Хэгъэгу зэошхом ТекIоныгъэр къызщыдахыгъэр илъэс 80 зэрэхъурэм фэгъэхьыгъэ проектэу «Адыгэ макъэм» ышIырэм зэуапIэм Iутыгъэ дзэкIолIхэм ятхыгъэхэм ямызакъоу, партизанхэм ахэтыгъэ­хэм, зэо кIыбым щыIэу пыим пэуцужьыгъэхэм ягукъэкIыжьхэри тшIогъэшIэгъонэу хэтэгъахьэх.

Зэо илъэсхэм тицIыфхэм зэ­рахьэгъэ лIыхъужъныгъэр гъу­нэнчъ. Ятхыгъэхэм непэ тя­джэжьызэ, анэхэмкIэ зэман хьылъэр къэтлъэгъужьырэм
фэд. ЦIыфым ыгу ипытагъэ, ишIошъхъуныгъэ, зызIэкIиубы­тэжьырэ кIуачIэм, щылычым фэ­дэу, уапэшIуекIон зэрэмылъэ­кIыщтыр нафэ къытфашIы. Ары ТекIоныгъэм ылъапсэ хъугъэри.
Нина Головко Никифор ­ыпхъур Мыекъуапэ ишъхьа­фитыныгъэ фэбанэщтыгъэ партизан отрядым хэтыгъ. «Народные мстители» зыфиIорэ отрядым связноеу иIагъэм иIэпы­Iэгъугъ. Мыекъуапэ шъхьафит зашIыжьым ВЛКСМ-м и Мые­къопэ район комитет иотдел ипащэу Iоф ышIэнэу агъэнэфэгъагъ. Урысые зооветеринарнэ институтэу Ереван дэтым 1943-рэ илъэсым ичъэпыогъу мазэ агъэкIогъагъ. Заочнэу кIэлэегъэджэ институтыр къыухи гурыт еджапIэм Iоф щишIагъ. 1990-рэ илъэсхэм Мыекъуапэ дэкIыжьыгъ, Ростов-на-Дону щып­сэущтыгъ.
Зэо илъэсхэм, нэмыц­хэм аубытыгъэгъэ Мые­къуапэ дэ­сэу, Нинэ ытхыщтыгъэ дневникым агу ихъыкIыщтыгъэр къыщыриIотыкIыгъ, ащ къы­хэхыгъэ пычыгъу джы къыхэтыутырэр:

«Зэ къытщышIы­гъагъэм икъэбар. Словакхэм радиоприемникыр зэрэдгъэфедэшъу­щтыр къытагъэлъэ­гъугъ, ау ащ Iоф ышIэ хъумэ, ыкIыб къыхэщыгъэ гъучIычэу гъу­нэгъу унэм нэс щагъэр пытхызэ тшIынэу къытфагъэпытагъ. Ащ чехословакхэм яштаб чIэтыгъ ыкIи фашист­хэм гъунэ къылъафыщтыгъ.
Пчэдыжь горэм приемникыр хэдгъэнагъ, Сов­информбюром къытыщт къэбархэм тя­жэщтыгъ. Сакъэу тя­дэIущтыгъ. ОшIэ-дэмышIэу мэкъэшхо апы­IукIэу пчъэхэр къы­IукIыгъэх. Чехословак дзэкIолIэу унэм къилъэдагъэм ымакъэ Iэтыгъэу къытхэ­кууагъ: «Езус Мария, нэмыцхэр исых!» Гъу­чIычыр приемникым питхъи, нахь тыса­къы­нэу къытиIуагъ. Арэу щытми, Москва къытырэ къэбархэм тя­дэIуныр къытфызэ­пагъэугъэп. Чехословак­хэр имысэу приемникыр хэдгъэнэным тытещыныхьэ хъугъэ. «Оккупацием хэтыгъэ къалэр», концлагерь иным фэдэу, заор зыблэкIыгъэм илъэсыбэ тешIэжьыгъэу зыфэдэгъэ шъыпкъэр къызшIогъэшIыгъуай. Чэу къэ­цыпанэр тазыфагу имы­лъыгъэми, ти­къэралыгъо тыпатхъы­гъэм фэдагъ. Щтэм ты­зэлъиштагъэу ты­псэущтыгъ, тызхэ­тыгъэр аджал, зыпари амал тиIагъэп. Аджал уахътэр къызэтеуцуагъэм фэдагъ. Москва къикIыщт къэ­барым тишъыпкъэу ты­паплъэщтыгъ.
Тищагу мафэ горэм машинэ къыдагъэу­цуагъ. ЗекIорэ чехо­словацкэ радиостанциеу ар щы­тыгъ. Апэ пстэу­ми тапэкIырыплъыщтыгъ. Чехословак-связистхэм радиостанциер зэрагъэлажьэрэр къыдгуры­Iуагъ. НэIуасэ тызэрэ­фэхъугъэм зэкъош зэфыщытыкIэхэр къытхилъхьагъэ фэдагъ. Фа­шист­хэр зэрафэмылъэ­гъухэрэр ахэм шъэфэу къытаIощтыгъ. Нэ­мыц­хэм закIыгоуцуа­гъэхэмкIэ тызяуп­чIыкIэ, Чехословакием ипа­щэ къэралыгъор къумалыгъэкIэ зэрари­тыгъэр, фашистхэм якъэралыгъо зэраштагъэр, егъэзыгъэкIэ Тыгъэкъо­хьапIэм къызэрэрафыгъэхэр къаIуатэщтыгъ. Амал яIэ зэ­рэ­хъурэм тетэу урыс­хэм алъэныкъо зызэрагъэзэжьыщтыр зыми щымыщынэхэу ахэм къаIощтыгъ: «Фа­шист­хэр текIощтхэп. Ахэр зыгорэм щэгугъых шъхьае, акIуачIэ къыкIи- чыгъ».
Нэмыцхэм къыра­тэ­къохыщтыгъэ тхьапэхэм Сталинград аштэгъахэу, Волгэ нэпкъ тетхэ фэдэу къа­ратхэщтыгъ. Ау тикъэлэдэсхэм ар ашIошъ агъэхъущтыгъэп…
Нэмыцхэм картоф Iухыжь тагъакIощтыгъ. Ар зэхэтшыпыкIы зыхъукIэ, картоф дэгъухэр тшIэзэ шъугъэмэ ахэтыдзэщтыгъэх, ратэкъужьыхэ хъумэ цIыфхэм къыхашыпыкIыжьынхэу. Iоф зыщытшIэрэ чIыпIэхэм кIэлэцIыкIухэр, лIыжъхэр къякIуалIэщтыгъэх. Iалъмэкъхэр аIыгъхэу картоф дэгъу­хэр хэкIэу ратэкъугъэм къыхахыжьыщтыгъэх. Нэмыцхэм загъорэ ащ гу лъатэщтыгъ. Куохэмэ, хъуанэхэзэ зэкIэ зэбгырафыщтыгъ. Ау ахэми гукIэгъу зы­хэлъ­хэр къахэкIы­щтыгъ. Ащ фэдэхэр къазы­хэкIырэм, бэмэ IэпыIэгъу тафэхъущтыгъ. Гъаблэ зиIэ цIыфхэм кар­тофыр гъомылэ афэ­хъущтыгъ… А уахътэм пстэури зэдеIэ­жьыщтыгъ, зыгорэ яIа­хэмэ, зэдэгуащэщтыгъэх. НэмыкIэу хъун ылъэкIыщтыгъэп, ащыгъум псаоу тыкъэнэшъущтыгъэп».
Нина Головко итхыгъэхэр АР-м и Лъэпкъ музей 1990-рэ илъэ­сым къыратыжьыгъагъэх, ау къязытыжьыгъэр гъэнэфэ­гъагъэп.
Тэу Замир.
Сурэтхэм арытыр: Нина Головко.