Хэгъэгу зэошхоу 1941 — 1945-рэ илъэсхэм кIуагъэм зэкIэ цIыф лъэпкъэу СССР-м щыпсэухэрэр зэкъотхэу, зыч-зыпчэгъоу пыим пэуцужьыгъэх ыкIи апсэ емыблэжьхэу ТекIоныгъэр къыдахыгъ.

Сыд фэдэрэ зауи цIыфхэмкIэ бэлахьышху. ЗэкIэмэ зэфэдэу лIыхъужъны­гъэ зэрахьашъурэп. Ащ пае цIыфыр бгъэмысэн плъэкIыщтэп.
УзэраукIыщтыр пшIэзэ пыим ужэхэхьан фэягъ. ЗыфэмыукIочIэу къахэкIыщтыгъэр мэкIагъэп. Ау ТекIоныгъэр къыдэзыхыгъэхэр ахэр арэп.
ЛIыхъужъныгъэ зезыхьагъэу, Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэр къызфагъэшъо­шагъэр бэдэд. ЛIыхъужъыцIэр къыфагъэ­шъуаши къызIумыкIэжьыгъэри макIэп. Зэошхор зыщыкIорэ лъэхъаным зэкIэмэ гъунэ алъафынэу, лъыплъэнхэшъ, хэукъо­ныгъэхэр агъэтэрэзыжьынэу игъо имы­фэхэуи къыхэкIыгъ.
Адыгэ хэкум ишъэо бланэхэу Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ къызфагъэшъо­шагъэхэр зэкIэми ашIэх: Андырхъое Хъусен, Нэхэе Даут, Бжыхьэкъо Къымчэрый, Ацумыжъ Айдэмыр, ШIуцIэ Абубэчыр, Къош Алый, Тхьагъушъэ Исмахьил, нэмыкIхэри. Ахэм тарэгушхо, тищысэтехыпIэх. Ау лIыхъужъныгъэу зэрахьагъэм ифэшъуашэу уасэ къызафашIым, Дышъэ Жъуагъор къарамытыжьыгъэу, ягугъуи амышIыгъэу, алъэ­къуа­цIэхэри тымышIэу лIыхъужъхэр тиIэхэу къычIэкIыгъ. Зя­тэхэм, зятэжъхэм заом щагъэхъагъэхэм хэшIыкI фырямыIэу илъэс пчъагъэ зыгъэшIагъэхэри щыIэх.
2020-рэ илъэсым, тихэгъэгу ТекIоныгъэр къыздихыгъэр илъэс 75-рэ зыхъугъэр зыдгъэмэфэкIыгъэ мафэм, Адыгеим щыщхэу Советскэ Союзым и ЛIыхъужъы­цIэ къызфагъэшъошагъэу, ау къызэрамытыжьыгъэхэм ацIэхэр нафэ хъугъэх.

Сэри сятэ ыгъэхъагъэм, лIыхъужъныгъэ зэрэзэрихьагъэм хэшIыкI зэрэфысимыIэм къыхэкIэу укIытапIэ сифэгъагъ.
СиныбжьыкIэгъум, адрэ специалист ныбжьыкIэхэм афэдэу, олимпиадэхэм, турслетхэм сахэлажьэщтыгъ. Джащ фэдэ Iофтхьабзэ горэм тыхэтэу, сэ зыкъысфагъази упчIэ къысатыгъ:
— Хэта адыгэхэм ащыщэу апэдэдэ Александр Невскэм иорден къызфагъэшъошагъэр?
Жюрим хэсхэр ашIогъэшIэгъонэу къэс­Iощтым къежэхэу къысэплъыгъэх, ау сэ джэуапыр сшIэщтыгъэпти, зэрмыры хъу­гъэм сыфэдэу сяплъыщтыгъ. ЕтIанэ, нэбгырищэу столым кIэрысхэм ащыщ горэ IэутIэкIэ къысэджагъ, тхылъыпIэ тхьапэр къысфигъэкIуати, IэхъуамбэкIэ теIэбагъ сызэджэн фаем.
— Зэхахэу къедж, — къысиIуагъ хъулъ­фыгъэм.
«Первым из адыгов орденом Александра Невского награжден младший лейтенант Матыжев Кущук Хаджалович — житель аула Хатукай Красногвардейского района Краснодарского края» — лъэшэу сыкъеджагъ ыкIи сынэгу машIор къыхэнагъэм фэдэу зэрэплъырэм гу лъыстагъ.
— ОшIа Матыжев Кущук Хаджаловичыр?
— Ар сэ сят.
— ПшIэрэба уятэ Александр Невскэм иорден къызэрэфагъэшъошагъэр?
— СэшIэ, ау сшIагъэп адыгэхэм ащыщэу апэ къызэратыгъэр сэ сятэми.
Джащ щегъэжьагъэу сятэ заом зэрэщызэуагъэм, гъэхъагъэу ышIыгъэхэм, лIыгъэу зэрихьагъэм нэIуасэ зафэсшIэу сыфежьагъ.
МатIыжъ Кущыку Хьаджал ыкъу
Тикъэралыгъо Хэгъэгу зэошхом ТекIоныгъэр къызщыдихыгъэр илъэс 75-рэ зэхъум, паспортыр (картоным тегъэпкIагъэу сурэтхэр) фоторамкэм дэтэу, ащ тятэ исурэт, Советскэ Союзым и ЛIыхъу­жъыцIэ шэкIогъум и 9-м 1943-рэ илъэсым ыкIи Александр Невскэм иорден къызэрэфагъэшъошагъэхэр къэзыушыхьатырэ документхэм якопиехэр зэгъусэхэу зэдэгъэпкIагъэхэу дэтхэу къысатыжьыгъ. «Наградной лист» зыфиIорэм итхэгъэ лъэкъуацIэм хэукъоныгъэ фашIыгъ — «Мотыжев».
Мотыжев Кушук Хаджалович
— младший лейтенант. Командир пулеметного взвода моторизованного стрелково-пулеметного батальона 150 отдельной Киевской танковой бригады
Представляется к присвоению звания «Герой Советского Союза».
Год рождения — 1921. Адыгеец. Член ВКПб с 1942 года.
Чем ранее награжден — медалью «ЗА ОТВАГУ», орденом «КРАСНАЯ ЗВЕЗДА», орденом « ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ ВТОРОЙ СТЕПЕНИ»
Мыхэм ауж кIэкIэу къытегущыIэ лIы­хъужъныгъэу зэрихьагъэм.
«Днепрэ иджабгъу нэпкъ щыкIогъэ зэо пхъашэм, плацдармым зыщегъэушъом­бгъугъэнымкIэ, зыщыгъэпытэгъэнымкIэ бланэу, лIыгъэ хэлъэу зыкъыщигъэлъэгъуагъ, лIыхъужъныгъэ щызэрихьагъ.
1943-рэ илъэсым чъэпыогъум и 23-м псэупIэу Дмитриевкэр ыштэным пыим зэошхо ришIылIагъ. Танк 29-рэ ыкIи артиллерие артполкищ къыритэкъулIагъ, тидзэхэр лъэпсэкIодэу ыгъэкIодынхэ, къыуцухьанхэ ыгу хэлъэу. Мотыжъым ипулемет взвод ыубытыгъэ позицием танкитфырэ ротитIу фэдиз хъурэ лъэсыдзэрэ екIугъэх. Пыим итанкхэр иокопхэм аблигъэкIыхи, лъэсыдзэр зэхиукIагъ ыкIи ыубытыгъэ гъунапкъэм зытыригъэпытыхьагъ. Заор нахь хьылъэ зыщыхъугъэ уахътэм зы пулеметым ирасчет агъэфыкъуи, пый лъэсыдзэм блэкIынэу амал зегъотым, тов. Мотыжъыр ежь ышъхьэкIэ пулеметым кIэлъырытIысхьи зэкIэ ата­кэхэр зэкIидзагъэх.
1943-рэ илъэсым чъэпогъум и 24-м Дмитриевкэр зыштэнэу ежьэгъэ стрелковэ ротэм ипулеметхэмкIэ адэIэпыIэзэ, пыим зэпымыужьырэ щэ машIоу къытырипхъанкIэрэм пхырыкIи позицие дэгъу­хэр ыубытыгъэх ыкIи пыим щэр тыритакъозэ, подразделениер ыпэкIэ лъыкIотэнымкIэ IэпыIэгъу фэхъугъ. Пыир лъэшэу къыпэуцужьыгъ, къыухьанышъ, ыкIыбкIэ къикIын ыгу хэлъэу пхъашэу къыфилъыгъ. Тов. Мотыжъыр ыпэкIэ лъыкIуати, пыим ифланг пэуцугъ ыкIи ошIэ-дэмышIэу щэ машIор атыритакъуи, изакъоу взводитIу фэдиз хъурэ лъэсы­дзэр лъэпсэкIодэу ыгъэкIодыгъ, ащкIэ ишIогъэшхо аригъэкIи, пыим ипытапIэ аштагъ.
Зэо мэфитIукIэ тов. Мотыжъым ипулеметхэмкIэ дзэкIолIэу ыкIи офицерэу 150-рэ фэдиз ыгъэкIодыгъ.
Командир МСПБ 150 ТБр.
капитан
Асессоров (кIэтхэжьыгъ)
«9»ноября 1943г»
II. Заключение вышестоящих начальников
Тов. Мотыжев достоин высшей степени отличия — присвоения звания «ГЕРОЙ СОВЕТСКОГО СОЮЗА».
КОМАНДИР 150 КИЕВСКОЙОТДЕЛЬНОЙ
ТАНКОВОЙ БРИГАДЫ
ПОЛКОВНИК (подпись) /УГРЮМОВ/
9 ноября 1943г.
Приказом командующего бронетанковыми и механизированными войсками 60 Армии
N 08/н от 19 11.43г.
Награжден орденом «Александра Невского»
«19»ноября 1943г. Капитан А.С. (подпись) /Гомон/»

Тэ, Кущыку икIалэхэм, тшIэщтыгъэп Советскэ Союзым и ЛIыхъужъыцIэ тятэ къыфагъэшъошэгъагъэми, ау ицIыкIугъом щегъэжьагъэу иныбджэгъу шъыпкъэу щытыгъэ ХьэдэгъэлIэ Аскэр закъом фиIотэгъагъ Советскэ Союзым и ЛIыхъу­жъыцIэ къыфагъэшъуаши, къызэрэрамытыгъэр. Аскэр Къэралыгъо хъарзынэщым тхэгъагъэ, ау джэуапэу къатыгъэм итыр къыбгурыIонэу щытыгъэп: «Кавказым щыпсэурэ лъэпкъхэм ащыщхэр зэрэдащыгъагъэхэм (депортация) къыхэкIэу щагъэзыен алъэкIыщтгъагъэ…»
Сэ лъэш дэдэу ар згъэшIэгъуагъэ ыкIи шъхьакIо сщыхъугъ. МатIыжъ Кущыку Хьаджал ыкъор апэрэ мафэм щегъэжьагъэу ыпсэ емыблэжьэу ихэгъэгу фэзэ­уагъ, заор заухым, етIани илъэситIо дзэкIолI ныбжьыкIэхэр ыгъасэхэу къэ­тыгъ. 1940-рэ илъэсым щегъэжьагъэу 1947-м нэс дзэм хэтыгъ. Щэгъогогъо къауIагъ (ящэнэрэм хьылъэу) ыкIи контузие хъугъагъэ. Кущыкоу псэемыблэжьэу зикъэралыгъо шъхьафит зэрэхъущтым пае пыим езэуагъэм дащыгъэ цIыф лъэпкъхэм апае пшъэдэкIыжь ыхьын фаеу алъытагъ. Ар сэ сиакъыли сыгуи ыштэщтыгъэп.
Джэуапэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр къыфагъэ­хьыжьыгъэм микропленкэ игъусагъ. Ар зятэгъэшIыжьым, мы сурэтыр тлъэгъугъэ.

Ащ игъусагъэ документым итхэгъагъ: «ЗэкIэ фронтхэр зэпикIухьагъ сурэтэу 1943-рэ илъэсым журналэу «Огонекым» къыдэхьагъэм». Сурэтым кIэтхагъ:
«Нэмыц нэбгырэ миным ехъу ыу­кIыгъ пулеметчикэу адыгэу МатIыжъ Кущыку. Щытхъушхо зыпылъ дзэкIолIым Александр Невскэм, Хэгъэгу зэошхом, Жъогъо Плъыжьым яорденхэр ыкIи медалэу «За отвагу» къыфагъэшъошагъэх. Пулеметчикэу МатIыжъым младший лейтенантыцIэр фаусыгъ ыкIи командирэу пулемет взводым фашIыгъ.»
Заор заухым орденэу ыкIи медалэу хэлъыр нахьыбэ хъугъэу къэкIожьыгъ, ау тэ ахэм къэбарэу апылъыр къытфиIотагъэп ыкIи заом игугъу ышIыныр икIэсагъэп. Ау 2020-рэ илъэсым къытфа­хьыжьыгъэ документым Кущыку зэрэлIыхъужъыр Iахьылхэми, къоджэдэсхэми зэлъаригъэшIагъ.
Сурэтэу рамкэм дэтыми тарихъ гъэ­нэфагъэ пылъэу къычIэкIыгъ.
Сэ сятэ, МатIыжъ Кущыку, къызэрэсфиIотагъэмкIэ, ар зыхъугъэр 1945-рэ илъэсым ижъоныгъокIэ маз ары. ЖъоныгъуакIэм и 9-м зэкIэхэмкIэ заор ухыгъэ хъугъагъэп.
Урысыем хэбзэ Iоф пылъэу Хэгъэгу зэошхор жъоныгъуакIэм и 11-м 1945-рэ илъэсым нэс лъигъэкIотэгъагъ Чехословакиемрэ ащ икъэлэ шъхьаIэу Прагэрэ шъхьафит зыщашIыжьыгъэ заом хэлэжьагъэхэм апае. Ары заом кIэух фэхъугъэр.
А уахътэм хэкIодагъэмрэ къауIагъэмрэ япчъагъэ мэкIагъэп.
Прагэ нэмыц теха­кIохэр дафи, Дзэ Плъы­жьыр къалэм зыда­хьэм, къэлэдэсхэр гушIохэзэ къапэгъокIыгъагъэх, къыхэкуукIыхэзэ сэламхэр къарахыщтыгъ, тыдэкIи «Катюшэр» къыщаIощтыгъ. ЗэкIэ гушIом зэлъиштэгъагъ, ау дзэкIолIхэу мэфэ пчъагъэм зэуапIэм Iутыгъэхэу зэхэ­кIыхьагъэхэр, пшъыгъэ­хэр, тэрэзэу зызымытхьакIыгъэхэр загъэ­къэбзэным ыкIи загъэ­псэфыным кIэнэцIыщтыгъэх.
Кущыку ипулеметчикхэр танкым тесхэу къалэм дэхьагъэх. ГушIогъошхоу зэкIэ зэлъызыштагъэхэр пэрыохъу къафэмы­хъоу, урамэу зэрыкIохэрэм яшъыпкъэу зыщаплъыхьэщтыгъ — ашъхьацхэр зыщыкIаупхъухьащтымрэ зызыщаупсыщтымрэ лъыхъущтыгъэх. ЗэкIэм Кущыку ылъэгъугъ зы пчъэ горэм сурэт тешIыхьагъэу: жэкIэупс нэгушIом лэныстэр ыIыгъэу, чэфэу ригъэблагъэщтыгъэх. Краскэ фыжькIэ «Цирюльня» (урыс хьарыфхэмкIэ) ащ тетхэгъагъ. Кущыку пчъэм екIуалIи сурэтым еплъэу, зыбзэ ымышIэрэм зэрэгуригъэIощтым егупшысэфэ, пчъэр къыIуи­убгъукIи, хъулъфыгъэ нэгушIор къи­кIыгъ ыкIи IэутIэ ышIызэ ригъэблэгъагъ. Ащ дзэкIолIыр пхъэнтIэкIум тыригъэтIысхьи, ежь ыбзэкIэ къэгущыIэзэ, IэутIэкIэ къыригъэлъэгъугъ зыгорэ. Кущыку гущыIитIу зэхихыгъ инэIуасэу: «пОбрить», «постричь». Ежьми IэутIэкIэ гуригъэIуагъ ищыкIагъэр псынкIаIоу къыфишIэнэу.
Шъо бгырыпх шъуамбгъом чаныр, Iэхъомбэ цIыкIур ыгъэпIыизэ, фэкъулэе дэдэу заулэрэ рищагъ. ПсынкIэу сабыныр ыгъэтхъурби дзэкIолIым ынэгу къыщи­фагъ, ыжакIэ къыфиупси, IэплъэкI шъабэр псы стырым хигъауи, ыфырзыжьи, ынэгу къытырилъхьагъ, мэ IэшIу зыпыурэ одеколоныр къытыриутхэжьыгъ. ИIоф­шIакIэ уигъатхъэщтыгъ.
ЕтIанэ шъхьацым игъэтэрэзын фе­жьагъ. Шхъомчышъо шъхьац Iужъум идэхагъэ парикмахерым иIэпэIэсэныгъэ рихьылIагъ, зы шъхьац налъэ блимыгъэ­кIыгъэм фэдэу бэрэ Кущыку ынэкIапэ егугъугъ.
ДзэкIолIым ащ фэдиз уахътэ иIагъэпти, парикмахерым иIофшIакIэ ыгу зэрэрихьыгъи, лъыплъэфэ гухахъоу хигъотагъи — зэкIэ щыгъупшэжьыгъэу гумэкIэу фе­жьагъ:
— ШIэх! ШIэх!
Адрэми зыгорэ къыIощтыгъ, ыгъэрэхьатыным пылъыгъ, етIанэ фотоаппаратым Iапэ фишIи, Iизын къыритымэ зэрэтырихы шIоигъор къыгуригъэIуагъ.
— ПшIэ пшIоигъор шIэ псынкIаIоу! Сыдэу зыкъыспигъэнагъа мыщ, — хэгубжыкIызэ ыIуагъ Кущыку, нэкIэпэ тIыргъоу ынатIэ парикмахерым къытырилъхьагъэри ыгу рихьыгъэп.
— Сыд къэзэкъ нэкIапа къысфэпшIыгъэр? Сэ сыадыг. Мыщ фэдэу тшIырэп тэ! — ыгу зэкIэнагъэу хэцIэцIыкIыщтыгъэ Кущыку. Ау адырэр лъэшэу иIэшIагъэ щыгушIукIыщтыгъ ыкIи орэд чэф макIэу кIиIукIызэ фотоаппаратыр зэтыригъэ­псыхьагъ. ЕтIанэ зэрэщысын фаер къыригъэлъэгъуи, сурэт тырихи, къытеутхыпкIыхьэзэ къычIигъэкIыжьыгъ. ДзэкIолIыри зэуапIэм Iухьажьыгъ.
Мэфэ заулэ тешIагъэу, жъоныгъуакIэм ыкIэ фэкIуагъэу, дзэкIолIхэм къагъэзэжьыгъ. ТидзэкIолIхэр танкмэ атесэуи, лъэсэуи джыри зэ Прагэ иурамхэм къа­рыкIуагъэх. Кущыку, гъогууанэу апэ илъым темыхьэхэзэ, джыри зэ ышъхьац зыщыкIиупхъухьэгъагъэм чIахьэ шIоигъоу урамым рыкIозэ, ошIэ-дэмышIэу исурэт ылъэгъугъ. Унэ шъхьангъупчъэм ыкIоцIыкIэ ыгу римыхьыгъэ нэкIапэр зытет портретыр еIулIыгъэу, ынэгу урамымкIэ къэгъэзагъэу Кущыку къыIуплъыхьэ­щтыгъ, «ублэмыкI, къычIахь» ыIорэм фэдагъ.
ОшIэ-дэмышIэу ылъэгъугъэм къызэтыригъэуцуагъэу, ыгъэшIагъоу сурэтым еплъэу тIэкIурэ щытыгъ. Ардэдэм Iэпэ­Iасэу ыжакIэ къэзыупси, ышъхьац къыкIэзыупхъухьэгъагъэр унэм къилъэтыгъ.
ЖэкIэупсым ынэпс къечъэхызэ Кущыку IаплI къырищэкIыщтыгъ:
— Упсау! Сэ сыожагъ! Сэ сыожагъ! О упсау!
Ежь амалэу иIэмкIэ, IэутIэ ышIызэ, къыгуригъэIуагъ: сурэтыр шъхьангъуп­чъэм къищэу риIулIыгъ, гугъэщтыгъэ псаоу къыгъэзэжьынышъ, советскэ лейтенантыр ыдэжь къычIэхьанэу е зышIэрэ горэм ылъэгъумэ къыфыригъэхьыжьынэу. Сурэт-­ри, ар зэрэхэIулIэгъэ кнопкэри къыхихи, Кущыку къыритыгъ. КъычIэкIыжьынэу пчъэм къызыIохьэм, пытэу, зы ным къылъ­фыгъэхэм фэдэу IаплI зэращэкIи, зэбгъо­дэкIыгъэх ыкIи егъашIэм зэIукIэжьыгъэхэп.
Хэгъэгу зэошхор мэфэ 1418-рэ кIуагъэ. Ащ зы мафэ щымыкIэу Кущыку хэлэ­жьагъ. Къалэхэр, псэупIэ пчъагъэхэр, гъэры ашIыгъэ нэбгырэ пчъагъэ тидзэхэм шъхьафит ашIыжьыгъ.
Ежь Кущыку изакъоу пый нэбгырэ 1000-м ехъу ыгъэкIодыгъ. ЛIыгъэу зэрихьагъэм ипэгъокIэу Алексадр Невскэм иорден, Хэгъэгу зэошхом иорденэу апэрэ ыкIи ятIонэрэ шъуашэхэр зиIэхэр, Жъогъо Плъыжьым иорден, медальхэу «За отвагу», «За освобождение Праги», «За Победу над Германией» хэлъхэу икъуа­джэ къыгъэзэжьыгъ. Унэгъо дахэ ышIагъ, лэжьагъэ. Нэбгыритф, кIэлитIурэ пшъэшъищырэ, ригъэджагъэх.
1982 — 1983-рэ илъэсхэм зэо лъэхъа­ным я 150-рэ танкэ бригадэм Украинэм ипсэупIэхэу шъхьафит ышIыжьыгъагъэхэм адахьэхэзэ, псаоу къэнэгъэ ветеранхэр зэошхор зыщыкIогъэ гъогум рыкIожьыгъэх. МатIыжъ Кущыку ылъэкъуацIэ дышъэ хьарыфхэмкIэ тетхагъэу псэупIэу Медвин танк дэтэу алъэгъугъ. А сурэтыри тиIагъ, ау псышхоу Хьатикъуае къыдэхьагъэм хэкIодагъ.
1982-рэ илъэсым МатIыжъ Кущыку «Къалэу Чернобыль ицIыф гъэшIуагъ» зыфиIорэ щытхъуцIэр къыфаусыгъагъ. Чернобыль дэт атомнэ станциер къызэом, апэрэ уахътэхэм Кущыку ипенсие щыщ ахъщэ мазэ къэс афигъэхьыгъ.
МатIыжъ Кущыку 2008-рэ илъэсым гъэтхапэм идунай ыхъожьыгъ. Ащ къы­лъэгъужьыгъэп шъхьэкIафэ фашIызэ ЛIыхъужъыцIэр къызэрэфагъэшъошэгъагъэр къэзыушыхьатырэ тхылъхэр тэ къызэрэтатыжьыгъэхэр.
Тэ тилIакъокIэ Хьатикъуае щыпсэурэ цIыфхэм лъэшэу тафэраз, жъоныгъуакIэм и 9-м агу ренэу къэкIыжьы, Кущыку зэпсауми шъхьэкIэфэшхо фашIыщтыгъ, джыри игугъу дахэу ашIы. Псауныгъэ пытэрэ мамыр щыIакIэрэ Тхьэм къаритынэу зэкIэми тафэлъаIо.
Кущыку зэпсаум ипшъашъэхэмкIи, ипхъо­рэлъфхэри, янэшым икIалэхэри тигъусэхэу, ТекIоныгъэм и Мафэ илъэс къэс ыдэжь тыкIощтыгъэ, тыфэгушIощтыгъэ, шIухьафтынхэр фэтхьыщтыгъэх. Джыри, тызэрэкIощтыгъэм фэдэу, ыкъо нахьыкIэу Айтэч дэжь тыщызэрэугъои, ТекIоныгъэм и Мафэ щыхэтэгъэунэфыкIы, тиунагъокIэ а мафэм «Тятэ имаф» тызэреджэрэр.
МатIыжъ Аминэт.