Нарт пщыналъэхэр аугъоихэ зэхъум, лIыжъ­хэм къызэраIотагъэмкIэ, Пщыщэ иджабгъурэ бгышъхьэ лъагэ, Дэнджыу бжъапэ, чыжьэкIэ къэлъагъоу, нарт Iалэдж иунэшхо теты­щтыгъэ.

[caption id="attachment_100909" align="aligncenter" width="800"] Гъобэкъуае (Теуцожьхьаблэ) икъокIыпIэкIэ тарихъ гупчэр километритIу фэдизкIэ пэчыжь.[/caption]

ТишIэныгъэлэжь цIэрыIоу ХьадэгъэлIэ Аскэр итхылъиблэу «Нартхэм» язырэм чIыпIалъэм щыхъугъэ-щышIагъэхэр игъэкIотыгъэу дэтых. Ахэм сяджагъ, Iалэджыпщым икъэбар дэхэкIаеу сыщыгъуаз. Iалэдж ихапIэ зыдэщыIэ чIыпIэр сшIэщтыгъэ, ау зыпарэкIи ащ сихьэгъагъэп. Пэмычыжьэу асфальт гъогушхоу ебгъукIорэмкIэ бэрэ ащ сыблэкIэу хъугъэ.

Адыгэ Республикэм и Къэралыгъо телерадиокомпаниеу «Адыгеим» тилъэпкъ ишэн-хабзэхэм афэгъэхьыгъэ фильмиплI тырихынэу 2014-рэ илъэсым Москва ихэбзэ къулыкъушIэхэм унашъо къыфашIыгъагъ. Купэу тезыхыщтым сэри сыхагъэхьэгъагъ. Тятэжъ пIашъэмэ агъэ­псыщтыгъэ бгъагъэхэм афэгъэ­хьыгъэ апэрэ фильмыр Даур Хъусен тырихынэу фагъэзагъэти, тызэгъусэу Iалэджыпщым иунэ зыдэщытыгъэ чIыпIэм ты­зэдылъыхъугъ ыкIи чылэ пы­тэпIэжъыр Пщыщэ иджа­бгъурэ нэпкъ лъагэ тетэу къыхэдгъэщыжьыгъ. Къутыржъыеу Гливенкэм итемыркIэ къыпыщыт шъыпкъ. А чIыпIэм къохьапIэмкIэ Гъобэкъуае зэрэпэчыжьэр километритIу.

Нарт Iалэджырэ ягуащэрэ

Iалэджыпщым ихапIэ фэгъэ­хьыгъэу тхыдэIуатэмэ къаIуа­гъэхэр «Нартхэм» къахэттхыкIыгъэх ыкIи ащыгъуазэ шъутшIынэу тхылъмэ зэрадэтхагъэм фэдэу, ау хьарыф IужъухэмкIэ хэтыутыгъэх. ГущыIэм пае, я V-рэ томым зи № 415-рэ бжъэ­дыгъу текстэу «Нарт Iалэджы- рэ ягуащэрэ» зыфиIорэм мырэущтэу къыщеIо: «Iалэдж яунэжъышко лъэгу хэпшIыкIынэу, къазщыр уц къытекIэжьыгъэу, тянэжъы ылъэгъугъагъ.

Унэшкомрэ хьакIэщымрэ зэпэчыжьагъэх.

Сэ 1947-рэ илъэсым ащ сыкIогъагъ, ау зи хэпшIы-кIыжь щытыгъэп: урыс къутыр тетIысхьагъ; псэупIэхэр тырашIахьыгъ.

Iалэдж япсынэкIэчъ слъэгъугъэ; бгъапэм фэдиз илъэгагъэу псыр къефэхымэ чIым къытефэтыгъ.

Iалэджыпщым дэжь, Нарт Хасэр щызэIукIэу хэбзагъэ.

Iалэджыпщ лIы Iушыгъ, шъхьэкIэфэ ин иIагъ. Ежь имызакъоу игуащи бзылъфыгъэ акъылэу, Нарт ябын иIоф­хэм игурышэ ахэлъэу щы­тыгъ».

Мы тхылъ дэдэм бжъэдыгъу текстэу зи № 417-у «Нарт Iа­лэдж иунэжъ» зыцIэм итхагъ:

«КъызэраIотэжьырэмджэ, Iалэдж яунэжъ Рязанскэмрэ Бжъэдыгъу станицэмрэ азы­фагоу, Къургъу тамэ тетыгъэу ары. Сэ унэжъ чIапIэу зыфаIорэр слъэгъугъэ. Лъэшэу инэу тIахьыгъэу щыт. Къыблэм ылъэныкъокIэ дэхьапIэ иI, ащкIэ уздахьэрэм ин дэдэу зы пхъэшхо горэ къыхэщы. Темырым ылъэныкъокIэ ащ фэшъхьаф еплъэгъулIэрэп. А пхъэшхор Iалэджы иунэ пэIулъэшъуагъэр арэу аIо.

[caption id="attachment_100908" align="aligncenter" width="800"] Нарт чIыпIэхэр: 1. Iалэджыпщым ихапI. Ижъырэ Черкесием игупчэу нартхэм яхэсэ зэфэсыпIагъэр. 2. Къошко дэкIыгъор. 3. Лъэпшъ икIыщ лъачI. 4. Бгъэбзыу зыкъосыгъэр. 5. Нарт Лъэгуц-ЖакIэм ыкъуибл яIуашъхьэхэр. 6. НэкушIой ­иIуашъхь. 7. Хъудымыжъ иуджыпI. 8. Дзэгъащтэ зытесыгъэр. 9. ШыкIэкI ­иIуашъхь. 10. БэукI иIуашъхь. 11. Лъэгуц-ЖакIэм ичылэ зыдэщысыгъэр. 12. Асран иIуашъхь. I3. Хъудымыжъ игъукIэпIэ чIыпI.[/caption]

Iалэдж яунэ гъэпсыкIэу иIагъэр гъэшIэгъонэу щытыгъ. Унэ фыжь кIахьы дэдэу, «Тхьэ щэкI икIахьыгъагъ (зы «тхьэр» джабгъу блыпкъым щыублагъэу сэмэгу Iэхъомбэ цIэрамыIом нэсэу ары). Унэм кIэсэнэу кIэт­хэр зыфэдагъэр: зэр цуиимэ ащэ икъутыгъ. ПэIулъашъоу Iулъыр шы бгъэлыбэм къэсы­тыгъ. Ипхъэцу Iунэхэр пчэгъум фэдизыгъ. Иунапчъэ гъоплъагъ, нэбгырэ тIокIымэ Iуахытыгъ — рагъэсэжьытыгъ. Iакуандэм иплъэпIэ ищэндакъэу унашъхьэм хэшIыкIыгъэр куогъуиблы щыплъэгъутыгъ».

ЗэIукIапIэу яIагъ

Къургъо тамэ, Дэнджыу бжъа­пэр, адыгэ чIыгужъым итарихъ гупчэ шъыпкъ (исторический центр Древней Черкесии). Хабзэм къыдигъэкIыгъэ джырэ географие картым узеплъыкIэ, Кавказым итемыр-къохьапIэ ыгузэгу шъыпкъ. Координатхэр тетых: темырымкIэ ишъомбгъуа­гъэр — 39°37/03/, къокIыпIэмкIэ икIыхьагъэр — 44°55/-рэ. Нартмэ ягупчагъэр ащ икъыблэ-къокIыпIэкIэ метрэ шъитф фэдиз ныIэп зэрэпэчыжьэр. Ижъырэ зэманхэм адыгэмэ а чIыпIэр къызэрэхагъэщышъу­гъагъэр гъэшIэгъон шъыпкъ. Адыгэ чIыгужъым игъунапкъэмэ къарыкIыхэу хасэмэ къякIуалIэщтыгъэхэм зэфэдиз чIыналъэ къакIущтыгъэ.

Нарт пщыналъэмэ зэрахэтымкIэ, Iалэдж иунэ, Iалэджы­пщым ихапIэ, Нарт Хасэри, Ны Хасэри щызэфэсыщтыгъэх, ЖъыукI хасэри щызэрэугъоищтыгъэ. Нарт Жъэмадыу тхьамыкIэжъэу лъэпкъыр пчъагъэрэ хэзыщыжьыгъэр аужырэу жъыукIым ращэлIэжьыгъагъ. Зыда­дзэжьыгъэщтыр мы пытэпIэ­жъым икъохьапIэкIэ бгы зэндэ куоу иIэр арынкIи мэхъу.

Ны Хасэр Бжъэдыгъу текстэу зи № 419-рэ «Ны Хасэм» итхагъ: «Ипэум нартхэм ныхасэ яIэтыгъ. А Ны Хасэм ныо Iушхэр екIуалIэтыгъэх. ЩыIакIэу якIа­лэмэ яIэн фаем, хабзэу бзыпхъэу яIэн фаем тегущыIэ­тыгъэх, кIо ежь къаныбжьым къалъэгъугъэм, аушэтыгъэм, зэхахыжьыгъэм тетэу. Ащ фэ­дэ хасэм ныжъыхэм Iушыгъэу щаIуагъэмэ ащыщэу бэ цIыфхэмэ къахэнэжьыгъэу ахэлъыр. Ны Хасэм унашъо ышIыгъагъ аIуагъ: имые хэти емынэцIынэу, мыупчIэу ымы­штэнэу, ныбэм илажьэ Iо­тэжьыгъошIу — щэIэгъэ пытэ ащыджэ ахэлъынэу аштэгъагъ. Ны Хасэм итхьамэтагъэр Iа­лэдж ягуащ ары».

Бжъэдыгъу текстэу зи  № 420-у «Нарт я Ны Хас» зы­шъхьэм къыщеIо:

«Нарт бзылъфыгъэмэ ежь ягъом Ны Хасэ Iалэдж яунэжъ, Iалэдж ягуащэ ифэIо-фашIэ хэлъэу щашIытыгъэу аIо. Ащ фэдэ Ны Хасэм зигугъу ща­шIыхэрэр, цIыфхэмэ къэхъут­къэшIэт щысэхэу къапыщылъ­хэр аухэсхэу щытыгъэу ти­жъымэ къаIотэжьытыгъ.

Нарт бзылъфыгъэмэ, Сэтэ­нэе-гуащэм фэдэу, Iуш блэ­кIыгъэхэр ахэтыгъэх. Ахэ­мэ аIуагъэу адыгэ орэдыжъым къыхэнэжьыгъэр бэн фае, ау тэ къытлъыIэсыжьыгъэ шIагъо щыIэп.

Ны Хасэм Iуагъэу ышIы­хэрэр… нартмэ язэманым, цIыфхэр щэIэфэ адыщыIэнэу, мыкIодыжьынэу орэдым халъхьэти, орэдыIо Iазэмэ къарагъэIожьыти, ай тетэу цIыфмэ къахахьэтыгъ» …

Аужырэ нартэу Уачэ Пакокъо Тэтэршъао къелъэIужьыгъагъ ихьадэ ригъэгъэтIылъыжьынэу, ау чIыпIэу зыдэкIощтым щымыгъуазэу зеупчIым, «… о Пщыщэ нэпкъы тет унэшкор ары, — ыIуи къыригъэлъэгъугъ. Къыригъэлъэгъугъэ унэр зыдэщытыгъэр джы Рэзанскэмрэ ГЭС-мрэ азыфагу Iошъхьэ хъурэешхоу иIэр ары». «Нартхэр», я VI-рэ т. н. 256. Зэрэ­хъурэмкIэ, ар Iалэджыпщым ихэпIагъэр ары.

ПсэупIэкIэ хахыгъ

Къургъо тамэ, Пщыщэ иджабгъурэ нэпкъ лъэгэ тешъор мыжъо лIэшIэгъум икIэухым цIыфхэм псэупIэкIэ хахыгъагъ. Археологие саугъэтыбэ тет: чылэжъхэр, Iошъхьэ купхэр, къэхэлъэжъхэр, пытэпIэжъыр, тхьэлъэIупIэр, нэмыкIхэр. Iа­лэджыпщыр зыщыпсэущтыгъэр ыкIи пэблэгъэ археологие саугъэтхэр Адыгеим иижъырэ тарихъ епхыгъэ шъыпкъэх.

Джыдэдэм бгышъхьэр гу­бгъошху, жъокIупIэ хъоо-пщау, Пщыщэ икъокIыпIэкIэ гъэзэгъэ нэпкъ лъагэр кIыхьэ, гъуй шъхьэн­дэ IужъухэмкIэ зэхэ­кIы­хьагъэхэу хъотэшхохэм зэпабзы. Лъэгуанэм Пщыщэ къы­хэчъырэ псыдэчъэхэу Дэнджыу ихьалыгъуанэ бгышъхьэ лъап­шъэм къеуцуалIэщтыгъэ. Ащ зыIуищэити, зиIуантIэмэ, зищантIэзэ кIэир зэлъикIухьэти, темэн зэхэкIыхьэгъэ Iужъум хэкIодэжьыщтыгъэ.

Псыхъожъыем Дэнджыу ыцIагъэми къашIэжьырэп, чIыпIацIэмэ афэгъэхьыгъэу къыхаутыгъэмэ къахафэрэп. Псыдэ­чъэхым ыцIэкIэ бгышъхьэм Дэнджыу бжъап фаусыгъ. Пщы­щэ иджабгъукIэ кIэй зэныбжьыр темэнылъагъ, ары псы дэнджэур зыхэкIодэжьыщтыгъэр. Темэныр я XX-рэ лIэшIэгъум ия 60-рэ илъэсхэм агъэгъушъыгъагъ ыкIи пындж щалэжьыщтыгъэ.

Пщыщэ инэпкъитIу лъэгуанэр Къургъо мэз щыщэу къинагъэм зэлъеубыты. Чъыгышхохэр хэтых, кIыры. Гъобэкъое нэжъ­-Iужъхэм къызэраIотэжьырэмкIэ, темэныр агъэгъушъы зэ­хъум хъуатэ горэу ратIыкIырэм иныжъ къупшъхьэхэр къыщычIагъэщыгъагъэх. Ащ шъхьэкъупшъхьэу пытыгъэр цIыфым илъэгагъэ фэдизыгъ. Ащыгъум тхьаматэм къупшъхьэхэр елбэтэу чIари­гъэу­хъумэжьыгъагъэх — шIэны­гъэ­лэжьхэр етIэнхэу къэкIон­хэшъ, яIофшIэнхэр зэпагъэуным тещыныхьи. Къупшъхьэхэр зы­чIэлъхэр непэ зыми ышIэжьхэрэп.

ЧIыпIэр

Iалэдж ичылэжъ зыдэщытыгъэр Белореченскэ районым къохьапIэмкIэ ыгъун. Адыгеимрэ краимрэ ягъунапкъэу Пщыщэ ипсыхьалыгъуанэкIэ рыкIорэм зэрэпэчыжьэр метрэ 500 фэдиз ныIэп. Нарт чылэжъыр, ыпэкIэ къызэрэтIуагъэу, Гъобэкъуае зэ­рэпэчыжьэр километритIу фэ­диз ныIэп. Мыщ дэжьым къэIогъэн фае темэнылъэгъэ лъэгуанэр гъобэкъое колхозым зэричIыгугъэхэр. Нартхэм яятфэнэрэ том Iа­лэджыпщым ихэпIагъэм урыс къутыр джы кIэрысэу, лIыжъхэм къаIотагъэу, зэрэдэтхагъэр шъыпкъэ. Зы урам нахь мы­хъурэ къутыржъыеу Гливенкэр икъыблэкIэ къыпэIус шъыпкъ. Ащ дэсхэм тызяупчIым, нартмэ ягупчагъэр тыркумэ япытэпIагъэу къытаIуагъ. Ау ар шъыпкъэм пэчыжь. Унагъохэр мыщ зытIысыгъэхэр Кавказ заом ыуж, арышъ, мыщ имысыгъэхэм чIыналъэм итарихъи икъэбари сыдэущтэу ашIэщта?

Къутырым икъыблэкIэ Белореченскэ электростанциер пэ­благъ. Шъхьэгуащэ къыхащыгъэ псыIэрыщэу, чыжьэу шъофымкIэ къащагъэу, зипсыхэр Пщыщэ хэлъэдэжьхэрэм генераторхэм Iоф арагъашIэ, ток къарагъэты.

Тарихъ саугъэт

Iалэджыпщым ихэпIагъэр ар­хеологие ыкIи тарихъ саугъэт.

Iалэджыпщым иунэ зыдэтыгъэ хапIэр Iошъхьэшхо плIэмыяшъоу шыгуитIоу лъагэу чIы­о­псым ыгъэпсыгъ. Пщыщэ иджабгъурэ бгышъхьэ хэушъхьафыкIыгъэу къыхэщы: ыбгъухэр зан­дэх, хъоу куушхокIэ къэгъэгъунагъ, ышъхьашъо бгышъхьи­тIумэ агузэгу иуфэнагъэу зэныбжь; къокIыпIэмкIэ гъэзагъэр нахь шъуамбгъу ыкIи нахь лъаг; къохьапIэмкIэ — нахь лъхъанч. Къургъо мэзы щыщэу къинэгъэ чъыгхэм псэупIэжъыр къаухъу­рэи. ХьамышхунтIэу къахэкIагъэхэр ягъумагъэкIэ шъхьэндэ къызэрыкIохэп, ныбжьышхо яIэу, чъыг гъумых. Бгым икъокIыпIэ зэндэрыкъ, мэкъупIэ, уц дэ­гъухэр къытекIэх, шъхьэндэ Iужъу куашэхэр тетых.

ХапIэм ытхыцIэ чIыпIитIоу къутырым щыщхэм хэтитIу ща­лэжьэу дэлъ. Ахэм къащычIа­жъукIыгъэхэу мыутIэ ыкIи лIэшIэгъу гурыт культурэхэм ахэ­­хьэрэ къошын къутафэхэр хъоеу ахэлъых. ИжъыкIэ иIэгъэ дэхьэпIэ закъор ары джыри къыфэнагъэр, ащ кукIэ удэкIоеныр къин хьазыр, дысэу гъэ­псыгъэ. Тыдэрэ лъэныкъокIэ укъикIыгъэми, нэмыкI дэхьапIэ фэбгъотыщтэп. Мыр пытэпIэ-­ухъумапIэу агъэпсыгъагъ. ДэхьапIэм ылъапсэ GPS-мкIэ координатэу иIэхэр: къокIыпIэмкIэ икIыхьагъэр — 44°54/32,8/, темырымкIэ ишъомбгъуагъэр — 39°38/04,1/. Узэрэдахьэу: къо­кIыпIэмкIэ икIыхьагъэр — 44°54/34,0/, темырымкIэ ишъомбгъуагъэр — 39°38/03,8/. ПытэпIэжъыр къэзыуцухьэрэ чIыопсыр джыри Тхьэм къызэригъэшIыгъ. ИдэхагъэкIэ чIыо­псым исаугъэт шъыпкъ. Чъыгхэр цызэмэ къачъыхьэх. ЕтIани гъэшIэгъоныр — къэхалъэмрэ хэтитIумрэ анэмыкI пытапIэм ыкIоцI зы уни, зы пкъэуи ра­гъэуцуагъэп. ИжъыкIэ изытетыгъэр Тхьэм къызэтыригъэнагъ.

Iакуандэ-Дахэм псэлъыхъуабэ иIагъ

Хъишъэм зэрэхэтымкIэ, мы чIыпIалъэм хъугъэ-шIэгъабэ щы­хъугъ. Iалэджыпщымрэ ишъхьэгъусэу БэтIынэрэ хасэмэ ятхьэматэщтыгъэх. Апхъу закъоу Iа­куандэ-Дахэр нарт эпосым къыхэфэрэ анахь пшъэшъэ да­хэмэ ащыщ, псэлъыхъуабэ къы­факIощтыгъэ: якъэлэпчъэ дэ­хьэгъу, шыхэр хэнэнкIэ щынагъоу, псынжъ куоу зэхаутыхьэгъагъ. Пшъашъэм епсэлъыхъогъагъэхэ Шэбатныкъорэ Саусэрыкъорэ Iалэджыпщым шъхьакIо зарехым, пщым ичылэ дэсхэр къыдамыгъэкIыхэу даубытэгъагъэх.

Саусэрыкъо бгышъхьэм теуцуи, Шэбатныкъо лъэгуанэм иуцо­гъагъ. Iалэджыпщыр шъэфэу Лъэпшъ дэжь кIуи щэмыо­хъуитIу къыригъэшIыгъагъ, ау къэкIожьызэ шым къыридзыхи, щэбзащэмэ язырэр зэпикIы­гъагъ. КъэнагъэмкIэ кIэй лъапэм щытыгъэ Шэбатныкъо ыукIы­гъагъ. Джыдэдэм пытапIэм узэ­рэдахьэу сэмэгубгъумкIэ чъыгышхомэ ачIэгъ Iошъхьэ за­къо ачIэт, арынкIи хъун Шэбатныкъо лIыхъужъым икъэ. Къутырым дэсхэм ащ ышъхьа­шъо зэлъибгъэу якъэхалъэ ашIыгъ. Хьадэхэр зычIалъхьа­жьынхэ ащ къыфэнагъэпышъ, джы Iалэджыпщым ихэпIагъэр къэхалъэ ашIын ягухэлъ. Тятэжъ пIашъэмэ яхэсищ зыщызэфэ­сыщтыгъэр, тилъэпкъ исаугъэт шъхьаIэ къутырым дэсхэм хьэдэ гъэтIылъыпIэ зашIыкIэ, адыгэу дунаим тетхэмкIэ сыд тыосэжь?!

Тилъэпкъ ылэжьыгъэу тиIэр зэкIэ пхъэтэпэмыхь тшIызэ, нэмыкI лъэпкъхэм ащыщхэм тичIыгуи, тишъуаши, тиIаши, нарт хъишъэри, шхыныгъоу ти­Iэмэ анэсыжьэу мышъхьахы­хэу зыпатхагъэх, тиIуашъхьэхэм узэнэцIыжьын къачIамынэу ахъункIагъэх. Зэгорэм титарихъ тытежъугъэгущыI! Икъунба тызэрэзэрапхъуагъэр?!

Лъэпшъ икIыщ лъачI

ПытэпIэжъым щебгъажьэу Пщыщэ икIэй уитэу къохьапIэмкIэ километритIо узыкIокIэ, Гъо­бэкъуае пэчIынатIэу нэпкъ джабгъум чырбыщ-гъэжъэпIэ заводыжъ тет. Мы чIыпIэм ­Лъэпшъ икIыщ щытыгъэу къа­Iотэжьы. Джырэ Гъобэкъуае пэ­чIынэтIэ псырыкI нэпкъыр ары кIыщыр зыдэщытыгъэр. «Лъэпшъ икIыщ лъачI» аIозэ а чIыпIэм еджэх. НэмыкIхэуи кIы­щыр зыдэщытыщтыгъэу къэбархэм тихэку ичIыпIэ зытIущы ацIэ къащараIо: Едэпсыкъуай, Пэнэжьыкъуай.

ЗэрэхъурэмкIэ, Iалэджыпщыр кIыщэу зыдэкIогъагъэр чыжьагъэп, ау Къургъо мэзэу зыхэ­кIыгъагъэр джырэм елъытыгъэ­мэ, лъэшэу кIырышхощтыгъэ.

Нарт пщыналъэхэр апэ зэхэзылъхьагъэхэр адыгэх

Темыр Кавказым ис лъэпкъхэм Нарт эпосыр яунаеу, апэ зэхалъхьагъэу алъытэ, ау ар къагъэшъыпкъэнэу IэубытыпIэ ашIын зэрямыIэзэ, зыпатхэ. Фэшъхьаф лъэпкъмэ ялъыты­гъэмэ, тэ нарт чIыпIэхэр зыдэщыIэхэмрэ лIыхъужъхэм ацIэ­хэмрэ гъэнэфагъэу тэшIэх. Ти­пщыналъэмэ ахэт нарт лIы­хъужъхэм зэряджэхэрэр адыгацIэх, ямэхьанэхэмкIэ адыгэ гущыIэх. Эпосыр лъэныкъуабэкIэ тилъэпкъ зэрепхыгъэр пщы­налъэхэм дэгъу шъыпкъэу къа­хэщы. КъэбарIуатэмэ хъугъэ­-шIа­гъэхэр зыщыхъугъэхэр гъэ­нэфагъэу къагъэлъэгъуагъ, чIы­пIэмэ ацIэхэр къараIуагъэх, лIыхъужъхэр зычIэлъ Iуашъхьэ­хэр зыдэщытхэр тагъэшIэжьыгъэх.

Нартхэм япхыгъэ археологие саугъэтхэр адыгэ чIыгужъым илъэныкъуабэмэ ащыIэх. Пщыщэ инэпкъитIу атетхэр пчъагъэ мэхъу. Ахэм ащыщхэр картым тедгъэуцуагъэх.

ИжъыкIэ адыгэмэ чIынэлъэшхо аубытыщтыгъэ. Джырэ Адыгеим къыгъэгъунэрэр, ащ елъытыгъэмэ, мэкIэжъый. Кавказ заом ыпэкIэ, я XVIII-рэ лIэшIэгъум, Черкесием игъунапкъэхэр Темэн хыгъэхъунэныкъо (Таманский полуостров) къыщегъэжьагъэу Къалмыкъым, Да­гъыстан, Чэчэным, Ингушетием, Осетием анэсыщтыгъэх, къыблэмкIэ Абхъазым еолIэжьыщтыгъэх. Зэо мэхъаджэм ти­лъэпкъ ыужъгъэйи, заштэм, ти­чIыгоу аунэкIыгъэхэм нэмыкI лъэпкъхэр къарытIысхьагъэх. Ащ ыпкъ къикIэу нартхэм ячIыпIагъэхэр, саугъэтхэр тиреспуб­ликэ къыгъэгъунэрэ чIыгухэм арымытыжьы хъугъэх. Ахэм ащыщхэр джырэ Краснодар краим къинагъэх. ТилъэпкъкIэ анахь мэхьанэ шъхьаIэ зиIэу ахэм къахэбгъэщын фаехэр Iалэджыпщым икъуаджэрэ пытэпIэжъымрэ. Мыхэр Адыгеим иижъырэ тарихъ гупчэ шъып­къэх, хэсищыр щызэфэсыщтыгъэх. Адыгэхэм ахэм якъэбар­хэр ядгъашIэмэ тшIоигъу.

Лъэпкъ зэфэсыпIэщтыгъэу дгъэунэфыжьыгъэм нарт цIэ­рыIохэр щыпсэущтыгъэх, хъу­гъэ-шIэгъабэ епхыгъ, арышъ, ар зыдэщыIэм хэушъхьафыкIыгъэу, игъэкIотыгъэу утегущыIэн ыкIи цIыфхэм ядгъэшIэн фае.

Тэу Аслъан.

Адыгэ Республикэм и ­Лъэпкъ музей инаучнэ IофышIэ ­шъхьаI, археолог, Адыгеим культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI, Урысыем ижурналистхэм я Союз хэт.