Адыгеир сыдигъокIи шъолъыр анахь рэхьатхэм, мамырныгъэр зы­ща­гъэлъапIэхэрэм ащыщ. Ащ фэдэу щытыным, тапэкIи укъуагъэ мы­хъуным пае сыда шIэгъэн фаер? Дунэе глобализациекIэ заджэ­хэ­рэм илъэхъан сыдэущтэу лъэпкъ зэфыщытыкIэхэр, хабзэхэр къызэ­тенэщтха? Мы упчIэхэм ыкIи нэмыкIхэм афэгъэхьыгъагъ социологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, Адыгэ къэралыгъо университетым филосо­фиемрэ социологиемрэкIэ икафедрэ идоцентэу Нэхэе Вячеслав телерадиокомпаниеу «Адыгеим» радиомкIэ икъулыкъу ипащэу Хьа­кIэмыз Сусаннэ дыриIэгъэ зэдэгущыIэгъур.

— Сыдэу уеплъыра, ­лъэпкъ зэгурыIоныгъэр дунэе глобализациекIэ заджэхэрэм илъэхъан сыдэу ехъулIэщта?

— Къыхэгъэщыгъэн фае, интернациональнэ пIуныгъэмрэ лъэпкъ зэхашIэр ащ зэрехъу­лIэрэмрэ алъапсэхэр тарихъым чыжьэу къыщежьэх. Тикъэралыгъо игъэпсын зэтеуцо зэхъур ары джыри а Iофыгъор къызыуцугъагъэр — зы социокультурнэ чIыпIэм сыдэущтэу лъэпкъ зэфэшъхьафхэр щызэдэпсэущтха? Ащ изэхэфын сыдигъокIи шIуагъэ къытэу къекIуалIэщтыгъэх. Лъэпкъ нэшанэр цIыфым игушъхьэбаиныгъэ къыпкъырыкIыхэзэ «къагъэкIыщтыгъэмэ», лъэпкъ зэфэшъхьафхэм языкIыныгъэ тикъэралыгъо итарихъ Iудэнэ плъыжькIэ щыпхырыщыгъэ хъугъэ-шIагъэхэмкIэ псыхьагъэ. Къэралыгъо кIоцIым имызакъоу, ащ ыкIыб къикIэуи гумэкIыгъохэр къэуцущтыгъэх — Хэгъэгу зэошхор, ащ ыпэкIэ, 1917-рэ илъэсым щыIэгъэ революциер ушэтыпIэ иныгъэх. Ау ахэри къызэтынэкIыгъэх. ЫкIи дунаим къыщыдгъэлъэгъуагъ зы къэралыгъо кIоцIым, къыблэ хыхэм къащыублагъэу полярнэ краим нэсырэ къэралыгъошхом, щыпсэурэ лъэпкъхэм, этносхэм ыкIи субэтносхэм зы культурнэ «Iэмэ-псымэхэр» къызэрагъотыхэрэр, зэрэзэкъотхэр.

Уасэ зыфэтшIырэ къэкIуапIэ­хэу тызыгъэлъэшыхэрэр къэдгъотыщтыгъэх ыкIи тапыщытышъугъ тыкъэзыуфэнэу фэя­гъэхэм. Джащ пае, тиуахътэ тыкъыхэхьажьымэ, къыхэгъэ­щыгъэн фае зилъэпкъ ахэзы­IэтыкIынэу фаехэм ягухэлъ къадэхъун зэрамылъэкIыщтыр. Къэхъух кIуачIэхэр тилъэпкъ мамырныгъэрэ тидин зэгурыIоныгъэрэ зэщызыгъакъохэ зышIоигъохэр, политизацием епхыгъэ Iофыгъохэри къэтэджых политическэ кIуачIэхэр ыкIи структурэхэр акIыб дэтхэу, яфедэ агъоты ашIоигъоу. Ау мэфэкIэу тиIэр лъэпкъыр, культурэр, этническэ нэшанэр арэп ныIа зыфэгъэхьыгъэр, лъэпкъхэм языкIыныгъ нахь! Ащ пшъэры­лъэу иIэр тикъэралыгъо ­илъэпкъ зэкъогъэуцогъэныр, зы социокультурнэ щыIакIэм щызэубытылIэгъэныр ары. Культурнэ-тарихъ кодыр зэтегъэуцожьыгъэныр арэп, ар щыI, джыри нахь гъэпытэгъэныр, нахь кIуачIэ иIэ шIыгъэным къыфэкIогъэныр ары. Мыщ дэжьым лъэпкъхэм язэфыщытыкIэ хъугъэр, ахэр зэзыпхыхэрэр чIамынэнымкIэ Iэмэ-псымэу щыIэр интерна­ционализмэу дгъэпсыгъагъэр ары. Ар советскэ лъэхъанхэм къащежьэ, советскэ цIыфым игъэпсыкIэ ар ылъапс. Зы бзэ къызэдэдгъотыным, тыухъумагъэу тызэрэщытыр къыдгурыIоным ыкIи тымыщынэнымкIэ ар тиIэпыIэгъу. Титарихъ, тилъэпкъ зэхашIэ зэрэпытэхэрэр къеушы­хьаты Урысыем щыпсэухэрэм упчIэ зэрямыIэр зыфэдэхэмкIэ, зэхьыщырхэмкIэ.

Социологическэ къулыкъу зэфэшъхьафхэм ашIыгъэ кIэуп­чIэнхэм язэфэхьысыжьхэмкIэ, Урысыем щыпсэухэрэм языплIанэ иIахьищмэ ащ ицIыфхэу залъытэжьы. Мы пчъагъэм къегъэлъагъо зы идентификационнэ код зэрэщыIэр, ар тапэкIэ тыухъумэн фае. ТицIыф­хэм тарихъым еплъыкIэ зыкI фыряI. Ары, къыхэкIы яшIошIхэр зэтемыфэхэуи, ар нахьыбэм хъугъэ-шIагъэхэм фыщытыкIэу афыряIэм къыпкъырэкIы, ау лъэпкъым, лъэпкъ зыкIыныгъэм, этническэм язэхэушъхьафыкIынкIэ цIыфхэм зэдэштэныгъэ ахэлъ.

Iоф шъхьафыр — шъхьадж иамал къызэрихьэу лъыплъэн фае лъэпкъ зэмылIэужыгъохэм мамырныгъэу азыфагу илъыр зыми зэщимыгъэкъоным. Къэ­кIуапIэхэр, бзыпхъэхэр тиIэх дгъэфедэхэзэ а зыкIыныгъэр къызэрэтыухъумэщтымкIэ, Урысыем тырицIыфэу, зы къэралыгъом тызэрэзэдыщыпсэурэмкIэ тизэхашIэ, тишIошъхъуныгъэ зэрэдгъэпытэщтымкIэ.

— Сыдым ишIуагъэкIэ тизэфэдэныгъэ непэ ­къэдгъэгъунэн тлъэкIыщта? Социологым, тарихълэжьым ишIошI­кIэ, анахь шъхьаIэр сыда?

— Титарихъ шIэжь ухъумэгъэным Iоф дэтшIэн фае. Тарихъ бай тиI.

— Тарихъым ищысэ го­рэ­хэр ара IэубытыпIэнхэу щытыр?

— ТиблэкIыгъэ фэгъэхьыгъэ шIэныгъэ зафэхэр зылъэпсэ гъэсэныгъэ ягъэгъотыгъэнымкIэ IофшIэныр зэхэщэгъэ зэпытын фае. Хъугъэ-шIагъэхэр зэблэп­хъунхэр, бгъэдэхэнхэр ищыкIагъэп. Зытетым тетэу щыIэныгъэм ухэплъэн фае. ЗэкIэ зэ­къоуцон фае. Якъэралыгъо шIу алъэгъоу ныбжьыкIэхэр ппIунхэм мэхьанэшхо иI.

Общественнэ шIошIхэмкIэ фондым ригъэкIокIыгъэ кIэуп­чIэнхэу, нахь тэрэзэу къэпIон хъумэ, уплъэкIунхэу илъэс 15-м къакIоцI кIуагъэхэм къызэрагъэ­лъэгъуагъэмкIэ, тикъэралыгъо щыпсэухэу патриотэу зызылъы­тэжьхэрэм япчъагъэ хэхъуагъ — процент 57-м текIи 82-м нэсыгъ. Ар къэралыгъом исхэм янахьыб. Арэу зыхъукIэ, зыкIыныгъэр къызэрэтыухъумэщт ащ фэдэ «Iэмэ-псымэ», ащ фэдэ шIыкIэ щыI. Ары, пIуныгъэми зыфэбгъэзэн фае. Тызэщызыгъэкъон зылъэкIыщт къэбархэр зыщызэхэтхынхэ тлъэкIыщт лъэхъаным ахэм тапэуцужьын тлъэкIын, культурнэ-тарихъ кодэу тиIэр тэрэзэу зэхэтфын фае. ГущыIэжъ дэгъу щыI — лъэпкъэу зиблэкIыгъэ зымышIэрэм къэкIощтыр иIэп. УишIэныгъэ хэбгъахъоу, тарихъ хъугъэ-шIагъэхэр тэрэзэу, зафэу зэхэпфыхэ, ахэр тиеджапIэхэм ащагъэфедэрэ тхылъхэм къащыгъэлъэгъуагъэ зыхъукIэ, джы тиIэ мамырныгъэмрэ зэзэгъыныгъэмрэ къызэтедгъэнэнхэ тлъэкIыщт.

— Непэ, зэIухыгъэ Интернетымрэ мульти­медийнэ шIыкIэ-амал­хэм­рэ ялъэхъан, узыхэ­дэн бэу щыIэ хъугъэ ыкIи ­ухэмыукъоныр зэ­кIэми анахь шъхьаI. О уишIошI­кIэ, лIэужхэм япIуныгъэ сыдэущтэу зэшIопхыщта къэбар къэкIуапIэр бэдэдэ, ежьхэр хэдэнхэ амал яIэ зыщыхъугъэ уахътэм? Къэ­­ралыгъом Iофэу зэшIуихырэм, еджапIэ­хэм, унагъом аратырэ гъэсэныгъэм, пIуныгъэм ямылъытыгъэу… Сыд непэ хъурэр?

— ПIуныгъэ шIыкIэ-амалэу щыIэхэм якъыхэхынкIэ тэ шъхьафэу зи къэтыугупшысын тлъэкIыщтэп. Ар зэрэдунаеу аушэты. ТилIэуж иушэтыпI. Афэтымыдэми хъущтэп. Къыпфамыдэрэм нахь уфае мэхъу. Сэ къызэрэсшIошIырэмкIэ, гъэ­сэныгъэ институтэу гъэпсыгъа­хэу щыIэхэм якъэкIуапIэхэр икъоу гъэфедагъэ хъухэрэп. Общественнэ IофшIэныр нахь чанэу зэхэщэгъэн фае. Хъугъэ­шIэгъэ шъхьафхэр е мэфэкI мафэхэр арэп тыгу къызщыкIыжьынэу щытыр тизыкIыныгъэ, ащ ренэу тыдэлэжьэн фае. ЗэIухыгъэ Интернетэу этическэ гъунапкъэхэр зыщымыгъэнэ­фагъэхэу, пстэури зыукъон зы­лъэкIыщт къэбарым икъэ­кIуапIэ хъушъущтым илъэхъан тызхэтыр, ащ цIыфым ипсихологие ыукъошъущт. Непэ къэдгъотын фае шIыкIэ джа зэIухыгъэ къэбарлъыгъэIэс амалым къытырэмрэ гъэсэныгъэм иучреждениехэм ачIэлъ къэкIуапIэмрэ азыфагу зэпэщэчыныгъэ дэлъыным пае. Тикультурэ зэфэшъхьаф шъыпкъэ, зэмышъо­гъу мэхъу. ЫкIи ныбжьыкIэхэр уахътэм имызакъоу, чIыпIэми хэгъощыхьэх кIэлэегъэджэ къы­зэрыкIом лъытэныгъэу фашIыщтыгъэр кIоды зыхъукIэ. Аущтэу мыхъуным пае ицIыкIугъом къыщыублагъэу цIыфыр ппIун фае. АщкIэ мэхьанэшхо зиIэр унэгъо институтыр ары. Сабыим е цIыфым иапэрэ лъэбэкъоу ышIырэмкIэ пшъэдэкIыжьыр унагъом телъ. Тэрэз-мытэрэзыр къин зэхэпфыныр мыщ фэдэ уахътэу этическэ гъэшэхъуныгъэр жъугъэ зыщыхъугъэм. Ау хабзэ хъугъэу уасэ зыфэтшIы­хэрэ нэшанэхэри щыIэхэба?! Джары джыдэдэм къызкIафэдгъэзэжьырэр этническэм, этнокультурнэм. Хабзэ хъугъэ обществэм хэлъ джа цIыфныгъэ­-Iэдэбныгъэу, цIыфыгъэ намысэу лъэхъаным диштэрэ обществэм Iудэнэ плъыжьэу пхырыщыгъэр.

— Социокультурнэ глобализациекIэ заджэхэ­рэр сыдэущтэу тэ ти­республикэ щыбгъэфе­дэн плъэкIыщта? Адыгэ субэтносыр тштэн, нэмыкIхэу Адыгеим щы­псэухэрэри ары. Сыд тызщыщынэнэу щытыр е сыда дэгъоу хэлъыр?

— УпчIэ гъэшIэгъонитIу къэб­гъэуцугъ. АпэрэмкIэ къэпIон плъэкIыщтыр — анахь къызэрыкIор — хабзэмкIэ зэсагъэхэмрэ интернациональнэмрэ къызэтегъэнэгъэнхэр ары. Лъэпкъхэм хабзэу ахэлъхэм яшIуагъэкIэ тишъолъыр зэгурыIохэу щызэ­дэпсэух, ау, нэмыкI лъэныкъокIэ тыкъызеплъырэм, этническэ зэдэлэжьэныгъэр тэгъэфедэ. Культурнэ шIыкIэ амалэу зэдгъэгъотыгъэхэр дгъэфедэхэзэ къэкIощтым дыхэтхьанхэ фае лъэпкъ мамырныгъэр, зэдэпсэу­ныгъэр. Шъолъырыр зыщыIэм охътэшIу тешIагъ, илъэс 30-р макIэп. Адыгэ Республикэм а уахътэм зыкIи лъэпкъхэм азыфагу зэмызэгъыныгъэ къитэджа­гъэу щагъэунэфыгъэп, ар щытхъу зыхэлъ ыкIи бгъэлъэгъон зытефэрэ нэшан. Арышъ, зы социокультурнэ чIыпIэ зыкI тызэрэщыпсэурэр дэгъоу къызэрэдгурыIорэм, тапэкIи ар зэрэдгъэфедэщтым игугъапIэ ащ къеты. Нахь зэпэблагъэ тыхъу къэс культурэ зэфэшъхьафхэм язэдэлэжьэныгъэ мэхьанэу иIэ хъурэм зыкъеIэты. Щынагъо горэ къэхъу зыхъукIэ, дунаими едгъэлъэгъугъ, тэри тыушэтыгъахэ тызэкъоуцон зэрэтлъэкIырэр. Сэ сызэреплъырэмкIэ, шIыкIэр къызэрыкIу, ушэтыгъахэ ыкIи ащ тыфэкIон фае.

ЯтIонэрэ упчIэмкIэ. Бэрэ те­гупшысэу къыхэкIы — сыд фэдэ субъекта интернационализмэм ифэгъэсэнкIэ пшъэдэкIыжь зы­хьын зылъэкIыщтыр? Ары, советскэ лъэхъаным пионериер щыIагъ, ащ этническэ уасэ иIа­гъэп, ау ащ къикIырэп лъэпкъ нэшанэм мэхьанэ щырамытыщтыгъэу, амыгъэлъапIэщтыгъэу. Гурыт Азием илъэпкъ чIыналъэ­хэми пионериер ащызэхэщэ­гъагъ. Ау ащ запигъэуцужьы- щты­гъэп интернациональнэ пIу­ны­гъэр зэрэзэрихьэрэм пае лъэп­къым ыгъэлъапIэщтыгъэхэм.

Джырэ уахътэм щыI юнармиер. Ащ уасэ сэ джыдэдэм къе­стышъущтэп, сыда зыпIокIэ аущтэу лъэш дэдэу бэмэ алъы­Iэсыгъэу сшIошIырэп. Бэ ха­хьэрэр, ау джыри ныбжьыкIэ, ищыкIэгъэ лъэныкъор ебгъэлъэ­гъун, тепщэн фае. ЗэкIэ зэлъы­тыгъэщтыр зэхэщакIохэмрэ юн­армейскэ движениер жъу­гъэу зэлъягъэшIэгъэным пылъыщтхэмрэ. Джыри мэхьанэ зиIэ зы лъэныкъу — пионерием иIэгъэ кIуачIэр ащ ыгъотыным пае по­литикэм епхыгъэнэу щытэп. Пстэуми къякIоу, цIыфхэм аштэу хъун фае. Обществэм мы гу­къэ­кIым къыдыригъаштэмэ, дэ­гъу хъущт. «Партие» гущыIэр, мэхьанэр сшIэзэ къыхэзгъа­хьэрэп. ЗэкIэми ашIэ «Единэ Россием» къызэрэпкъырыкIыгъэри, IэпыIэгъу ащ зэрэри­гъэгъотыгъэри, ау хэлажьэхэрэм зягъэушъомбгъугъэн фае. Джащыгъум шIуагъэ къытыщт. Джащыгъум лъэхъаным диштэрэ пионериер тиIэ хъущт. Ау ар къэкIощт уахът.

— ТизэдэгущыIэгъу икIэухым сыд цIыфхэм къяпIо пшIоигъор?

— ЦIыфхэм, республикэм ихьакIэхэми, зэкIэми шIу къа­дэхъунэу, мамырныгъэмрэ зэгурыIоныгъэмрэ ащымыкIэнхэу къясIо сшIоигъу. Джырэ фэдэ охътэ къиным псауныгъэкIи са­фэлъаIо.