Сисабыигъом, джыри телевизорхэр зыщымыIэгъэхэ лъэхъаным, тызэдэIущтыгъэ закъор радиор ары.
Сятэу Пэрэныкъо Абубэчыр дэжь бэрэ иныбджэгъухэр, тигъунэгъухэр къакIощтыгъэх, кIымэфэ пчыхьэ кIыхьэ­хэм ягукъэкIыжьхэмкIэ зэдэгуащэщтыгъэх, домино е карт ешIэщтыгъэх. КъызтекIуа­гъэхэр Iэнэ чIэгъым, адрэхэр къыдэхьащхыхэзэ, чIэпшын фэягъ. Джарэущтэу зэхэкуожьыхэу, амакъэ лъэшэу къэIу зыхъурэм, ащ ушъхьагъоу иIэр зэзгъашIэ сшIоигъощтыгъ, ау салъыплъэныр зыкIи зыфэсыдагъэп. А къэзэрэугъоихэрэм, ыныбжь емылъытыгъэу, ищыгъэу, зы лIы од кIыхьэ ахэтыгъ, ащ ДзэгъащтэкIэ еджэщтыгъэх. Мафэ горэм ащ ыбгъэгу зэмышъогъу бэщыжъые цIыкIухэр хэIугъэхэу слъэгъугъэ, сятэ сеупчIыгъ ахэм къарыкIырэмкIэ. Ащ къысфиIотагъ ахэр зэрэбгъэхалъхьэхэр — бэщыжъыем пылъ шъо пэпчъ зы бгъэхалъхь.
— Ащ фэдиз бгъэхалъхьэ ащ иIа? — сеупчIыгъ сэри.
— Ары, бэ иIэр. Укъэхъумэ, нахь тэрэзэу зэбгъэшIэн, — къысиIожьыгъ сятэ.
Ины сызэхъум, шъыпкъэмкIэ, Шэртэнэ Дзэгъащтэ фэгъэхьыгъэу макIэп зэзгъэшIэжьыгъэр. Заом илъэхъан ар Темыр флотым щыIагъ. Ибгъэхалъхьэхэр зэкIэ икъулыкъу зехьакIэкIэ, шъыпкъагъэу ыкIи псэ­емыблэжьныгъэу хэлъхэмкIэ къы­лэжьыгъэх.

Дзэгъащтэ жъоныгъуа­кIэм и 15-м 1917-рэ илъэ­сым Тэхъутэмыкъуае къыщыхъугъ. Ащ идзэ щыIэ­кIэ-псэукIэ 1938-рэ илъэсым къыщежьэ. Дзэм къулыкъу щихьыным ыпэ­кIэ ар мы­лым пхырызыгъагъ, итхьабылхэм ащ зэрар арихыгъагъ. Узыр къызытыримыгъакIо, ар къызхимыгъэщы шIоигъоу иныбджэгъухэр къулыкъум ыгъэкIуатэхэзэ, ащ гу къылъитагъ дзэ комиссарым.
— Усымадж, ара? — къеупчIыгъ офицерыр, узыр кIэлакIэм зэримыгъэ­былъы­шъурэр зелъэгъум.
Шэртаным ышъхьэ ыгъэ­сысыгъ.
— Адэ, дзэм укIонэу уфая?
КIалэм джыри зэ ышъхьэ ыгъэсысыгъ, «ары» зыфэпIощтыр къикIэу (а лъэхъаным дзэм къулыкъу щыпхьыныр апэрэ пшъэ­рылъэу кIалэмкIэ щытыгъ, мыкIорэр лIыкIэ алъытэщтыгъэп).
— Сэ узгъэкIощт дзэм. СызэрегупшысэрэмкIэ, госпиталым ущагъэхъу­жьыщт.
Джаущтэу Дзэгъащтэ къулыкъум дащыгъ, апэ госпиталым чIэлъыгъ, мэзищкIэ агъэхъужьыгъ, ащ ыуж авиационнэ еджа­пIэу Ржев пэмычыжьэу щыIагъэм агъэ­кIуагъ. ЕджапIэр къызеухым, Дзэгъащтэ Красноярскэ краим къулыкъур щихьыгъ, илъэсищ пIалъэр зытешIэм, ядэжь къыгъэзэжьыгъ.
Ау илъэныкъо гупсэ Шэртаныр къэсыжьынэу хъугъэп, гъогум тетэу заор къежьагъ. Ащ лъыпытэу Кольскэ хыгъэ­хъунэныкъом агъакIо, тихэгъэгу итемыр гъунапкъэхэр къегъэгъунэх.
— Заор а хыгъэхъунэныкъом нахьы­жьэу къыщежьагъ. Мэкъуогъум и 17-м 1941-рэ илъэсым бомбэхэр къыттыратакъощтыгъ. Унашъо зэрэщымыIэм къы­хэкIэу, тэ тяожьыщтыгъэп. Мэкъуогъум и 22-р ары тяожьэу зытыублэгъагъэр. Къушъхьэ щэрыокIо корпусэу дэгъоу IашэкIи Iэмэ-псымэхэмкIи зэтегъэпсыхьагъэм уезэожьыныр къиныгъэ. Тэ ащ зыкIи тыфэхьазырыгъэп. ЧъыIэ, щтыр­гъукI, къушъхьэ гъогунчъ, тымылъэгъурэ пыир – а зэкIэмэ уапэшIуекIоным кIочIэшхо ищыкIэгъагъ, ау зэгорэущтэу тафырикъущтыгъ. Енэгуягъо тичIыгу гупсэ къыддеIэщтыгъэкIэ. КIэлэкIэ макIэп хэкIодагъэр, ау «Рыбачий» зыфаIощтыгъэ хыгъэхъунэныкъор ятымыгъэштэн тлъэ­кIыгъагъ.
Ащ ыуж къэтыухъумэнхэ фэягъэ Мурманскэрэ Полярнэмрэ. Зэрэ Темыр флотэу аштэным ищынагъо щыIагъ. Ащ аэродромхэр щагъэпсыщтыгъэх.
Мэхьанэшхо зиIэ шъолъырыр къэухъу­мэгъэным пае анахь дзэкIолI дэгъухэр къыхахыщтыгъэх. Заполярьем ох чIыпIэ иIагъ, «Хьадрыхэ кIэйкIэ» еджэщтыгъэх. Ащ нэбгырэ мин 14 тидзэкIолIэу щыфэ­хыгъ.
— Жьыбгъэ чъыIэр къепщэ, жьы къэп­щэнкIэ хьылъэ, пкIэнтIэпсыр къызэчъэ­хырэ кIыбыр нэужым кIышъом тещтыхьажьы, ерагъэу лъакъохэр къэтэIэтых, ерагъэу тэкIо. Арэу щытми, зы гупшыс шъхьэм илъыгъэр: «Тапэ едгъэ­хъущт! ЗэкIакIо щыIэп!» КIуачIэр тыдэ къикIыщтыгъ?! Тэр-тэрэу ар дгъэшIэгъо­жьыщтыгъ. «Мыс Черный» зыфаIорэм инэпкъхэм пыим идесант къыщетIысэхынэу щытыгъ, тэ чъыIэм ыкIи гъаблэм тихьэу ащ мэфэ 14-рэ тежагъ, — ыгу къэкIыжьыщтыгъ Дзэгъащтэ.
КъэпIотэжьынкIи къин. ИлъэсипшI пчъагъэ тешIэжьыгъэми, ар угу къэ­кIыжьыныр Iофыгъо псынкIэп. Дзэгъащтэ лIыгъэшхо зэрихьэзэ зэуагъэ. Я 12-рэ хы гвардейскэ бригадэм хэтэу Баренцево хым тетыгъ, къауIэгъагъ.
ТекIоныгъэр къыздахыми Шэртаным ащ лъыпытэу къыгъэзэжьыгъэп, джыри илъэсрэ ныкъорэ къулыкъур ыхьыжьыгъ. ИтекIоныгъэ гъогу Норвегием щиухыгъ, Петсамо шъхьафит зыщашIыжьым ыуж. А лъэхъаным Темыр флотым ипэщагъ контр-адмиралэу А.Г. Головко.
— Командующэу тиIагъэр цIыфышIу дэдэу зэрэщытым къыхэкIэу шIу тлъэгъу­щтыгъ ыкIи тлъытэщтыгъ, ащ тызщы­IукIэрэм бзэпсым фэдэу зисщыщтыгъ, — ыгу къэкIыжьыщтыгъ Шэртаным. — Мафэ горэм арэущтэу ыпашъхьэ ситыгъ сыкъыздикIыгъэмкIэ къызысэупчIым. Кавказ сызэрэщыщыр зесэIом, ар лъэшэу щхыгъагъэ ыкIи къысиIожьыгъагъ: «Ащыгъум тызэчIыгогъу!» Ащ ыуж уахътэ тешIэжьыгъэу сшIэжьыгъагъэ зэрэмысэмэркъэугъэр, Арсений Григорий ыкъори Кавказым щыщыгъ.
Шэртэнэ Дзэгъащтэ 1946-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ ядэжь къэкIожьыгъ.
Жъогъо Плъыжьым иорденитIу, Хэ­гъэгу зэошхом иорден, медальхэу «ЛIыгъэу зэрихьагъэм фэшI», «Советскэ Заполярьер къызэриухъумагъэм фэшI» зыфиIохэрэр ыкIи нэмыкIыбэ Шэртаным ыбгъэгу хэлъыгъ.
КъызэкIожьым, хъызмэтэу зэхэзы­гъэм изэтегъэуцожьын Дзэгъащтэ фежьагъ. Октябрьскэ чырбыщ заводым, гъомылэпхъэшI комбинатэу районым итыгъэм, Госстрахым иинспекцие Iоф ащишIагъ. Бэрэ кителыр щыгъэу къыкIухьэщтыгъ, ыбгъэгу джа орденхэр къэзыушыхьатырэ зэмышъогъу бэщыжъые цIыкIухэу сятэ сызфеупчIыгъагъэхэр хэлъыгъэх. Дзэм морякэу хэтыгъэр щыIэныгъэм ыгупчэ итыгъ, общественнэ Iофтхьабзэмэ чанэу ахэлажьэщтыгъ. Ащ ищыIэныгъэ гъогу районым щыпсэухэрэм ящысэтехыпIагъ. Дзэгъащтэ шъолъырым иветеранхэм я Совет итхьамэтагъ, Мамырныгъэм и Лигэ хэтыгъ.
Заор заухыгъэм илъэс пчъагъэ те­шIэжьыгъагъ. Дзэгъащтэ ежагъэп ыкIи щыгугъыгъэп Темыр Чыжьэм зэгорэм ыгу къыщыкIыжьыщтми. Ау хъугъэр гъэ­шIэгъоны — Темыр флотым иинженернэ батальон идзэ частэу къулыкъу зыщихьыгъэм икомандование ар къыгъотыгъ.
Къинышхо зыщилъэгъугъэ чIыпIэм нахьыбэрэ мыкIожьынэу морякым тхьэлъанэ ышIыгъагъэми, зыщызэогъэ чIыпIэхэр зэригъэлъэгъунхэу къызырагъэб­лагъэм, кIуагъэ. Дзэгъащтэрэ ащ икIалэу Аслъанрэ моряк ныбжьыкIэхэр Мурманскэ аэропортым къыщапэгъокIыгъэх. ХьакIэщэу «Ваенга» зыцIэм къызыращалIэхэм, хыдзэлIым игушIуагъо гъунэ иIэу щытыгъэп — заом илъэхъан непэрэ Североморскэ джары зэреджэщтыгъэхэр.
Къалэу къулыкъу зыщихьыгъэм къыщыращэкIыгъ, ау ар къэшIэжьыгъоягъ. Къат пчъагъэу зэтет унэ дахэхэр, дэ­гъоу фэпэгъэ дзэкIолIхэр, казармэ хъоо-пщаухэр — а зэпстэумэ нэр агъэгушIо­щтыгъ.
Дзэ частэу Шэртаным къулыкъу зыщихьыгъэм Дзэ Щытхъум иунэ хэхыгъэ фашIыгъ. Заохэ зэхъум агъэбыбатэщтыгъэ быракъ дэдэр ащ пылъэгъагъ. Ар зелъэгъум, Дзэгъащтэ ынэпсхэр къы­шIокIуагъэх, быракъым екIолIагъ, лъэгонджэмышъхьэкIэ етIысэхи, ащ ебэугъ… Зи къымыIоу щытыгъ, ынэпсхэр ыушъэф­хэу. Ащ ыкъо Аслъан ыгу къэкIыжьыщтыгъ ятэ шIухьафтынэу моряк шъуашэр къызэрэратыгъэр гопэшхо зэрэщыхъугъа­гъэр, нэужым ар щыгъэу, шъуашэм рыпагэзэ, мэфэкI зэхахьэхэу къуаджэм щызэхащэрэмэ ахэлажьэщтыгъ.
Дзэгъащтэ псаоу щэIэфэ ар ащыгъуп­шагъэп къулыкъу зыщихьыгъэ частым хэтхэм, мэфэкI мафэхэм яхъулIэу шIу­фэс тхылъхэр къыфагъахьыщтыгъ. Гъэхъа­гъэу ашIыгъэхэмкIи къыдэгуащэщтыгъэх: «Инженернэ батальоным ия 180-рэ отделение Темыр флотым идзэ пшъэрылъхэр щытхъу пылъэу егъэцакIэх. Дзэ Щытхъум имузей тычIахьэ къэс ащ къекIолIэгъэ матрос ныбжьыкIэхэм къафэтэIуатэ ори, къулыкъу къыбдэзыхьыгъэхэми лIыхъужъ­ныгъэу Хэгъэгу зэошхом илъэхъан зешъу­хьагъэр, шъуищыIэныгъэ хашъулъхьэзэ Кольскэ хыгъэхъунэныкъор къызэрэжъу­гъэнэжьыгъэр».
Тэхъутэмыкъуае щыщ кIалэу Iэдэбы­шхо зыхэлъыгъэ Дзэгъащтэ, нэмыкI дзэкIолIхэм афэдэу, ищыIэныгъэ щыщ илъэсипшIыр Хэгъэгум къулыкъу фэхьыгъэным ри­тыгъ. Инасып къыхьи, псаоу къыхэкIыжьыгъ.
Илъэныкъо гупсэ къызегъэзэжьым, ащ унагъо ышIагъ. Ишъхьэгъусэу Фатимэрэ ежьыррэ сабыиплI зэдапIугъ, ахэми джы унагъохэр ашIагъэх, къорэлъф-пхъорэлъф­хэр къетэкъокIыгъагъ.
Дзэгъащтэ 2009-рэ илъэсым идунай ыхъожьыгъ. ЛIакъом илIэужыбэхэм тэтэжъым ишIэжь агъэлъапIэ.
Дзэгъащтэ инысэу ДэхэкIас ары хъар­зынэщ Iофхэм чанэу апылъыгъэр, ар ипщ икомандирыгъэм фатхэщтыгъ, ащ ихьатыр зыщызэогъэ чIыпIэхэр къыплъы­хьажьынхэу зэрэкIогъагъэри. Ащ Дзэгъа­щтэ лъэшэу фэрэзагъ, ау, гухэкIми, инысэ игъонэмысэу дунаим ехыжьыгъ.
Мамырныгъэрэ рэхьатныгъэрэ къытфыдахыным, ти Хэгъэгу шъхьафит ашIы­жьыным апае зыпсэ зытыгъэ дзэкIолI миллион пчъагъэхэм гъунэнчъэу тафэраз. Хэгъэгу зэошхом псаоу къыхэкIыжьыгъэ зырызэу къытфэнагъэхэм тафэсакъыныр, щымыIэжьхэм яшIэжь дгъэлъэпIэныр тиапшъэрэ пшъэрылъ.
АкIэгъу Разиет.
Тэхъутэмыкъое еджапIэм имузей иматериалхэр дгъэфедагъэх.