Дунаим тет цIыф лъэпкъхэм зыкIэ афэдэхэу адыгэхэми лIэшIэгъу мин пчъагъэм акъыллэжьыгъэ дахэ ухигъэлъыхъухьанэу зэIуагъэкIагъ, лIэужхэм къафагъэнагъ. Ар лъэпкъ фольклорыр ары. Ащ бгъэшIагъо икъоу шIэныгъэшхо хэлъ. Лъэпкъ фольклорым имэхьанэ илъэшыгъэ зы­шIэу, ащ дэлажьэу, гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ ин­сти­тутэу Т. М. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм фольклорымкIэ иотдел ипа­щэу Цуекъо Нэфсэт мы мафэхэм гущыIэгъу тыфэхъугъ.

— 1929-рэ илъэсым зэхащэгъэ Адыгэ научнэ-исследовательскэ институтым фольклор къутамэр хэу­шъхьафыкIыгъэу сыдигъуа иIэ зыхъугъэр? Ащ иапэрэ пэщагъэр, ыужыкIэ къи­кIыгъэхэр? О сыд илъэсым уIухьагъа, мы отделым Iоф щыпшIэ зыхъугъэр, пэщэныгъэр зыдызепхьэрэр?

— Апэрэ мафэу институтыр къызызэIуахыгъэм щегъэжьагъ IорIуатэм дэлэжьэнхэр зырагъэ­жьагъэр. Апэрэ уахътэм IорIуа­тэмрэ литературэмрэ зэхэты­гъэх, нэужым зэхагъэушъхьафыкIыгъэх. Ар зыхъугъэр 1996-рэ илъэсыр ары. ОтделитIур зэхэт зэхъум, Шъхьэлэхъо Абу, Хьэ­дэгъэлIэ Аскэр, Хъут Щамсудин пэщэныгъэ ащ дызэрахьагъ. IорIуатэм иотдел шъхьафы зэ­хъум Шъхьаплъэкъо ГъучIыпсэ пащэ фашIыгъагъ.

Сэ 1987-рэ илъэсым мы отделым IофшIэныр щезгъэжьагъ, 1998-рэ илъэсым щегъэжьагъэу пэщэныгъэ дызесэхьэ.

— Непэ сектора е отдела фольклорыр?

— Непэ секторэп, отдел нахь. IорIуатэм иотдел.

— Отделым нэбгырэ тхьа­пша Iоф щызышIэрэр, ахэр зыфэгъэзагъэхэр, ори шъхьафэу пшIэрэр?

— Мы отделым нэбгырибл, нэбгырий щылажьэуи къыхэ­кIыгъ. Ау «оптимизациекIэ» зэ­джэгъэхэ Iофыр къызежьэм, IуагъэкIыгъэхэр къахэкIыгъ, илъэс зэфэшъхьафхэм нэбгыри 3-мэ ядунай ахъожьыгъ. Джы непэ зэкIэмкIи отделым чIэсыр нэбгырищ: сэры, Къуекъо Асфар, Нэхэе Саид. Отделым Iофышхо чIэлъ, пшъэрылъ инхэр иIэх. Нахь шIэныгъэлэжьыбэ чIэсын фай, ау тлъэкI къэдгъанэрэп. ЗэрэтфэлъэкIэу Iоф тэшIэ, Iоф­шIэгъэшIуи тиI. Нахьыжъхэм къытфагъэнэгъэ лэжьыгъэм хэ­тэгъахъо, гъогоу къытагъэлъэ­гъугъэм тырэкIо. Къуекъо Асфар анахьэу нарт эпосыр ары зыфэгъэзагъэр. Нэхэе Саидэ лъэпкъ поэзием, сэ — жанрэ жъгъэй­хэм, мыскъарэм, лакъырдым, сэмэркъэум чIыпIэу адыгэ Iор­Iуатэм ижанрэ пстэуми ащаубы­тырэр, адыгэ хабзэм IорIуатэм чIыпIэу щыриIэр ыкIи нэмыкIхэр сэгъэунэфы. Джащ фэд, пшысэ эпосым, мыпшысэ эпосым, тарихъ-лIыхъужъ эпосым тадэлажьэ.

— Илъэсэу икIырэм Iоф­шIагъэу шъуиIэр сыд фэд?

— Мы илъэсэу икIырэр гъэ­хъэ­гъэ дэгъухэмкIэ тэгъэкIо­тэжьы. Отделым иIофышIэу Къуе­къо Асфар филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор хъугъэ бэмышIэу.

Ставропольскэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтым урыс ыкIи дунэе литературэмрэ технологиехэмрэкIэ икафедрэ идоцентэу, институтым и Ученэ секретарэу Мхцэ (Цуекъо) Бэлэрэ сэрырэ «Губзыгъагъэм ипсынэкIэчъхэр» зыцIэ тхылъыр къыдэдгъэкIыгъ. Ащ адыгэ гущыIэжъ 1636-рэ къыдэхьагъ, бзищкIэ хэутыгъ — адыгабзэкIэ, урысыбзэкIэ ыкIи инджылызыбзэкIэ. Инджылызыбзэм изылъхьагъэр филологие шIэныгъэ­хэм­кIэ кандидатэу, АКъУ-м икIэлэ­егъаджэу Кобэщыч Сафьят. Ти­институт «ШIэныгъэгъуаз» ыIоу журнал къыдегъэкIы, ар илъэсым плIэ къыдэкIы. Тиотдел иIофышIэхэм ястатьяхэр а номе­риплIымэ къадэхьагъ. Статьяхэм ямызакъоу, тхылъ зэфэшъхьаф­хэмкIэ рецензиехэри дэтых.

«Свод адыгского фольклора» зыфиIорэм ия 12-рэ том хэутыным шIэныгъэлэжьхэу Нэхэе Саидэрэ Унэрэкъо Раерэ фагъэ­хьазырыгъ. Ар тхылъитIу мэхъу.

ШIэныгъэлIэу Хъут Щамсудин псаугъэмэ, ыныбжь мыгъэ ­илъэс 85-рэ хъущтыгъэ. Ащ епхыгъэу тиотдел Iэнэ хъурае зэхищагъ. Нэхэе Саидэ мы Iофтхьабзэм чанэу Iоф дишIагъ. Зигъо Iофыгъом хэлэжьагъэхэм ягущыIэхэр — научнэ тхыгъэхэр «ШIэныгъэ­гъуазэм» ия 4-рэ чэзыу къыдэхьэх. ШIэхэу журналыр къыдэкIыщт. Уз щынагъом — пандемием иягъэ къытэкIыгъ. Дунэе конференциеу Щамсудинэ ыцIэ епхыгъэу тшIын тыгу хэлъыгъэр ащ щигъэзыягъ, ауми, институтым щыфэтшIыгъ, дахэуи кIуагъэ — ыпхъухэу Замирэрэ Тэмарэрэ ащ хэлэжьагъэх.

Тиинститут нэмыкI отделхэми щызэхащэхэрэ шIэныгъэ форум зэфэшъхьафхэм тахэлажьэ. ГущыIэм пае, бзэм, литературэм, тарихъым, славян-адыгэ культурэ зэпхыныгъэхэмкIэ отделхэм зэхащэгъэ Iофтхьабзэхэм къиIотыкIынхэр къащытшIыгъ. ТиIоф­шIагъэхэр Урысыем, Кавказым, IэкIыб благъэм къащыхэтыутыгъэх. Джащ фэдэу Краснодар, Черкесскэ, Магас, Карачаевскэ, Сыхъум, Тифлис ыкIи нэмыкIхэм къащыдэкIыгъэх.

— Адыгэ лъэпкъым егъа­шIэм акъыл-губзыгъагъэу зэIуигъэкIагъэр фольклорым хэлъ. Ар къыдэшъу­лъытэзэ, лъэныкъуабэу шъу­наIэ зытежъугъэты­хэрэр, проект зэфэ­шъхьафхэу пхырышъущы­хэрэр сыд фэдэха?

— ТиотделкIэ адыгэхэр зэрыс къэралыгъохэм зэпхыныгъэхэр адытиIэным тыпылъ, ахэм зигъо IофыгъохэмкIэ тадэгущыIэ, хэ­кIыпIэхэм тызэдяусэ. КIэзгъэтхъымэ сшIоигъу фольклористым иIофшIэн бэу зэрэзэхэтыр. КIэкI дэдэу ахэм ягугъу къэсшIын: тхыдэIотэ-орэдыIо-орэдусхэр къыхигъэщыныр; IорIуатэхэр къытхыжьынхэр, зэригъэфэнхэр, институтым иархив ифольклор фонд хилъхьажьынхэр; IорIуа­тэхэр тхылъ шIыгъэу къыдэгъэ­кIыгъэнхэр; ушэтын инхэр (монографическэ ушэтынхэр) ышIыныр; IорIуатэм, IорIотэ шIэныгъэм къагъэуцурэ Iофыгъохэм ялъытыгъэу статьяхэр къыхэутыгъэнхэр; научнэ Iофтхьабзэхэр зэхэщэгъэнхэр, къащыгущыIэ­гъэныр; нэмыкI чIыпIэхэм ащыкIохэрэм гущыIэхэр къащышIыгъэнхэр; экспедициехэр зэхэщэгъэнхэр ыкIи ахэмкIэ зэфэхьысыжьхэр шIыгъэнхэр.

Непэрэ мафэм къыгъэуцурэ Iофыгъохэм ащыщ нэмыкI шъо­лъырхэм, республикэхэм, къэралыгъохэм яшIэныгъэ лэжьапIэхэм, апшъэрэ еджапIэхэм, культурнэ IофшIапIэхэм гъусэны­гъэ адытиIэныр. Ари тэгъэцакIэ. Къуекъо Асфар Дагъыстан, Ин­гушетием, Краснодар краим научнэ гупчэу яIэхэм зэпхыныгъэ адыриI. Нэхэе Саидэ Адыгэ къэралыгъо университетым, ансамблэу «Ислъамыем», сэ — Адыгэ къэралыгъо университетым, Абхъаз къэралыгъо университетым, Ставропольскэ къэралыгъо институтым тадэлажьэ.

Фольклорым иотделкIэ анахь проект инэу щытыр (институтыр щыIэ зыхъугъэм къыщегъэжьагъэу) «Свод адыгского фольклора» зыфиIорэр ары. Ар зэхэзыгъэуцуагъэр ыкIи ипэщагъэр Хъут Щамсудин. Ар том 12 мэхъу ыкIи темэхэмкIэ зэтеутыгъ: пшысэхэр — тхылъищ, нарт эпосми тхылъищ фэдгъэшъошэщт, нарэхэр — тхылъитIу, мыхэм анэмыкIхэри.

Нэхэе Саидэрэ Къуекъо Асфаррэ «Нартский эпос — самосознание народа» аIуи зэджэгъэхэ проектыр типлан хэмытэу ашIы. Мыхэм япроект «Ислъамыем» ипащэ игуадзэу Нэхэе Азэмати хэлэжьэнэу къыра­гъэ­блэгъагъ.

— Эпосэу «НартхэмкIэ» гъэзагъэу шIагъэу щыIэр ыкIи джы шъо Iоф зыда­шъу­шIэрэр?

— Нарт пщыналъэхэр, хъи­шъэхэр, орэдхэр, тарихъ тхыдэхэр угъоигъэу бэу тиархив хэлъых. Ахэр адыгэ къош рес­публикищым, Шапсыгъэ, IэкIыб хэгъэгухэм къащаугъоижьыгъэх. Ахэр тхылъибл хъоу шIэныгъэлэжьышхоу ХьэдэгъэлIэ Аскэр 1968 – 1971-рэ илъэсхэм къыди­гъэкIыгъ. Адыгабзэм идиалект зэфэшъхьафхэмкIэ текстхэр тхы­гъэх. Ащ мэхьанэшхо иI. Дилетантхэм Аскэр аумысэу, «Тхылъибл хъун фэягъэп. Нахь мэкIэнэу щытыгъ. Нахьыбэ зэ­рэхъунэу диалект пстэумкIи текстхэр къытыгъ» аIоу джы къызнэсыгъэми зэхэтэхы. Адыгэ­хэм аIо: «ТхьалъэIукIэ зымы­шIэрэм бгыбзэ зешхыжьы». Джары ахэми къяхъулIэрэр. Нарт эпосыр ары тыбзи, тихабзи, тишхыныгъохэри, чIыгоу, чIыпIэу тызэрысыгъэри къытфэзыгъэнагъэр. Ары тэ, адыгэхэм, анахь цIыф лъэпкъ ныбжьышхо зиIэхэм тахязгъэтхагъэр. Эпосым специалист зэфэшъхьафыбэмэ зыдэлэжьэнхэ темэ хагъотэщт. Гущы­Iэм пае, бзэшIэныгъэм илъэныкъуабэкIэ, этнологиемкIэ, этнографиемкIэ. Ахэм зэкIэми зэгъэпшэн шапхъэ яIэн ылъэкIыщт.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр шIуфэшIэшхо адыгэхэмкIэ къытфишIагъ. Томиблыр къыдигъэкIыгъ. Ушэтын инхэр эпосымкIэ ышIыгъэх. Зэрэдунаеу адыгэхэр аригъэшIагъ, нарт эпосым игупшысэ купкI адыгэхэм зэряер аригъэштагъ. Аскэр саугъэт фэбгъэуцуныр тефэ.

Эпосыр ятIонэрэу къытеты­дзэжьыгъ. Мы уахътэм Къуекъо Асфар ары эпосым нахь дэла­жьэрэр. 2018-рэ илъэсым моно­графие «Мир нартов» ыIоу къы­дигъэкIыгъ. Монографическэ ушэтын инхэр ХьэдэгъэлIэ Аскэр илэжьыгъэ ришIылIагъ. «Мифическая модель мира в адыгской (черкесской) нартиаде» къыхиутыгъ. Статья пшIы пчъагъэ тиотделкIэ ттхыгъэ. ШIэныгъэлэжь инхэу Къомафэхэу Зарэрэ Му­хьадинрэ, ГутIэ Адэм, Алые Аллэ монографическэ IофшIэгъэ инхэр атхыгъэх. Дунэе конференциехэр, симпозиумхэр, тиэпос фэ­гъэхьыгъэу щыIагъэх. Мыекъуапэ пчъагъэрэ республикэ ыкIи Дунэе конференциехэр щыт­шIыгъ. Къихьащт илъэсым Хьэдэ­гъэлIэ Аскэр илъэси 100 зэрэ­хъурэр игъэкIотыгъэу хэдгъэунэфыкIыщтышъ, шIэныгъэлэжьым ыцIэкIэ а Дунэе конференциер эпосымкIэ зэхэтщэн гухэлъ тиI.

Непэ фольклор фондэу (угъои­гъабэу щыIэм) институтым иархив хэлъхэм тадэлажьэ. Шъыпкъэ, укъызкIэупчIэгъэ экспедициехэр, командировкэхэр, дунаир зэрэхъугъэм елъытыгъэу, джырэкIэ зэхатщэхэрэп.

— Тхьауегъэпсэу, Нэфсэт, тызэрэбгъэгъозагъэмкIэ.

Мамырыкъо Нуриет.