А. Д. Сахаровыр къызыхъугъэр илъэси 100 зэрэхъугъэм ипэгъокIэу Адыгеим и ЛIышъхьэ иунашъокIэ Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр респуб­ликэм щызэхащагъэх ыкIи щырагъэкIокIых.

Чъэпыогъум и 21-м гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ рес­публикэ институтэу Т. М. КIэращэм ыцIэ зыхьырэм зичэзыу Iэнэ хъурае шIэныгъэлэжь-физикэу, Нобелевскэ премием мамырныгъэмкIэ илауреатэу, фитныгъэухъумакIом ишIэжь фэ­гъэхьыгъэу щыIагъ.

МэфэкI Iофтхьабзэр пэублэ гущыIэкIэ къызэIуихыгъ филологие шIэныгъэхэмкIэ докторэу, институтым идиректор игуадзэу Биданэкъо Марзият. Апэрэ Iэнэ хъураер бэдзэогъум и 29-м зэхащэгъагъ. Ащ А. Д. Сахаровым ишIэныгъэ ыкIи иобщест­веннэ IофшIагъэ зынэсыхэрэр къыщыраIотыкIыгъ.

Мы мафэхэм щыIэгъэ Iэнэ хъураем академикэу А. Д. Сахаровым Iофышхоу ылэжьыгъэу, зэшIуихыгъэхэм ямэхьанэ зы­нэсырэр ыкIи яшIуагъэу къэкIуа­гъэр щагъэунэфыгъ.

ГущыIэ шъхьаIэу «А. Д. Сахаров — один из организаторов правозащитной организации «Московская Хельсинская группа» и ее деятельность в СССР» зыфиIорэр къышIыгъ тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, АКъУ-м идоцентэу С. Хь. Нэ­джыкъом. А. Д. Сахаровым СССР-м фитныгъэр къыщыу­хъумэгъэнымкIэ Iофышхоу зэшIуихыгъэм игугъу къышIыгъ, щысэхэр къыхьыгъэх, дунэе общественностым ахэм уасэ зэраритыгъэр къыIуагъ. Къыщыуцугъ анахьэу экологие Iофыгъо инэу цIыфхэр а илъэсхэм зыгъэгумэкIыгъэхэу, чIыопс псыугъоипIэу, хыкъумэу «Байкал» къэухъумэгъэным, лIэуж­хэмкIэ мэхьанэшхо зиIэу щытыгъэм зэрэдэлэжьагъэм.

Iэнэ хъураем хэлажьэхэрэр яшъыпкъэу ядэIугъэх тарихъ шIэныгъэлэжьэу, гуманитар ушэ­тынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым инаучнэ IофышIэ шъхьаIэу ЕмтIылъ Разыет икъи­IотыкIынэу «А. Д. Сахаров и его работа в Верховном Совете СССР» зыфиIоу къышIыгъэм ыкIи техническэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, МКъТУ-м идоцентэу Н. Н. Старковым гупшысэ гъэшIэгъонхэу академикэу А. Д. Сахаровым иIофшIэкIагъэм яхьылIагъэу къыIотагъэхэм.

Хэдзынхэм апэкIэ СССР-м и Апшъэрэ Совет ихэдзынхэмкIэ программэр 1989-рэ илъэсым А. Д. Сахаровым ытхы­гъагъ. Ащ шIэгъэн-зэшIохыгъэн фэе Iофыгъуабэр — политическэ ыкIи социальнэ-экономическэ зэхъокIыныгъэхэр, системэжъыр узэнкIыгъэным тегъэ­псы­хьагъэхэр, хэгъэгур гъогукIэ тещэгъэным фэлажьэхэрэр, цIыфым ифитыныгъэхэр зэрэ­апэрэхэр, политическэ шъхьафитныгъэр, бэдзэр экономикэр, социальнэ ыкIи экологие пшъэ­дэкIыжьэу хъурэ-шIэрэмкIэ къэ­ралыгъом иIэр щыгъэунэфы­гъагъэх. Программэр журналэу «Огонек» ыкIи гъэзетэу «Московские новости» зыфиIохэу цIыфхэм нахь агъэфедэхэрэм къащыхаутыгъагъ ыкIи зэIэпахызэ яджэщтыгъэх.

Щылэ мазэм 1989-рэ илъэсым СССР-м шIэныгъэхэмкIэ и Академие ишIэныгъэ-ушэтэкIо институт 60-м нахьыбэм яколлективхэр къыкIэлъэIугъэх академикэу А. Д. Сахаровыр Ака­демием ыцIэкIэ лъэпкъ депутатхэм якандидатхэм япчъагъэ ахэтхэгъэным. Ар иIофшIакIэкIэ, игупшысэ къиIотыкIэкIэ академическэ институтхэм яIофы­шIэхэм нахь къахэщыщтыгъэми, щылэ мазэм и 18-м шIэныгъэ­хэмкIэ Академием и Президиум изэIухыгъэ Пленумэу щыIагъэм идемократическэ еплъыкIэхэмкIи ар зэлъашIэщтыгъэми, лъэпкъ депутатхэм ахэтхэгъэнымкIэ кандидатэу ыштагъэп.

Ащ джэуап ратыжьэу, А. Д. Сахаровыр депутатынэу ежь­-ежьырэу къащагъэлъэгъуагъ хэгъэгум ичIыпIэ округ 30-м нахьыбэмэ, Москва къыщежьэу Камчаткэ нэсыжьэу.

Хэгъэгум тыдэкIи митингхэр икандидатурэ дырагъаштэу щыкIуагъэх. Анахьэу мэхьанэ зи­Iагъэр хэдзакIохэм язэIукIэу щылэ мазэм и 22-м Москва кинематографистхэм я Гупчэ Унэ щыкIуагъэу ежь А. Д. Сахаровыр зыхэлэжьагъэр ары.

А. Д. Сахаровым мурад пытэ зыфегъэуцужьы шIэныгъэхэмкIэ Академием бэнэныгъэу щыкIорэм пэшIуекIонэу. Гъэзетэу «Московские новости» къыхиутыгъэ итхыгъэу «В Академии или нигде» зыфиIорэм къыщеIо ау тыдэми баллотироваться зэрэщимышIыщтыр. Ащ фэдэ пытагъэу къыхэфагъэм ишIуагъэ къэкIуагъ, икIэрыкIэу лъэпкъ депутатынхэмкIэ кандидатхэр къыкIаIотыкIыжьыгъэх ыкIи Академием ыцIэкIэ мэлылъ­фэгъум и 20-м Андрей Саха­ровыр СССР-м илъэпкъ депутатэу а организацием ыцIэ­кIэ хадзыгъ. Ащ имызакъоу, щы­IэкIакIэм игъэпсэкIощтхэу щы­Iэщт зэфэсым хэлэжьэщтхэм ацIэхэр къыраIуагъэх, ахэм де­мократическэ зэхъокIыны­гъа­бэ ашIынэу къапыщы­лъыгъ.

Партийнэ ыкIи советскэ пэщэ IэнатIэхэм ялIыкIохэр къызэхэтIысхьагъэх, лъэпкъ депутатхэу хадзыгъэхэм етIупщыгъэу зэ­хъокIыныгъэхэр ашIыщтыгъэх. Хэгъэгум итарихъыкIэкIэ мы зэфэсыр апэрэ демократическэ хэдзынхэу хъугъагъэ.

МэфэкI Iэнэ хъураем хэлэ­жьагъэх ыкIи къыщыгущыIагъэх гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтым ишIэныгъэлэжьхэр ыкIи къырагъэблэгъагъэхэр: О. И. Кускаровар — социологие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, институтым иIофышIэ шъхьаI; Н. И. Старковыр — техническэ шIэныгъэхэмкIэ кан­дидат, МКъТУ-м идоцент;

Щ. Е. ЩашIэр — филологие шIэныгъэхэмкIэ доктор, гумани­тар ушэтынхэмкIэ Адыгэ рес­публикэ институтым литературэмкIэ иотдел ипащ; К. Н. Мэрэтыкъор — отставкэм щыIэ полковник, нэмыкIхэри, мыхэр яшIошI-еплъыкIэхэмкIэ зэ­хъожьыгъэх, къэгущыIагъэхэм язэфэхьысыжьхэм адырагъэ­штагъ.

КъыхэкIыгъэх дыс хьазырэу къэгущыIагъэхэри, анахьэу СССР-м и Конституцие ипроект шъхьаIэкIэ, хэгъэгум икъэралыгъо гъэпсыкIэкIэ зымыгъэрэзагъэхэр къэзыIуа­гъэхэр.

Арэу щытми, зэлъашIэрэ шIэныгъэлэжь-физикэу, академикэу А. Д. Сахаровыр зэрэгупшысэкIошхуагъэр ыкIи укIы­тэпхэ-нэхъоеу зэрэщытыгъэр, Пушкиным ыкIи Блок япоэзие зэрикIэсагъэр кIагъэтхъыгъ. Социологие ушэтынхэу 2000-рэ илъэсым щыIагъэхэм къызэ­ратыгъэмкIэ, А. Д. Сахаровыр УрысыемкIэ я XX-рэ лIэшIэгъум ианахь цIыфышхо дэдэ нэбгыри 10-мэ ахалъытагъ (Лениным, Сталиным, Горбачевым, Брежневым, Жуковым, Гагариным, Королевым, Солженициным агуагъэуцуагъ). Ар ипкIыкIын умылъэкIыщтэу, щэIэгъэшхо зиIэу цIыфхэм къахэнагъ, зэ­лъашIэрэ фитныгъэухъумэкIуагъ ыкIи шIэныгъэлэжьыгъ, щэгъогогъо Социалистическэ Iоф­шIакIэм и ЛIыхъужъыгъ, Нобелевскэ премием илауреатыгъ.

Iэнэ хъураер зэрищагъ тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу, институтым тарихъымкIэ иотдел (мы отделым ар ыгъэ­хьазы­рыгъ) ипащэу, республикэ орга­низациеу «ШIэныгъ» зыфиIорэм ипащэу Ацумыжъ Казбек.

Мамырыкъо Нуриет. Сурэтхэр Iофтхьабзэм Iэшъы­нэ Аслъан къыщытырихыгъэх.