъэшIэгъонэу къыкIугъэмкIэ тхылъыр къырегъажьэ. Ар 1890-рэ илъэсым къэхъугъ, революцием игъом зиакъыл къэкIуагъэу, ныбжь уцугъэ зиIэу щытыгъ, ыгукIэ ар ыштагъ ыкIи Адыгеим Совет хабзэр щыгъэуцугъэным ыкIи лъэпкъ культурэм, литературэм, искусствэм хэхъоныгъэ ашIыным зиIахьышхо хэзылъхьагъэмэ ащыщ.

ЯлъэпкъыкIэ Цэйхэр абдзахэх, хыIу­шъом къызыIуагъэкIыхэм Лъэустэнхьаблэ пэмычыжьэу щытыгъэ къуаджэу ХьамтIый зыфиIорэр къыхахыгъагъ, етIанэ Щынджые псэупIэкIэ кIожьыгъагъэх. 1905 — 1907-рэ илъэсхэм щыIэгъэ революцием Цэим ищыIэныгъэ гъогу къыхихынымкIэ мэхьанэшхо иIагъ. Пшызэ Александровскэ реальнэ училищым щеджагъ. Урысыбзэм, адыгабзэм анэмыкIэу бзэ заули дэгъоу ышIэщтыгъ.

1933-рэ илъэсым Адыгэ театральнэ училищыр Краснодар къызыщызэIуахым, Ибрахьимэ пащэ фашIи, ишIэныгъи, ыкIуачIи хилъхьэзэ ащ Iоф щишIагъ. Училищым щеджэщт адыгэ пшъашъэхэм, кIалэхэм якъыхэхын, яегъэджэн мэхьанэшхо ритэу лэжьагъэ.

Цэй Ибрахьимэ зышIэщтыгъэхэм ягукъэкIыжьхэм умыгумэкIэу уяджэн плъэкIырэп. Ахэм къазэращатхырэмкIэ, Цэй Ибрахьимэ лIыгъэшхо хэлъыгъ, щынэ ышIэщтыгъэп. Просветителэу Сихъу Сэфэрбый къызэритхыжьырэмкIэ, ар зыхэтмэ къахэщыщтыгъ, чэфылагъ, акъыл щэрыо иIагъ, щынэ зымышIэрэ публицистыгъ. Мамыр щыIакIэм щыцIыф шъабэу, бэнэныгъэм щылIыбланэу ары агу къызэринэжьыгъэр.

ТIэкIу нэмыIэми тарихъым, культурэм фэщагъэм тхылъым дигъотэщтыр макIэп.

Сихъу Гощнагъу.