«Улапэ — адыгэ чIыгум ищыгъу» зыфиIорэ зы мэфэ зекIо дэкIыгъо Адыгеим изекIозещэхэм къуаджэм щыряIагъ. Адыгэ къэралыгъо университетым социальнэ технологиехэмрэ ыкIи зекIонымрэкIэ ифакультет щеджэхэрэр экскурсием икIэщакIох.

Къоджэ зекIонымкIэ урысые зэнэкъо­къоу рекIокIырэм ахэр хэлажьэх. Улапэ щызэхащэгъэ зекIо дэкIыгъор ащ къыдыхэлъытагъэу рахъухьагъ. Апэрэу ар зэрагъэлъэгъугъэхэр зекIозещэхэу рес­публикэм къихьэхэрэр шъолъырым нэIуасэ фэзышIыхэрэр ары.

Ожъ Светлан — социо­логие шIэныгъэхэмкIэ кандидат, доцент, ­Адыгэ къэралыгъо университетым иIофышI:
— Аужырэ охътэ дэдэм зэ­нэкъокъум тыхэфэжьыгъ. СымышIахэу къэбарыр сынэ къызыпэкIафэм, апэрэ илъэс еджэгъур зыкIурэ пшъэшъэжъыехэм ясIуагъ ыкIи хэлэжьэнхэр ашIо­гъэшIэгъон хъугъэ. Апэрэ, ятIонэрэ уцугъохэм тапхырыкIи кIэух едзыгъом тынэсыгъ. Ащ къыдыхэлъытэгъэ видеоу Улапэ фэгъэхьыгъэу тетхыгъэр агу рихьыгъ. Ащ тыкъыщыуцугъэми хъущтыгъэ, ау тизекIозещэхэм а пстэур зэрашIогъэшIэгъоныщтыр тэшIэти, экускурссием къедгъэблэгъагъэх.
ЗекIо дэкIыгъом изэхэгъэуцон дэлэжьэгъэ ныбжьыкIэхэм ащыщ зекIонымкIэ къутамэм иапэрэ курс щеджэрэ Гъубжьэкъо Тамилэ. Ар Улапэ щыщ. Лъагъом къыдыхэлъытэгъэщт чIыпIэхэм ягъэнэфэнкIэ ащ Iофышхо зэшIуихыгъ. Ичылэхэм ар зэра­шIэрэм, къуаджэм илъэгъупхъэ цIыфхэм, чIыпIэхэм ежьыри зэращыгъуазэм IофшIэныр къы­гъэ­псынкIагъ. ПстэумкIи экскурсиер сыхьатищым телъытагъ, чIыпIищ къызэлъеубыты: Алыбэрд Аминэт иунэе музей, бжьы­­ныфщыгъу къыдэзыгъэкIырэ хъызмэтшIапIэр ыкIи Адыгеим имодельнэ тхылъеджапIэу Улапэ къыщызэIуахыгъэр.

Алыбэрд Аминэт дэжь
Алыбэрд Аминэт иунэ апэрэ уцупIэ хъугъэ. Ар районым имызакъоу, республикэми щыцIэрыIу. Унэе музееу ыугъоигъэр зэзыгъэлъэгъунэу ыдэжь къакIорэр бэ. ЗекIозещэхэм ар игуапэу къапэгъокIыгъ. Музеим ымыщэхэзэ ыпэрапшIэу хьакIэщым ригъэблэгъагъэх, бысым хьалэлэу Iанэр къафишыгъ. Адыгэ шэн-хабзэхэр къафиIо­тагъэх, упчIэхэм яджэуапхэр къаритыжьыгъ. Ащ ыуж имузей цIэрыIо ипчъэхэр къафызэIуихыгъэх. Унищ хъурэ псэуалъэм тарихъым инэпэеплъ пкъыгъохэр жъугъэу щызэпэIутых. Зэгъэзэфагъэхэу, зэкIэми ацIэхэр пыт­хагъэхэу шъхьадж ичIыпIэ щыт. Цыпххэр, джэрз лагъэхэр, къошыныжъхэр, пэсэрэ утхэр, остыгъэхэр, Улэпэ Iуашъхьэхэм ащыщ къычIахыгъэ къошыныр — зэмылIэужыгъуагъэр нэм фэплъэкIырэп. Тарихъ пкъыгъо­хэм яугъоин ар зыпылъыр илъэс 50 фэдиз хъугъэ, я 7-рэ классым исэу ыублэгъагъ. Егъэ­жьапIэ фэхъугъагъэр янэжъ бжьы­ныфщыгъу халъхьэхэр зы­щиубыщтыгъэхэ щыгунэр ары.

— Ар зыпкъ къикIыгъэр мы экскурсиер зэхэзыщагъэхэм ащыщэу Гъубжьэкъо Тамилэ ятэжъэу ЛIыунэе Аслъан. Ар тарихъымкIэ тикIэлэегъаджэщтыгъ. Къуаджэм анахьыжъэу дэсхэм адэжь тыкIозэ чылэм итарихъ къядгъэIотэнэу гъэцэ­кIэнхэр къытитыгъагъ. КъэсэшIэжьы тызэкIуалIэхэрэм ягуапэу къытфаIуатэщтыгъэ, ахэр стхыщтыгъэх. Джащ къыще­жьагъ непэрэ музеим игъэпсын, — къытфиIотагъ Аминэт.
Джащ фэдэу ежьыри лъыхъо­зэ, зышIэхэрэми пкъыгъо гъэшIэгъонхэр къыфа­хьызэ унэе музей гъэшIэгъоныр гъэпсыгъэ хъугъэ. «Скиф» цIэу фишIыгъ. Шъугу къэдгъэкIыжьын, скиф-мыотI Iошъхьэ пчъагъэ Улапэ дэжь къыщалъытэ. Я 19-рэ лIэшIэгъум къыщегъэжьагъэу урысые археолог цIэрыIохэр ахэм ащытIагъэх, зыфэдэ къэмыхъугъэ тарихъ саугъэтхэр къачIахыгъ. Дунаим щыцIэрыIо Мыекъопэ культурэм хэхьэрэ пэсэрэ пкъыгъохэр Н. И. Веселовскэм 1898-рэ илъэсым къащычIихыгъагъ.
Алыбэрд Аминэт имузей ­за­къоп зэрэцIэрыIор. Улапэ ­ибзылъфыгъэхэм ящыIакIэ чанэу хэлажьэ. Бзылъфыгъэхэм якъо­джэ Совет итхьамат, культурэм илъэсыбэрэ щылэжьагъ. Лъытэныгъэ зыфашIырэ нахьыжъэу непэ ар къуаджэм дэс, упчIэ­жьэгъу ашIы.

Адыгэ щыгъур
Промышленнэ зекIоныр непэ къэралыгъом зыщызыушъомбгъурэ лъэныкъомэ ащыщ. Хьа­кIэу республикэм къихьэхэрэм ар ашIогъэшIэгъон. Гъомылэпхъэ цIэрыIохэр къызщыдагъэкIыхэ­рэмрэ зэрашIырэ шIыкIэмрэ ежь ашъхьэкIэ зэрагъэлъэгъуным бэхэр фэчэфых. Ар къыда­лъыти, экскурсием изэхэгъэуцон дэлэжьагъэхэм бжьыныфщыгъу зышIырэ хъызмэтшIапIэр программэм хагъэуцуагъ. Адыгэ къуаем фэдэу непэ ари респуб­ликэм инэпэеплъ хъугъэ. Урысыем зэрэщытэу щызэлъашIэ. Шъолъырым къэкIорэ хьакIэхэр къыкIэупчIэх, зыдахьыжьы. Щыгъу къызэрыкIомрэ хэубэн зэфэшъхьафхэмрэ къагъэпсырэ бжьыныфщыгъур лъэшэу агу ре­хьы. Ар къызщыдагъэкIырэм ихьанэ-гъунэ укъызэрихьэу адыгэ щыгъум ымэ IэшIу къыоу. IофшIэным ижъотыпIэ зекIозещэхэр хащагъэх. ЛэжьакIохэм бжыныфщыгъур зэдагъапкIэ­щтыгъ. ХьакIэхэм къапэгъо­кIыгъ хъызмэтшIапIэм ипащэхэм язэу Хъуажъ Бислъан. Тым рихьыжьэгъэ Iофыр непэ ыкъохэм лъагъэкIуатэ.

— 2002-рэ илъэсым зетэгъэ­жьакIэм чэщ-зымафэм килограммипшI заул тшIыщтыгъэр. Непэрэ къэгъэлъэгъонхэр — мафэм тонн 25-рэ фэдиз, тхьамафэм тонни 100. Урысыем зэрэщытэу щыIотэгъэкIы. Адыгэ щыгъум фэшъхьафэу къыдэдгъэкIырэмэ язэмылIэужыгъуагъи хэдгъэхъуагъ. Ашраир, щыпсыр, адыгэ щаир, пIастэр ыкIи нэмыкIыбэхэр. ПстэумкIэ нэбгыришъэ фэдиз тэгъэлажьэ. ­Адыгэ щыгъум хатлъхьэрэ бжьыныфыр, хэубэн зэмылIэужыгъохэр Адыгеим ыкIи гъунэгъу Пшызэ шъолъырым ичIыгулэжьхэм къа­щэтэщэфых. Джащ фэдэу щыгъури нэмыкI шъолъырым къе­тэщы., — тыщигъэгъозагъ Хъуажъ Бислъан.
АМ: Республикэм нэ­Iуасэ зыфэзышIынэу къэ­кIорэ зекIохэм шъуа­дэлэ­жьэнэу шъухьазыра?
— Ащ бэшIагъэу тегупшысэ. Непэ мары «промышленнэ зе­кIон» зыфаIорэр къытхэхьагъ. РеспубликэмкIэ а лъэныкъом дэлажьэхэрэр тэшIэх. ТэркIэ ар федэкъэкIопIэшхо хъунэу ыуж титэп, ау къыдэдгъэкIырэр ядгъэшIэнымкIэ, ар зылъэгъурэм кIожьымэ ыIотэжьынымкIэ амалышIу хъущт. Арышъ, непэрэ зекIозещэхэм ашIогъэшIэгъонмэ, къащэщт зекIохэр щыIэхэмэ, тызэдэгущыIэщт, тызэзэгъыщт.
Улапэ имодельнэ тхылъеджапI
Модельнэ тхылъеджапIэхэр район пэпчъ непэ иIэх. Лъэпкъ проектэу «Культурэр» зыфи­Iорэм ишIуагъэкIэ гъэ къэс ащ фэдэу зэтегъэпсыхьагъэу, гъэ­кIэжьыгъэу тиIэ тхылъеджапIэ­хэм япчъагъэ хэхъо. Лъэпкъ проектым къыдыхэлъытагъэу Улэпэ къоджэ тхылъеджапIэм унакIэ иIэ хъугъэ. БлэкIыгъэ илъэсым иIоныгъо мазэ ар мэфэкI шIыкIэм тетэу къызэ­Iуахыгъ. КъоджэдэсхэмкIэ ар хъугъэ-шIэгъэ ин, сыда пIомэ ащ ыпэкIэ тхылъеджэпIэжъэу 1940-рэ илъэсхэм агъэпсыгъагъэр зыщылажьэщтыгъэр унэ цIыкIугъ. Джы квадратнэ метрэ 250-рэ зиинэгъэ къатитIу хъурэ псэуалъэу гурыт еджапIэмрэ кIэлэцIыкIу IыгъыпIэмрэ азы­фагу итым ар чIэт. Джырэ шапхъэхэм адиштэу гъэпсыгъэ, технология­кIэхэр щыгъэфедагъэх. Анахь цIы­кIухэм къащегъэжьагъэу анахьыжъхэм анэсыжьэу ще­джэнхэм фытегъэпсыхьагъ. Къо­джэдэсхэм ящыкIэгъэ къэбарыр зэрагъэгъотынымкIэ къэлэдэсхэм ауж къинэхэрэп. ЗекIо дэкIыгъом изэхэгъэуцон дэлэжьагъэхэм тхылъеджапIэр программэм хэтын фаеу алъытагъ. Непэрэ къуаджэм ищыIакIэ, джырэ псэукIэр, еджэкIэ шап­хъэхэм ащ дэсхэр зэрахэуцохэрэм ар ищыс.

Сэфэр Людмил — Улэпэ къоджэ тхылъ­еджапIэм иIофышI:
— Чылэдэсхэм тхылъеджапIэр лъэшэу агу рехьы. Къа­кIорэр бэ. Iофтхьэбзэ зэфэ­шъхьафхэри афызэхэтэщэх. ЕтIанэ чIыпIакIэу тыкъызда­гъэ­кощы­жьыгъэр Iэрыфэгъу дэд. ЕджапIэр, кIэлэцIыкIу IыгъыпIэр гъу­нэгъух. Хъоо-пщау, бэу чIэ­фэ, тIысыпIэхэри тихъоих.
ТхылъеджапIэм иIофышIэхэр шъхьафэу зыдэлажьэхэрэм ащыщ адыгэ шэн-хабзэхэм язегъэужьыжьын. Къуаджэм дэс лIакъохэм ятамыгъэхэр аугъои­гъэх. А пстэури дэпкъым къыщыгъэлъэгъуагъэх. Джащ фэдэу ижъырэ лъэпкъ джэгукIэхэр цIыфхэм къахахьажьых. Ахэм ащыщ джэгукIэу пхъэкIэныр. КъафакIохэрэм ар арагъэлъэгъу, агурагъаIо. ХьакIэу афэкIуагъэ­хэми ягуапэу шапхъэхэр къафаIотагъэх ыкIи адешIагъэх.
Программэм хэтыгъэхэм ямы­-закъоу, зекIозещэхэм чылэми зыщаплъыхьагъ. Ахэм ащыщхэр апэрэу Улапэ къыдэхьагъэх. Алъэгъурэр зэкIэ ашIогъэшIэгъоныгъ. Къуаджэм ищысыкIэ, иунэхэр, унэ хъызмэтыр зэрэгъэпсыгъэр, чылэр зэрэзэтегъэпсыхьагъэр, ныбжьыкIэмкIэ амалэу дэлъхэр — пстэуми акIэупчIагъэх. Ежьхэм афэдэу зекIохэмкIи фэдэ экскурссиер зэрэгъэшIэгъоныщтыр язэфэ­хьысыжьыгъ. Республикэм илъэ­гуа­хэ Iахь зекIоным зыщегъэу­шъомбгъугъэнымкIэ амалыкIэ-
хэр къызфызэIуахыгъэх. Зэдэлэжьэныгъэр агъэпытагъ.
Анцокъо Ирин.
Сурэтхэр авторым иех.