Адыгеим археологическэ ушэтынхэр щызэпыухэрэп. Тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Павел Соколовыр зипэщэ археолог куп мы мафэхэм республикэм щэлажьэ.

IофшIэнхэр зыщырагъэкIокIыхэрэм ащыщ къуаджэу Тэхъутэмыкъуае дэжь щагъэунэфыгъэ культурнэ кIэнэу тиэрэ ыпэкIэ а I-рэ, я II-рэ лIэшIэгъухэм агъэ­псыгъагъэр. Мэлылъфэгъум къыщегъэ­жьагъэу ащ ишъэфхэм якъычIэгъэщын дэлажьэх. Тарихъ саугъэтыр 1930-рэ илъэсым къыхагъэщыгъагъ. 1956-м апэ­рэу щетIэгъагъэх.
Непэ ушэтынхэм къызэлъаубытырэр чIыгу гектариплI фэдиз. ШIэныгъэлэжьхэм гъэшIэгъоныбэхэр къычIагъэщы­гъахэх. Зэжэгъэхэ пкъыгъохэу, тиэрэ ыпэкIэ а I-рэ, я II-рэ лIэшIэгъухэм афа­кIохэрэм анахьыжъыIохэу джэрз лъэ­хъаным щыIагъэхэри къычIатIыкIыгъэх. Ахэр етIэ плъыжьым хэшIыкIыгъэ къошынышхохэр, нахь къызэрыкIоу шIыгъэ пкъыгъохэм якъутафэхэр.

ШIэныгъэлэжьхэм къызэраIуагъэмкIэ, къагъотыгъэхэр тиэрэ ыпэкIэ яплIэнэрэ илъэс миным щыщых. Изы Iахь Мые­къопэ культурэм щыщ, Новосвободненскэ лъэхъаныр къегъэлъагъо. Ащ фэшъхьафэу тарихъ саугъэтым къычIахыгъэх мыотI культурэмрэ гурыт лIэшIэгъу кIа­сэмрэ янэпэеплъ унэгъо хъызмэт псэуалъэхэр. ДжырэкIэ шIэныгъэлэжьхэм ахэр игъэкIотыгъэу зэрагъашIэх, ыужкIэ АР-м и Лъэпкъ музей ратыжьыщтых.
— Ушэтынхэм язэфэхьысыжьхэм яшIуагъэкIэ титарихълэжьхэр пкъыгъуа­кIэхэм адэлэжьэнхэ, ыпэкIэ къаIэкIэхьагъэхэм арагъэпшэнхэ амал агъотыщт. Республикэм щыпсэухэрэмрэ ихьа­кIэхэмрэ пэсэрэ пкъыгъохэр ашъхьэкIэ зэрагъэлъэгъун, шъолъырым итарихъ зыщагъэгъозэн алъэкIыщт, — къащи­тхыгъ АР-м и ЛIышъхьэ ихъытыу нэкIубгъохэм.