КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ Къэралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэ иIофышIэхэр ятIонэрэ илъэс хъугъэу къэралыгъо грантым икъыдэхын дэлажьэх.

Урысыемрэ Тыркуемрэ ­яадыгэ сурэтышIхэм ятворчествэ къэзыугъоижьырэ, зэфэхьысыжь фэзышIырэ проектым музеим иIофышIэхэр дэлэжьэнхэу амал къязытырэ къэралыгъо IэпыIэгъур Фундаментальнэ ушэтынхэм я Урысые фонд къари­гъэкIыгъ. Ащ ишIуагъэкIэ музеим иIофышIэхэр гъэрекIо Тыркуем щыIагъэх, мыгъэ Къэрэщэе-Щэрджэсым — зэ, Къэ­бэртэе-Бэлъкъарым — тIо­гъогогъо кIуагъэх.

Фатима Сулейманова — КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусст­вэкIэ Къэралыгъо музеим и Темыр­-Кавказ къутамэ ипащэ игуадз:

«Мы проектым амал къытитыгъ тызэзыпхырэ лъэныкъохэр къыхэдгъэщынхэу. ЫкIи ахэр мымакIэу тиIэу къычIэкIыгъ. Урысыемрэ Тыркуемрэ яадыгэ сурэтышIхэми, Урысыер зытштэ­рэм, Адыгэ, Къэбэртэе-Бэлъ­къар, Къэрэщэе-Щэрджэс рес­публикэхэм, Ставрополь хэкум, Краснодар краим ащыпсэурэ адыгэ сурэтышIхэми зэфэдэу ятворчествэ къахэщырэр ­лъэпкъ нэшанэр (менталитетыр) ары.

Къуекъо Жанна — КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэ­кIэ Къэралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэ ипащэ игуадз:

«Щэрджэс лъэныкъом, гущыIэм пае, тызэкIом, нахьыбэу къыщыхэдгъэщынхэу тшIошIыгъ, ау ежьхэр зэрэмакIэм ыпкъ къекIынкIи хъун, щэрджэс сурэтышIхэм япчъагъэ мыбэу къы­чIэкIыгъ. Ахэм ащыщхэм заIуд­гъэкIагъ, яIофшIапIэхэм тачIэ­хьагъ, япсэукIэ, яIофшIакIэ зэд­гъэлъэгъугъ. Охъутэ Александр ыкIи Шыбзыхъу Рае лъэш дэдэу, ягопэ дэдэу къыддеIагъэх. Тыдэ тыкIуагъэми ти­гъусагъэх, бэмэ таIуа­гъэкIагъ, IэпыIэгъушIу хъугъэх. Ежьхэми ягуапэу, адыгэ шэн шъыпкъ ар, къытпэгъокIыгъэх».

ХъокIо Ларис —

КъокIыпIэм щы­псэурэ лъэпкъхэм яискусствэ­кIэ Къэ­ралыгъо музеим и Темыр-Кавказ къутамэ иотдел ипащ:

«Гупшысэ инхэр къыз­щыущырэ, яIофшIагъэ­хэм ахэр защыхалъхьэрэ мастерскойхэм тащыIагъ. IэпэIэ­сэ хьакIэщхэр къэткIухьагъэх. ЗыцIэ къесIомэ сшIоигъо сурэтышIхэр Бгъэжънэкъо Заурбек, Цырымэ Руслъан. Мыхэр цIэ ин зиIэхэу, хэгъэгу пчъагъэмэ ащызэлъашIагъэхэу щытых. Дзэ­хъохъу Валерий ахэм ащыщ. Къэбэртэе-Бэлъкъарым исурэтышIхэм я Союз итхьаматэу Темыркъэнэ Геннадий тыIукIагъ, тыдэгущыIагъ. Ащи къытиIуагъ тэ тымышIэрэ сурэтышIхэу тыз­IукIэхэмэ анахь дэгъур. Союзым хэтхэми нэIуасэ тафишIыгъ».

Урысыер тштэмэ, адыгэ сурэтышIхэр анахьыбэу зыщыла­жьэхэрэр Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэр арэу къычIэкIыгъ — япчъагъэ зэрэхъурэр нэбгырэ 45-рэ, Адыгэ ыкIи Къэрэщэе-Щэрджэс республикэхэм ясурэтышIхэм япчъагъэ нэбгырэ 12 ыкIи 15. ЗэкIэмкIи Урысыем ыкIи Тыркуем ясурэтышI­хэм япчъагъэ зэфэд — къэралыгъо пэпчъ нэбгырэ 70-рэ фэдиз. Пчъагъэр нахьыбэнкIи хъун, ау шIэныгъэлэжьхэм къы­зэраIуагъэмкIэ, сурэтышIхэм ащыщхэм сатыум зыраты, ар анахьэу зыщагъэунэфыгъэр Тыркуер ары.

Къуекъо Жанна:

«Апэ зэредгъэжьагъэр зэлъа­шIэрэ сурэтышIэу Хьэгъандыкъо Мухьамэд. ИщыIэныгъи, ипсэукIи, иIофшIэни — зэкIэ къы­Iуатэзэ иIэпэIэсэ хьакIэщ ти­щагъ. ИIэшIагъэхэр къытигъэлъэгъугъэх, къызтетхышъущтым къы­тетхыгъ, ежьми зыгорэхэр къытитыгъэх. Мухьамэд гъэшIэгъон дэдэу мэпсэу, тхылъ псау фэптхынэу щыт. Ар тигъусэуи бэ къэткIухьагъэр. Къэрдэнэ Юрэ иIэпэIэсэ хьакIэщ тищэ­гъагъ. Мэфэныкъом зыщытплъы­хьагъ. ИIофшIагъэхэм уагъэгу­шхо. Тэ тиадыгэ кIалэхэу Адыгеим исхэр угу къагъэкIэу творчествэм пылъых, дахэу мэпсэух. Ахэр зэкIэ сайтэу зыуж титым къихьанхэу тэгъэ­хьазырых. ДэхэкIае къихьэгъах, тыдэлажьэ».

ХъокIо Ларис:

«Мазлэ Эдуард, ГукIэпщэкъо Арсен таIукIагъ, яIофшIагъэхэм, яскульптурэхэм татегущыIагъ. Дышъэм, тыжьыным пкъыгъохэр ахэзышIыкIыхэрэми бэу таIу­кIагъ. НыбжьыкIэхэу, ау зэлъа­шIэхэу, сурэтшIыным яIахьышхо хэзышIыхьагъэхэм ащыщэу Мазлэ Руслъани тыIукIагъ. Ащ икъэгъэлъэгъонхэр пчъагъэрэ шъолъыр зэфэшъхьафхэм ащызэхащагъ. Хьалэл Милани Iэпэ­Iасэхэм ащыщ. ИжъыкIэ тя­нэжъ-тятэжъхэм яIэшIагъэхэр «къагъэущыжьхи», къаIэтыжьыгъэх. Мазлэ Руслъан ипIуаблэхэр дэгъоу зэлъашIэх. Тимузей иза­къоми, къэгъэлъэгъониплI ащ щыриIагъ, ау зэкIэмкIи, ныбжьыкIэба — илъэс 35-рэ ныIэп ыныбжьыр, ежь иIэшIагъэ щэхъу хэмытэу къэгъэлъэгъон 16-м къехъу иIэгъах. Москва, Темыр Кавказым ишъолъырхэм, нэ­мыкI хэгъэгухэми анэсыгъ. Джырэ изобразительнэ искусствэм пIуаблэхэр, IутIэным хэшIыкIыгъэ пкъыгъо хьалэмэт­хэр хигъэхьанхэ ылъэкIыгъ».

Грантым ишIуагъэкIэ элект­роннэ банк адыгэ сурэтышIхэр зэкIэ итхэу музеим иIофышIэхэм зэхагъэуцощт, ащ джыдэдэм игъэкIотыгъэу дэлажьэх. КъыкIэлъыкIорэ лъэбэкъур — энцик­лопедием изэхэгъэуцон. Тиискусствоведхэм мы IофшIэным ишIуагъэкIэ адыгэ сурэтышIхэм яIэшIагъэхэр этническэ искусст­вэм ишапхъэхэм адиштэу агъэу­нэфыгъ ыкIи ащ фэдэ термин зэфэхьысыжьхэм ахагъэхьагъ. Ащ дезымыгъаштэхэ­рэри ­ахэтых.

Фатима Сулейманова:

«Къэбэртэе-Бэлъкъарым тызыщэIэм Цырымэ Руслъан, Маз­лэ Эдуард афэдэ сурэтышIхэм яIэпэIэсэ хьакIэщхэм тарыхьагъ. Этническэ, лъэпкъ искусствэр къызхэкIырэм, ар зыфэдэн фаем тарыгущыIагъ. Лъэпкъ искусствэм зырамыпхэу, дунаим хэщагъэхэу зызлъытэ­жьырэ IэпэIасэхэм, сурэтышIхэм яджэуапхэр тызэмыжэгъэ лъэныкъоу тиIофшIагъэ къыщычIэщыгъэх. «Сэ сыадыгэ сурэтышI, сиIэшIагъэ ылъапсэр лъэпкъ искусствэр ары», — къэзымы­Iохэрэр ахэт. Цырымэ Руслъан бзэр иIэпэIэсэныгъэ къызще­жьэрэ «матрицэу» елъытэ».

Къуекъо Жанна:

«НыбжьыкIэхэми тагъэгу­шIуагъ, ау етIани уасэ зиIэу къыхэдгъэщыгъэр Щэрджэс лъэныкъом щыщхэу къэлэшхо­хэм ащыпсэухэу сурэтышI цIэ­рыIохэр яIэх — Шорэ Олег фэдэхэу. Тимузей къэгъэлъэ­гъон щызиIэгъэгъэ Бгъуашэ Налбый Москва щэлажьэ. Галерее ежь ышъхьэкIэ къызэ­Iуихыгъэу иI, иIэшIагъэхэр къытфигъэхьыщт. Телевидениеми тащэгъагъ, грантым тызэрэдэлажьэ­рэр къытагъэIо­тагъ, тиIофшIагъэ уасэ къыфа­шIыгъ».

ХъокIо Ларис:

«Сэралп Мадинэ къэгъэлъэ­гъоныбэ тимузей щишIыгъ. Ар зы­дэлэжьэрэ ХьацIыкIу Мадинэ нэ­Iуасэ тыфишIыгъ, мары иIэшIагъэ­хэр къыщагъэ­хэу тимузей икъэ­гъэ­лъэгъон щэкIо. Къэтлъэгъугъэхэр гъэшIэгъоны, IэпэIасэ пэпчъ ижъыкIэ щыIэгъэ искусствэ шапхъэхэр джырэ дунаим къыхилъхьаным пылъ, ащ тикульту­рэ къегъэгъунэ ыкIи къе­гъэбаи. ШъошэшIынми ар къы­хэщы».

Адыгэ IэкIыб сурэтышIхэм, Къэбэртэе-Бэлъкъар сурэтышI­хэм ащыщхэм этническэ ис­скуствэм зырамыпхэу , дунаим игъунапкъэхэр зэIафых, дунаим ицIыфхэу залъытэжьы, яискусствэ ныдэлъфыбзэр арэу алъы­тэ. Ау щытми, Къэбэртэе-Бэлъкъар Республикэм исурэтышIхэр зытштэрэм, нарт эпосыр яIэубытыпI, ащ иобразхэр яIэшIагъэхэм япчэгу итых. Джащ фэ­дэу Тыркуем исурэтышIхэм адыгэ бзылъфыгъэхэр нахьыбэу ахэтых, ясурэтхэм адыгэ пщынаохэм япортретхэр къябэкIы. А зэпстэур ушэтынхэм къагъэнэфагъ.

Фатима Сулейманова:

«Урысыем иискусствэ урыгущыIэн хъумэ, лъэпкъ зэфэшъхьа­фыбэхэм яискусствэ ащ хэуцо. Этническэ искусствэр ащ хэхьэ. Лъэпкъ зэфэшъхьафхэм якультурэ ащ къегъэнафэ, къэралыгъор къэзыгъэбаирэ Iахьыгъо пчъагъэу зэхэуцо. Типроект ары зэфэхьысыжь шъхьаIэу щытшIырэр. Искусствэр этническэу щытын ымылъэкIэу зыIохэрэм тыгъэкъохьэпIэ лъэныкъом иис­кус­ствоведхэм яеплъыкIэ ди­штэрэп. Ахэм этническэ лъэпкъ лъэпсэ куум мэхьанэшхо раты. ЫкIи ахэм тэ адетэгъаштэ».

Къуекъо Жанна:

«Къыддэхъумэ, сурэтшIын Iо­фым хэтхэр, бгъэфедэн плъэ­кIыщт искусствэм хэтхэри къы­хэдгъэлэжьэнхэшъ, Къэбэртаий, Щэрджэсри, Адыгеири тызэ­хэтэу, тхыгъэ, сайт нэкIубгъо къо­­дыеу щымытэу къэгъэлъэ­гъон ин афэтшIын тыгу хэлъ. Планым ар хэдгъэуцонэу тэIо».

Грантым 2023-рэ илъэсым нэс дэлэжьэщтых. Джыри Къэ­бэртэе-Бэлъкъарым ыкIи Тыркуем музеим иIофышIэхэр кIо­щтых. Зэфэхьысыжь игъэкIотыгъэхэр ащ къыкIэлъыкIощтых. Адыгэ искусствэм идышъэ кIэн бэгъощт.

Тэу Замир.