Тарихъыр
1922-рэ илъэсым, АР-м культурэмкIэ и Министерствэ къызэритырэмкIэ, ­Адыгэ автоном хэкур загъэпсым лъэпкъ гъэсэ­ныгъэмкIэ отделэу зэхащэгъагъэм куль­турнэ-гъэ­гъозэн IофшIэныр къыдыхэлъы­тэ­гъагъ. Ащ ипшъэрылъхэр зыгъэцакIэщтыгъэхэр унэ-еджапIэхэр ары. Я 30-рэ илъэсхэм яублэгъум, ахэм адакIоу апэрэ тхылъеджапIэхэр къызэIуа­хых. 1934 — 1935-рэ илъэсхэм колхозхэм клубхэр, район гупчэхэм культурэм иунэхэр ащагъэ­псых. 1936-м ыкIэм, ащ дэжьым Мые­къуапэ Адыгэ автоном хэкум игуп­чэу ашIыжьыгъэхагъ, искусствэ Iоф­хэм­кIэ хэку къутамэ щыIэ хъугъагъэ. Куль­турнэ-гъэгъозэн IофшIэныр зэкIэ ащ ыпшъэ далъхьажьыгъагъ. 1939-м кинофикациемкIэ хэку къутамэм иIофшIэн шъолъы­рым щеублэ. Хэгъэгу зэошхом илъэ­хъан гъэдэIон-политическэ Iоф­шIэ­ныр зэкIэ ащкIэ къутамэхэу ВКП(б)-м рес­публикэ, шъолъыр, хэку комитетэу иIэ­хэм ащызэхащэхэрэм афагъэзэжьы.

МэфэкIым ихэгъэунэфыкIын къызщежьэрэр 1945-рэ илъэсыр ары. Ащ дэжьым искусствэ IофхэмкIэ къутамэм ычIыпIэ культурнэ-гъэгъозэн IофшIэнымкIэ отдел хэкум иIэ мэхъу. РСФСР-м илъэпкъ Комитет и Совет гъэтхапэм ащкIэ унашъом кIэтхагъ. Пшызэ шъолъы­рым и Комитет а лъэхъаным епхыгъагъ. Клубхэм, тхылъеджапIэхэм, творческэ купхэм яхэхъоныгъэхэм афэгъэзэгъапэу хъугъэ. Нэужым, 1953-рэ илъэсым бэ­дзэогъум и 13-м Адыгэ хэкум игъэцэкIэко комитет культурэмкIэ игъэIорышIапIэу ар мэхъужьы. Хэкум, къалэм, районхэм культурэмкIэ яотделхэр, хэку драматическэ театрэу Пушкиным ыцIэ зыхьырэр, тхылъеджапIэхэр, музыкальнэ училищыр, филармониер, чIыпIэ тарихъ шIэныгъэ­хэмкIэ шъолъыр музеир, лъэпкъ творчествэм иунэ ащ ыIэ ралъхьэх.
1991-рэ илъэсым шышъхьэIум и 1-м ар Советскэ Социалистическэ Респуб­ликэу Адыгеим игъэцэкIэкIо комитет илъэпкъ депутатхэм я Совет игъэIоры­шIапIэкIэ зэблахъу. 1992-м культурэмрэ зекIонымрэкIэ и Министерствэу ашIыжьы.
Арышъ, культурэм ылъэныкъокIэ Iоф зышIэгъэ къулыкъухэм ятарихъ уазыкIырыплъыкIэ, пшъэрылъэу яIагъэмрэ зэшIуахыгъэмрэ ялъытыгъэу, культурэмкIэ Министерствэу непэ лажьэрэм егъэжьапIэ фэхъугъэр 1945-рэ илъэсым мэкъуогъум и 8-м культурнэ-гъэгъозэн IофшIэнымкIэ отделэу агъэпсыгъагъэр ары.
Культурэр ищыIэныгъ
Адыгэ шъолъырым икультурэ иIа­- хьы­шхо хилъхьагъ, непи а IофшIэныр лъегъэкIуатэ УФ-м культурэмкIэ изаслуженнэ IофышIэу ШъэуапцIэкъо Аминэт. Илъэс 51-рэ хъугъэу ар мы лъэныкъомкIэ мэлажьэ. Емыгупшысэгъахэу, щыIэныгъэм къыфыхихыгъэ сэнэхьатыр игъэшIэ Iоф хъугъэ. Чылэ тхылъеджапIэм щыригъажьи министрэм игуадзэ нэсэу лэжьагъэ. Аужырэ илъэсхэм КъокIыпIэм щыпсэурэ лъэпкъхэм яискусствэкIэ музеим икъутамэу Адыгеим щыIэм ипащ. Ау иныбжьыкIэгъум гухэлъэу зыдиIыгъы­гъэр къыдэхъугъагъэмэ, Аминэт культурэм пэчыжьэ хъун ылъэкIыщтыгъ. ЕджапIэр къызеухым Ростов иапшъэрэ еджапIэ лъэпкъ хъызмэтымкIэ инженер сэнэхьатым феджэнэу кIогъагъэ. Къэгъэ­лъэгъонышIухэр иIагъэхэми, чIахьэ зы­шIоигъор зэрэбэм къыхэкIэу зэнэкъо­къум пхырыкIыгъэп. Ар иушъхьагъоу зыщыщ чылэу Тэхъутэмыкъуае (ащ дэжьым Октябрьскэм) къегъэзэжьы.
— Заочнэу е пчыхьэ еджакIоу сычIэхьанэу амал сиIагъ, ау сыфэягъэп. Чылэм сыкъызэкIо­жьым Октябрьскэ гупчэ район тхылъеджапIэм ипащэ сыдэлэжьэнэу къысэлъэIугъ. «Тхылъхэр зытеттхыкIынхэ фае. Хьисапыр дэгъоу ошIэу аIуагъ. КъыддэIэпыIэба», — ыIуагъ. СыкIуагъ, Iоф зэрэ­сшIа­гъэри ыгу рихьыгъ, пчъагъэхэр зэкIэ зэтефагъэх. Ащ ыуж IофышIэ гори IукIыжьыгъэти, ащ саштагъ. Шъып­къэр пIощтмэ, IофшIэныр сыгу рихьыщтыгъ. Еджэныр, тхылъхэр сикIэсагъэх, цIыфхэр сшIогъэшIэгъоныгъэх. Непэ фэда­гъэп. ТхылъыкIэ къытатынэу игъо тимыфэзэ еджакIохэр къылъыкIощтыгъэх. Автоклубхэр тиIэхэу Iоф­шIапIэхэм ащыгъэпсыгъэгъэ тхылъ мэкIайхэм тедзэгъухэр ащызэблэтхъущтыгъэх. Джащ фэдэу еджэщтыгъэх. Тепловхэм яунагъо исхэр — ныжъыр, къуитIур, къорэлъфыр, нысэр еджэкIошхощтыгъэх, мэкъу­мэщ хъызмэтшIапIэм Iуты­гъэх. Сыгу къэкIи ахэм яунагъо пчыхьэзэхахьэ фызэхэсщэгъагъ. Iофтхьабзэр лъэшэу зэкIэми агу рихьыгъагъ. Ащ ыуж нэмыкIхэми афызэхэсщэнэу къысэлъэIущты­гъэх, — игукъэ­кIыжь Аминэт.
ОшIэ-дэмышIэу ыгъотыгъэ сэнэхьатым Аминэт Краснодар щыфеджэжьыгъ. Ушэтыныр зэхащагъэу тефи, илъэситIур зыкIэ ыджыгъ. Тфым ычIыпIэкIэ илъэсищкIэ сэнэхьатыр зэригъэгъотыгъ. Еджэным дакIоу IофшIэнри дихьыгъ. НыбжьыкIэ чаныгъ, общественнэ IофышIэшхуагъ, район комсомолым исекретарыгъ. Ащ ихьатыркIэ гъэшIуапкIэу я 80-рэ илъэсым щыIэгъэ Олимпиадэ джэгунхэм язэфэшIыжьын еплъынэу ыпкIэ хэмы­лъэу агъэкIогъагъ. Ащ фэдэ IофшIакIохэр зэкIэми ящыкIагъэх. КъэгъэлъэгъонышIу­хэр зиIэ бзылъфыгъэ ныбжьыкIэм гу къылъатэшъ Лъэпкъ тхылъеджапIэм, ащ дэжьым Адыгэ хэку шIэныгъэ тхылъ­еджапIэщтыгъ, методист нахьыжъэу къащэжьы. Нэужым тхылъеджапIэм ипащэ игуадзэ ашIы. Илъэс 19-рэ тхылъеджапIэм зыщылэжьэгъэ уж культурэм иады­рабгъу зегъазэ.

— 1991-рэ илъэсым республикэм культурэмкIэ министрэщтыгъэу Хьанэхъу Адам тхылъеджапIэхэмкIэ IофышIэ шъхьаIэу Министерствэм сещэжьы. Илъэс зытIущ тешIагъэу тхылъеджапIэхэм адакIоу клубхэри сIэ къыралъхьэх. Ахэм афэгъэзэгъэ отделым ипащэу сашIы. IофшIэным изэхэщэнкIэ, тхылъеджапIэхэм, клубхэм язегъэ­ужьынкIэ илъэситф программэхэр зэхэзгъэуцохи, гъэцэкIэжьынхэр ащедгъэжьэгъагъэх. Я 90-рэ илъэс­хэр къиныгъэх, ахъщэр икъущты­гъэп. Ащ дакIоу зэнэкъокъухэр, зэхэсыгъохэр, Iофтхьэбзэ зэфэшъхьаф­хэр зэхатщэщтыгъэх.
Аминэт АР-м культурэмкIэ и Министерствэ щэлэжьэфэ фестиваль зэфэшъхьафхэм якIэщакIо хъугъэ. Джы къыз­нэсыгъэми ахэм заушхугъэу Iоф ашIэ. Ахэм ащыщых «КъежьапIэм къыфэбгъэ­зэжьыныр зыужьыжьыным игъогу», «Адыгэ культурэм ифестиваль» зыфиIохэрэр. Апэ ащ ыцIагъэр «Адыгэ орэдымрэ лъэпкъ Iэмэ-псымэхэм ямэкъамэрэ». «Адыгеим ижъогъожъыехэри» зигукъэкIыр Аминэт.
— Апэрэ илъэсхэм «Адыгеим ижъогъожъыехэр» зыфиIорэм текIоныгъэ къыщыдэзыхырэр Юрий Николаевым зэрищэщтыгъэ телекъэтыным хэлэжьэнэу дгъакIощтыгъэ. Ащ имузыкальнэ редактор тизэнэкъокъу къезгъэблагъэти, осэшI купым хэсыщтыгъ. Джащ фэдэу къахэщыгъэхэр зыгъэпсэфыпIэхэм дгъакIощтыгъэх, культурэм ылъэныкъокIэ еджапIэм чIэхьанхэмкIэ тхылъхэр яттыщтыгъэх. Апэрэу къыхэлэжьэгъагъэхэм ащыщых Мышъэ Анзаур, Дзыбэ Мыхьамэт, Элдэрэ Айдэмыр, СтIашъу зэшхэр. Зэнэкъокъум апэрэу щызэхэсхыгъагъ Къумыкъу Щамсудин. ИтальяныбзэкIэ орэдхэр къыщиIощтыгъэх. Джащ фэдэу Iофыбэ тшIагъэ. АщкIэ къызго­тыгъ АР-м лъэпкъ культурэмкIэ и Гупчэ. Къэуугушыпсыщтым иза­къоп, ар зыгъэцэкIэщтхэр уигъусэнхэ фае, нэмыкIэу зи пфэшIэщтэп, — еIо Аминэт.
ЗиIофшIэн хэшIыкIышхо фызиIэ цIыфэу Аминэт зэрэщытым икъэбар бэшIагъэу республикэ гъунапкъэхэр зэпичыгъэх. Гъунэгъу шъолъырхэм яхэбзэ IофышIэхэм ор-сэрэу адэгущыIэ, культурэм ылъэныкъокIэ джы къызнэсыгъэми упчIэжьэгъу ашIы. Мызэу, мытIоу Iоф щишIэнэу рагъэблагъэуи хъугъэ, ау къызщыхъугъэ иадыгэ чIыгу къыгъэнэныр зыкIи ыгу къихьагъэп.
— Укъызщыхъугъэм узэрэщагъэлъэпIэщтым фэдэу зыми уиIэтыщтэп. Александр Соколовыр Урысыем культурэмкIэ иминистрэу зыщэтым къэралыгъом икъэлэ шъхьаIэ сищэжьынэу фэягъ. ЧIыпIэ зыгъэIорышIэжьыпIэхэм афэгъэхьыгъэ я 131-рэ къэралыгъо хэбзэгъэуцугъэр заштэм культурэмкIэ мытэрэзэу хэтыгъэр бэ, а лъэныкъор хэзы­гъагъ. Ащ изэблэхъужьынкIэ Iофышхо сшIагъэ, методикэр зэхэз­гъэуцогъагъ. Александр Соколовым ар ыгу рихьи, сыригъусэу сыкъыздырищэкIыгъагъ, шъолъырхэм афэтIотагъ. Джащ дэжьым сиIоф­шIакIэ ыгу рихьи шъолъыр хэхъоныгъэхэмкIэ департаментым сищэжьынэу фэягъ. СыфэкIожьы­гъэп, ау методикэу сыздэлэжьагъэм паекIэ «Урысыем культурэмкIэ изаслуженнэ IофышI» зыфиIорэ цIэр къысфигъэшъошэгъагъ, — къысфиIотагъ сигущыIэгъу.
АМ: Сыдэу щытми, укIэгъожьырэп Ростов дэт апшъэрэ еджапIэм узэрэчIэмыфагъэмкIэ, арыба?
— Ащ дэжьым сычIэфэгъагъэп, ау ыужкIэ Темыр-Кавказ академием экономикэм сыщыфеджагъ (мэщхы Аминэт). СиIоф­шIэнкIэ къысфэфедэжьыгъ.
АМ: Аминэт, министерствэм Iоф щыпшIэ­жьырэп шъхьаем, культурэм укъыхэнагъ. Джы КъокIыпIэ лъэпкъхэм ямузей урипащ. Сыд фэда а IофшIэныр?
— Музейхэр сыдигъуи сикIэсагъэх, сыда пIомэ тарихъышхор ащыухъумагъ. Сэ сыздэщыIэ музеир гъэшIэгъон дэд. Къэралыгъом итыгъэкъокIыпIэ музей къутамэу иIэр Адыгеим ит закъор ары. Зыфэгъэхьыгъэр къо­кIыпIэ лъэпкъхэр ары, ау ащ бэр къыдэкIо. Дэнэ гъогур тичIыгу пхырыкIыщтыгъ. Дышъэ идагъэу къэдгъэлъагъорэр лъэпкъ пстэуми яIагъ. ШIэныгъэкъэкIо Iофтхьэбзэ зэфэшъхьафхэр щызэхэтэщэх. «Адыгэ бал» зыфиIоу я 20-рэ лIэшIэгъум иублэгъум зэхащэщтыгъэр щыредгъэкIокIыгъ. Ащ дакIоу шIэныгъэ Iоф­шIэнышхо дэтэшIэ. Къэгъэлъэгъоныр зэхэпщэным ыпэ къэбарыр зэбгъэуIун, удэлэжьэн фае.
АМ: УиеплъыкIэкIэ республикэм иенепэрэ культурнэ щыIэныгъэ сыд фэда?
— Сэ зэрэслъытэрэмкIэ, сизакъоп, зэкIэми алъэгъу сшIошIы, къэгъэ­лъэгъонышIухэр тиI. Амалыбэ тIэкIэлъ хъугъэ. Мары бэмышIэу ныбжьыкIэ Гупчэ тиIэ хъугъэ. ЕтIанэ, фестивалэу, зэнэкъокъоу редгъэкIокIырэр бэдэд. Республикэм ащкIэ IофшIэнышхо ешIэ. Лъэпкъ культурэм и Гупчэ, Лъэпкъ музеир, АР-м и Сурэт къэгъэлъэгъуапIэ, музейхэр гъэкIэжьыгъэхэу, гъэлъэшыгъэу, гъэшIэгъонэу мэлажьэх. Ежь цIыфхэри зэхъокIыгъэх: нахь чаны хъугъэх, пстэури ашIогъэшIэгъон, культурнэ хэхъоныгъэ яIэным дэлажьэх. НыбжьыкIэ Iушхэу, сэнаущыгъэ зыхэлъхэр тибэх. Къэралы­гъор къызэрэддеIэрэм а пстэур ихьатыр. Культурэм изакъоп, сыд фэдэрэ лъэныкъокIи ары.
Мыщ дэжьым Аминэт демыгъэштэн плъэкIыщтэп. Аужырэ илъэсхэм культурнэ-гъэгъозэн IофшIэным ятIонэрэ щыIэныгъэ ыгъотыжьыгъ. Лъэпъ проектэу «Культурэм» ащкIэ ишIогъэшхо къэкIо. Культурэм иунэхэр, музейхэр, тхылъеджа­пIэхэр агъэцэкIэжьых, модельнэхэр къы­зэIуахых. Джырэ шапхъэхэм адиштэу зэтырагъэпсыхьэх. ЦIыфхэр зэзыщэлIэрэ гупчэхэр къуаджэхэми къалэхэми ащэлажьэх. Ащ ишIуагъэкIэ культурнэ Iоф­тхьабзэхэм цIыфхэр нахьыбэу ахэла­жьэхэ хъугъэ. Мы лъэныкъомкIэ IофшIэныр къэралыгъом лъигъэкIотэщт.
Анцокъо Ирин.