Цушъхьэ Иззэт итхылъхэр Лъэпкъ музеим къыритыгъэх
Музейхэр къэралыгъом игъунджэх, лъэпкъым ынапэх. БлэкIыгъэ лъэхьаныр къэкIощтым езыпхырэ лъэмыджых. ЛIэшIэгъу зэблэкIхэм ятхыдэ зехьакIохэу, лъэпкъым, цIыфхэм ягушъхьэлэжьыгъэ изэгъэфакIох. Пхъонтэ цыхьэшIэгъоу ябгъэтIылъылIэрэмкIэ, уафэшъыпкъэмэ, укъамыгъэпцIэжьынэу щытых.
Тхылъ гъэтIылъыпIэу музейхэм ахэтхэр чыжьэу Iурэ джэрпэджэжь зафэх. ШIэныгъэм екIурэ гъогу занкIэх.
Ахэм зэу ащыщ Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей. Дунаим ихэгъэгу зэфэшъхьафхэм ащыпсэурэ адыгэхэм ар яплъапI, ягугъапI.
Хымэ хэгъэгухэм ащыпсэурэ адыгэхэм афэгъэхьыгъэ къутамэ илъэс щэкI хъугъэу мыщ щэлажьэ. Къыхэзгъэщы сшIоигъу, зэрэдунаеу пштагъэми, къэралыгъо хабзэм къыгъэгъунэу мы зы гупчэр ары щыIэр. Мыщ къырахьылIэжьых адыгэхэм егъэзыгъэкIэ къызэранэкIыгъэ атэжъ чIыгум зыдырахыгъэу хэкум инэпэеплъ пкъыгъохэу «хэкум къикIыгъ» аIозэ зэрахьагъэхэр, агъэшIуагъэхэр. Ахэр лъэпкъым игушъхьэлэжьыгъэх, итхыдэ лъэужых. Тихъарзынэщ къагъэбаи ыкIи къэгъэлъэгъон зэфэшъхьафхэм бэрэ ахэлажьэх.
Тимузей итхылъ гъэтIылъыпIэ къычIэхьажьыгъэх бзэ зэфэшъхьафхэмкIэ тхыгъэ тхылъхэр: арапыбзэкIэ, тыркубзэкIэ, инджылызыбзэкIэ, французыбзэкIэ, нэмыцыбзэкIэ, адыгабзэкIэ, урысыбзэкIэ хэутыгъэхэр. Адыгэ цIыф гъэсагъэхэм ямызакъоу, дунаим щыцIэрыIо шIэныгъэлэжьхэм Кавказым ыкIи адыгэхэм афэгъэхьыгъэу атхыгъэхэр хъишъэм, бзэм, литературэм, лъэпкъ IорыIуатэм, искусствэм, политикэм ыкIи нэмыкIхэм къатегущыIэх. Сурэт техыгъэхэр, ижъырэ адыгэ чIыгур къэзыгъэлъэгъорэ чIымэтххэр (атласхэр) ахэлъых.
Хымэ хэгъэгухэм апэрэу ащызэхащэгъэ, илъэс благъэхэм анэсыжьэу ащылэжьэрэ Адыгэ хасэхэм къащыдагъэкIыгъэ гъэзетхэр, журналхэр мымакIэу къытIэкIэхьагъэх. Ахэм шIэныгъэ ушэтынхэм адэлажьэхэрэм апшъэрэ еджапIэхэм ащеджэхэрэм Iоф адашIэу бэрэ къыхэкIы.
Музеим ибиблиотекэ Цушъхьэ Иззэт ыугъоигъэ хъарзынэщыр чIыпIэ хэхыгъэкIэ хэуцо. Иззэт ахэр ыугъоинэу зыкIэхъугъэм игугъуи къэсшIы сшIоигъу. Тырку Республикэм ихабзэ лъэпкъ Iофыгъохэм утегущыIэныр, тхылъ къыдэбгъэкIыныр ыдэщтыгъэп. Ащ къыхэкIэу а лъэхьаным лъэпкъ шIэныгъэм пыльыр, лъэпкъым фатхэу щыIагъэр мэкIагъэ.
Иззэт ушэтынхэр зырегъажьэм ежь зэригъэгъотыгъэхэм анэмыкIэу адыгэ унагъохэм арылъ тхылъхэр фахьыщтыгъэх, ащ ишIуагъэкIэ тимузей къыритыгъэхэр угъоигъэ хъугъэ. Архив гъэшIэгъонэу ыугъоигъэр 1994-рэ илъэсым (сурэт зэфэшъхьафхэр, тхылъхэр шъэ фэдиз хъоу) музеим къыритыгъагъэх.
Мыхэм ахэльых «Адыгэ Хасэм ибиблиотекэ щыщых, Иззэт Айдэмыр есэтых, ахэр зыгъэгъунагъэр Пчэнлъэшъу Мамдухь» ыIоу атететхагъэу тхылъ гъэшIэгъонхэр. ГущыIэм пае: «Тхыбзэ адыгабзэм хэшIыкI фызиIэ купым зэрагъэпэшыгъ», 1911-рэ илъэсым Стамбул къыщыдэкIыгъ. Латин тхыпхъэмкIэ зэхэгъэуцуагъ; «КъэбэртэябзэкIэ чIымэтх», араб тхыпхъэм техыгъэу реджэнхэу тхылъ, зытхыгъэр Цагъу Нури. Стамбул. 1915. «Атлас» (ЧIымэтх) зыфиIорэ тхылъэу 1908-рэ илъэсым Париж французыбзэкIэ къыщытырадзагъэр, Стамбул, Черкес ШIушIэ Хасэм итхылъ гъэтIылъыпIэ имыхъур тедзагъ; «Тхыбзэ», Цэй Ибрахьимэрэ Лъэцэрыкъо Хьарунэрэ зэдатхыгъ, араб тхыпхъэхэмкIэ адыгабзэкIэ тхыгъэ. Стамбул 1918; «Адыгэ пщыналъ», латин тхыпхъэхэмкIэ адыгабзэкIэ зытхыгъэр КIубэ Щэбан. Бейрут. 1953, нэмыкIхэри.
Журналэу «Le Caukasae» зыфиIорэм тхэкIо зэфэшъхьафхэм ястатьяхэр французыбзэкIэ дэтых. Париж 1938-рэ илъэсым къыщыдэкIыгъ. «Тыркуемрэ Кавказымрэ инджылыз документхэм къаIуатэ» зыцIэ тхылъым Кавказыр зэтезыхыщтыгъэ империехэм зэфатхыгъэ телеграммэхэр, письмэхэр дэтых.
«Кавказ ыкIи сигукъэкIыжьхэр» зышъхьэ тхылъым Чут Мустафа Бутба игукъэкIыжьхэр дэтых. М. Бутба Тыркуем 1918-рэ илъэсым Кавказ къыгъэкIогъэ купым хэтыгъ.
IэкIыб хэгъэгухэм ащыпсэурэ адыгэхэм афэгъэхьыгъэу музеим къэгъэлъэгъонэу къыщызэIуахыгъагъэм апэрэу Иззэт итхылъэу «Кощыныр» хэхьэгъагъ. А уахътэм ар зылъэгъугъэхэм ашIогъэшIэгъон хъугъагъэ.
Хэта Цушъхьэ Иззэт Айдэмыр?
Иззэт Айдэмыр ятэ Цушъхьэ Хьарун. Янэ Шыу лIакъом япхъу, Хъусние. Ятэжъ ятэу Исхьакъ, ятэжъэу Зэчэрый хэкужъым, Хьатрамтыку къыщыхъугъэх.
Цушъхьэхэр егъэзыгъэкIэ атэжъ чIыгур зэрагъэбгынагъэхэм, Анапэ къухьэкIэ IукIыгъэхэм, Югославием Приштинэ къыщыуцугъэхэм ащыщ. Ятэжъэу Зэчэрые 1906-рэ илъэсым Приштинэ идунай щихьожьыгъ. Балканым черкесхэр зырагъэкIыхэм унагъор Иорданием агъэкощыгъ. Приштинэ къыщыхъугъэ Цушъхьэ Хьарун Иорданием, Шам, ащыпсэугъ, Тыркуем щеджагъ, ищыIэныгъэ щылъигъэкIотагъ. Адыгабзэ, тыркубзэ, арапыбзэ, сербыбзэ, албаныбзэ ыкIи курдыбзэ ышIэщтыгъ.
Иззэт 1925-рэ илъэсым Тыркуем ит къалэу Килис къыщыхъугъ. Ятэ Хьарун милицие тхьаматэу щытыгъ, ащ фэшI Иззэт къэлэ зэфэшъхьафхэм адэсынэу хъугъэ, ахэм ащеджагъ. Стамбул лицеир къыщиухыгъ. 1946 — 1952-рэ илъэсхэм дзэм кIуагъэ, офицерэу къулыкъу щихьыгъ. 1956-рэ илъэсым Бэгъ япхъу Сюмер унагъо дишIагъ. КIэлитIу яIэ хъугъэ.
Иззэт унагъо иIэу юридическэ факультетым чIэхьагъ, ау тарихъым феджэныр къыхихыгъ. Анкара университе-тым щеджагъ. Банкым иунэшъошIэу илъэсыбэрэ Iоф ышIагъ, ау хасэм, лъэпкъ Iофыгъохэм зэрахэщагъэм фэшI иIэнатIэкIэ нахь лъагэ хъуным пэрыохъу фэхъугъ. Арэу щытми, мэзапкIэу къыхьырэмкIэ унагъор ыIыгъыгъ, нэмыкI къалэ икIэу Анкара кIорэ ныбжьыкIэхэм яхьакIэщ, хасэм икъэшъокIо куп зызщигъэсэрэ зал, адыгэ шъуашэхэр зыщадырэ чIыпIэ, хэкум ис адыгэхэм, хэхэс адыгэхэм якъэухъумэн зыща- ухэсырэ еджапIэу Цушъхьэхэм яунэ хъугъэ.
Хасэм изэхэщэн илъэсхэр
1961-рэ илъэсым Тыркуе къэралыгъом иконституцие къызэрэдилъытэу Анкара Кавказ Культурэ Хасэр зэхащэнэу зэгупшысэгъухэм зэдаштагъ. Къиныгъуабэмэ арихьылIагъэх. Хасэм иустав мыхъухэнэу (!) аIуи Iэшъхьэтетхэм къызэкIагъэкIожьыгъ. Къалэм ианахь адвокат лъэш хэплъэнэу зыратым, уставыр ыгъэкIодыгъэу макъэ къыгъэIугъ. ЯтIонэрэу устав зэхагъэуцожьи, Анкара Кавказ Культурэ Хасэр щызэхащагъ. Ащ итхьаматэу агъэнэфагъ Цушъхьэ Иззэт, илъэс зэкIэлъыкIохэм арэущтэу лэжьагъэ, IофышIи кIощтыгъ.
Лъэпкъым уфэтхэн, тхылъ къыдэбгъэкIын фитыныгъэ щыIагъэп. Иззэт иунэу Анкара дэтэу унагъор зыщыпсэурэм хасэм иунэ фэдэу щызэIукIэщтыгъэх, Хасэм ижурнали ащ щигъэхьазырыщтыгъ. «Кафкася Кюлтюрел Дерги» зыфиIорэр 1964 — 1975-рэ илъэсхэм къыдэкIыгъ. Журналым иунэшъошIэу, итхэкIо шъхьаIэу щытыгъ. ИпкIэнтIэпс, иахъщэ хилъхьагъ. Ащ дакIоу 1970-рэ илъэсым къыхаутыгъэ журналэу «Кафкас» зыфиIорэми иунэшъошIэу ыкIи итхэкIо шъхьаIэу щытыгъ.
Иззэт пшъэдэкIыжь зыщихьыгъэ журналхэм ащитхыгъэхэр зэIукIэхэм, конференциехэм, семинархэм къахилъхьэщтыгъэх. Тыркуем ис адыгэ ныбжьыкIэхэр яхэку, ялъэпкъ фэблэнхэм къыфигъэущыгъэх. Хъишъэр, хэку къэбархэр, IорыIуатэхэр анигъэсыгъ. Дунаим икъопабэмэ ащыпсэурэ кавказ лъэпкъхэр ыкIи адыгэхэр зэрипхыщтыгъэх, къэбарлъыгъэIэс амалэу хъугъагъэх.
1969-рэ илъэсым апэу Тыркуем щыщ адыгэу хэкум къэкIуагъэр Иззэт ары. Иорданием, Сирием, Израиль ащыпсэурэ адыгэхэм 1970-рэ илъэсым ахэхьагъ. Ахэм ащилъэгъугъэр, ащызэхихыгъэр журналым къыхиутыгъэх. ЗэIахьылхэр, зэблагъэхэр, зэныбджэгъухэр зэфэтхэнхэмкIэ ишIуагъэ аригъэкIыгъ.
Мыхэр хэбзэ IофшIэным дакIоу ыгъэцакIэщтыгъэх. Лъэпкъым фэлэжьэнэу уахътэ къыхигъэкIыщтыгъ. Лъэпкъым щыщэу къызгурымыIохэрэми, нэкъокъогъухэми ащыкIагъэп. Къэралыгъо хабзэри къебэныгъ. Ау зыми къыуфагъэп. Iофэу зыпылъым уасэу иIэм щыгъозагъ Иззэт. Теубытагъэ зыхэлъ цIыф шъырытэу, гулъытэ чан зиIэ адыгэ лIыгъ. Лъэпкъыпсагъ.
Цушъхьэ Иззэт псэукIэ зэгъэпэшыгъэ иIагъ. Хэхэс чIыгум щымыгупсэфыгъэ лIы гумызагъэм ишъхьэгъусэ, икIэлэ нахьыкIэу Джанбэч игъусэу 1992-рэ илъэсым Налщык къэкIожьыгъагъ.
Иззэт Мыекъуапэ бэрэ щыIэщтыгъ. Лъэпкъ музеир икIопIагъ. АрынкIи мэхъу пстэуми къаблихи ыугъоигъэ хъарзынэщыр музеим къызкIыритыгъэр.
Адыгэ лъэпкъым икIэлэ пIугъэ шIагъоу псэемыблэжьым ипсауныгъэ пасэу зэкIэкIуагъ. ЕгъашIэм зыфэбэнэгъэ ихэку гу щифэныр къыдэхъугъэп. 2005-рэ илъэсым идунае ащ ыхъожьыгъ.
Цушъхьэ Иззэт ытхыгъэу къыдигъэкIыгъэхэр, Лъэпкъ музеим къыритыжьыгъэ тхылъхэр бэдэдэ мэхъух, ахэр зыфэдэхэр «Адыгэ макъэм» исайт ижъугъотэщтых: WWW.adygvoice.ru.
МэфэшIукъо Щангюль.
«Геч» («Кощыныр»). Анкара. 1988-рэ илъ. (Кавказым ихьишъэ фэгъэхьыгъ). «Хэхэс черкес цIыф гъэсагъэхэр». Анкара. 1991-рэ илъ. Бажь Джэбагъ ытхыгъагъэу «Черкесием щызекIорэ социокультурэр» икIэрыкIэу зэригъэфэжьи 1969-рэ илъэсым къыхиутыжьыгъ. Цушъхьэ Иззэт ихьарзынэщ щыщэу Лъэпкъ музеим къыритыгъэхэр: Книга. История Кавказа в османской империи (политика Османской империи по отношению к Кавказу). Автор доктор Джемаль Гёкче. Докторская диссертация. Стамбул. 1979. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира). НМРА с номером № 18418. Книга. Борьба за независимость Северного Кавказа. Автор Ахмет Хазер Хызал (ХыдзэлI). Анкара. 1961. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира). НМРА с номером N 18427. Книга. Обычаи черкесских народов. Автор Джабагъ Баж. Анкара. 1969. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира). НМРА с номером № 18420. Книга. Документальные сведения о первом человеке на Кавказе (документальные сведения о первобытном человеке на Кавказе). Автор Омар Бююка Т. 11. Стамбул. 1986. На турецком языке. НМРА с номером № 18491. Книга. Кавказские языки. Автор Г. Климов. Гамбург, Германия. 1969. На немецком языке (из личного архива Иззет Айдамира). НМРА с номером № I8429 Книга. Репрессированные народы Кавказа (конференция посвящена 8 годовщине). Истамбул. 1952. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира, ксерокопия). Книга. Воспоминания о Кавказе. Автор Мустафа Бутбай. Анкара. 1990. Собрал Ахмет Джевдет Джанбулат. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира, ксерокопия). НМРА с номером № 184I9. Книга. «Гёч» Иммиграция (посвящена I25 годовщине изгнания черкесов). Автор Иззет Айдамир. Анкара. I988. На турецком языке. 223 стр. НМРА с номером №I84I6. Книга. Интеллегенция адыгской диаспоры. Автор Иззет Айдамир. Анкара. I99I. На турецком языке. 243 стр. НМРА с номером №I8403. Книга. Личное дело Черкес Этхема. Автор Джемал Кутай. Т. 1. Истамбул. 1973. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира). НМРА с номером №I8404. Книга. Личное дело Черкес Этхема. Автор Джемал Кутай. Т. II. Истамбул. I973. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира). НМРА с номером №I8405. Книга. Пантуркизм и мусульманское движение в России. Автор Проф. доктор С.А. Зинковский. Перевод на турецкий язык Иззет Кантемир. Стамбул. I983. 264 стр. На турецком языке. НМРА с номером № I8420. Книга. Адыги в Турции. Автор Иззет Айдамир (ксерокопия). На турецком языке. Книга. Устав Кавказского культурного и благотворительного общества Турции. Истамбул. I965. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира). НМРА с номером №I8400. Книга. Бэсленейский аул «Зэнун».Автор Сымхьа Орхан Алпарслан.На француском языке. IVвыпуск. г. Чорум-Турция.I97I г. 2I3.страниц. Книга. Перелетные птицы. Мунстер, Германия. Издано группой возрождения исторической родины. На турецком языке (имеется библиотечная печать НМРА с номером № II972/33 . Книга. Сведения о кавказских горцах. Авторы: Главнокомандующий Кавказской Армией при Кавказском Горском Управлении. Выпуск V. Тбилиси. 1871 г. НМРА с номером № I8430 Книга. Записки путешественников о Черкесии (ЗекIо ушэтыгъэхэу Черкесием фэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр). Авторы: Эвлия Челеби. Хащим Эфенди. I969. Стамбул. НМРА с номером № I8397). Книга. Мэт Юсуф Иззэт паша. Черкес тарихъыр. 1937-рэ илъэс. Каир. Сборник журналов «Азербайджан». № I0-II-I2, I96I; № I-2-3, I96I; № . 2.-5-6, I96I; № 7-8-9, I96I; № I0-II-I2, I962. Анкара. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира. НМРА с номером № I84I6). Сборник журналов «Единый Кавказ». № I-2, I964; № 3-5, I965; № 6, I965-I966; № 7, I966; № 8-9, I966; № I0-II-I2, I966-I967; № I3-I4-I5, I967-I968. Истамбул. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира. НМРА с номером № I84I6. Книга. Северный Кавказ. Истамбул. I942. Первое издание. 207 стр. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира. НМРА с номером № I842I). Сборник журналов «Идеология турков». № I-2, I942; № 4-6, I942; № 7-5, I943. Истамбул. На турецком языке .Из личного архива Иззет Айдамира. НМРА с номером № I8440. Сборник журналов «Единый Кавказ». № I0-II, I97I г. Кадыкей, Стамбул. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира). НМРА с номером №I844I. Сборник журналов «Единый Кавказ». № I-7, I970. Кадыкей, Турция. На турецком языке (из личного архива Иззет Айдамира). НМРА с номером № I8442. Журнал «Кавказские горы» («Кафдагы-Къафкъушъхьа»). Выходит один раз в месяц. Издатель Хатко Аслан. (Мазэм зэ къыдэкIы. Тарихъым, культурэм, искусствэм, хэкум ыкIи адыгэхэм афэгъэхьыгъэ къэбархэр къыхеутых. Анкара и Адыгэ Хасэ ыцIэкIэ къыдэзыгъэкIырэр Хьаткъо Аслъан). Из архива Иззэта Айдэмира. Журнал «Кавказские горы». Май. № 4. I987. Журнал «Кавказские горы». № 6-7. Июль. I987. Журнал «Кавказские горы». № 9-I0. Сентябрь-ноябрь. I987. Журнал «Кавказские горы». № II-I2. Декабрь-январь. I987-88. Журнал «Кавказские горы». № I5-I6. Апрель-май. I988. Журнал «Кавказские горы». № I7-I8. Июнь-июль. I988. Журнал «Кавказские горы». № I9-20. Август-сентябрь. I988. Журнал «Кавказские горы». № 25-26. Февраль-март. I989. Журнал «Кавказские горы». № 27-28. Апрель-май. I989. Журнал «Кавказские горы». № 29-30. Июнь-июль. I989. Журнал «Кавказские горы». № 3I-32. Август-сентябрь. I989. Журнал «Кавказские горы». № 33-36. Октябрь. I989/ Январь. I990. Журнал «Кавказские горы». № 37-40. Январь-Июль. I990. Журнал «Кавказские горы». № 4I-42. Июнь-Июль. I990. Журнал «Кавказские горы». № 43. Август. I990. № 46. Январь. I99I. Журнал «Кавказские горы». № 47-48. Январь-Март. I99I. Журнал «Кавказские горы». № 49-50. Апрель-Июль. I99I. Журнал «Кавказские горы». № 5I-52. Июнь-июль. I99I. Журнал «Кавказские горы». № 53-58. Август. I99I. Январь. I992. (Имеют библиотекни печать) Журналэу «Культура Кавказа» («Кафкася Кюлтюрел Дерги»). Зыер ыкIи пшъэдэкIыжь зыхьырэ редакторыр лъэпкъ шIэныгъэлэжьэу Цушъхьэ Иззэт Айдэмыр. Мэзищым зэ Анкара къыщыдэкIыщтыгъэ. Кавказ культурэм, хьишъэм, искусствэм афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр къыхиутыщтыгъэх. Сборник журналов «Культура Кавказа»: № I. Июнь. I964.; № 2. Июль-август. I964.; № 3. Сентябрь-октябрь. I964.; № 4. Ноябрь-декабрь. I964. № 5. Январь-февраль. I965.; № 6. Март-апрель. I965.; № 7. Июнь-июль. I965.; № 8. Сентябрь-октябрь. I965.; № 9. Декабрь-январь. I966.; № I0. Март-май. I966.; № II. Июнь. I966.; № I2. Сентябрь-октябрь-ноябрь. I966.; № I3.Декабрь-январь-февраль. I967.; № I4. Март-Апрель-октябрь. I967. НМРА с номером № I8439. Сборник журналов «Кавказ» («Кафкася»). КъыдэзыгъэкIыгъэр Цушъхьэ Иззэт Айдэмир. Анкарэ. № I. Июнь-август. I970-7I.; № 32. Сентябрь-октябрь-ноябрь. I97I.; № 33. Декабрь-январь-февраль. I972.; № 35. Июнь-июль-август. I972.; № 36. Сентябрь-октябрь-ноябрь. I972.; № 37. Декабрь-январь-февраль. I973.; № 38. Декабрь-январь. I973.; № 43. Январь-февраль-март. I974.; № 44. Апрель-май-июнь. I974.; № 45. Июль-август-сентябрь. I974.; № 46. Октябрь-ноябрь-декабрь. I974.; № 47. Январь-февраль-март. I975.; № 48. Апрель-май-июнь. I975. НМРА с номером № I8438