Урысые наукэм и Мафэ ипэгъокIэу гуманитар ушэтынхэмкIэ Адыгэ республикэ институтэу КIэрэщэ Тембот ыцIэ зыхьырэм Iэнэ хъурае щызэхащагъ. Адыгеим ишIэныгъэлэжьхэр Адыгэ къэралыгъо университетым адыгэ филологиемрэ культурэмрэкIэ ифакультет истудентхэм аIукIагъэх. Гуманитар шIэныгъэхэм хэхъоныгъэ языгъэшIыщт лъэныкъохэм атегущыIагъэх.

Мы мафэр шIэныгъэлэжь закъохэр арэп зимэфэкIыр, неущ ахэм ясатырэ хэуцон зылъэкIыщт аспирантхэм, студентхэм ямафэуи плъытэн зэрэфаер зэхахьэм къыщыхагъэщыгъ.
Институтым ипащэу, философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу ЛIыIужъу Адам ипэублэ псалъэкIэ яIофшIэн зэрэзэхащэрэм ныбжьыкIэхэр нэIуасэ фишIы­гъэх. ФилологиемкIэ, тарихъымкIэ, философиемкIэ, социологиемкIэ, культурологиемкIэ ыкIи экономикэмкIэ научнэ ушэтыпIэ ыкIи экспертнэ гупчэ анахь инэу Къыблэ Кавказым итхэм мыр зэращыщыр къыхигъэщыгъ. IофшIэныр 1929-рэ илъэ­сым ыублэгъагъ, гъогу кIыхьэ къыкIугъ, ыцIэ пчъагъэрэ зэбла­хъугъ, республикэм ишIэныгъэлэжьыбэу мыщ Iоф щызышIагъэхэм ацIэхэр тари­хъым хэхьагъэх, лIэуж дахэу къагъэнагъэм щытхъу хэлъэу джырэкIэ Iоф ешIэ.
НыбжьыкIэхэм адыгабзэ зэрамы­шIэрэр гумэкIыгъо шъхьаIэу зэрэщытыр ЛIыIужъу Адам къыхигъэщыгъ. Ар зы илъэскIэ зэрэмыхъугъэр, дэгъэзыжьыгъэн зэрэфаем къыкIигъэтхъыгъ.
— Адыгэу укъэхъун закъом къи­кIырэп уадыгэу, адыгабзэр пшIэн, адыгагъэр зепхьан фае. Шъоры неущырэ мафэр зыIэ илъыр, тыкъышъущэгугъы рес­публикэм ыцIэ чыжьэу жъугъэ­Iунэу, тиинститут шъукъэкIо­нэу, шIэныгъэлэжьхэм ясатырэ шъукъыхэхьанэу. Литературэм идунай гъэшIэгъоны. Ар шIу шъулъэгъоу шъудэлажьэмэ, тхыгъэхэм шъуяджэмэ, шъуидунэееплъыкIэ баищт. ШъуныбжьыкIэу шIэныгъэм игъогу хэшъухымэ, шъузэрыгъозэн Iоф­шIагъэхэр мымакIэу щыIэх, щысэ зытешъухын шIэныгъэлэжьхэр лъэпкъым бэу иIэх, — ныбжьыкIэхэм закъыфигъэзагъ пащэм.
Iофтхьабзэм къыдыхэлъытагъэу институтым ишIэныгъэлэжьхэм ягъэхъагъэ­хэм, яIофшIагъэхэм студентхэр нэIуасэ афашIыгъэх.
ШIэныгъэм и Мафэ ихэгъэунэфыкIын къызщежьагъэр ныбжьыкIэхэм къафиIотагъ филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу, институтым иученэ секретарэу Шэуджэн Тамарэ.
Мэзаем и 8-м Урысые наукэм и Мафэ зэрэхагъэунэфыкIырэм имызакъоу шэкIогъум и 10-р шIэныгъэм и Дунэе мафэу зэрагъэнэфагъэр ащ къыIуагъ.
— ШIэныгъэм и Мафэу тихэ­гъэгу щыхагъэунэфыкIырэр я 18-рэ лIэшIэгъум къыщежьэ. Апэрэ Петр 1724-рэ илъэсым мэзаем и 8-м наукэм ихэхъоныгъэ епхыгъэ унашъо къыдигъэкIыгъагъ ыкIи ащ ишIуагъэкIэ наукэмкIэ ыкIи художествэхэмкIэ Академие щыIэ хъугъагъэ. Ушэтын Iофхэм ямызакъоу, ар еджэным епхы­гъэнэу унашъом къыдилъытэщтыгъ. Ащ къыхэкIыкIэ академием гимназии, университети щызэхащэгъагъ. Мылъку зиIи, зимыIи шIэныгъэ зэрагъэгъотын амал яIагъ. Охътэ зэфэшъхьаф­хэм цIэр пчъагъэрэ зэблахъугъэми, пшъэрылъ шъхьаIэр къэнэ­жьыщтыгъ, — къыIуагъ Тамарэ.
Наукэм илъэныкъо зэфэшъхьафхэм язэгъэшIэн заублагъэм лIэшIэгъу пчъагъэ тешIагъ. Адыгеим ишIэныгъэлэжьхэм яIахьи ащ мымакIэу хэлъ, мыщ чIыпIэшхо щеубыты институтым.
Институтым иотделхэм ащыщэу литературэм фэгъэзагъэм IофшIэнэу, гъэхъа­гъэу иIэхэм нэужым Шэуджэн Тамарэ къатегущыIагъ.

— Лъэпкъым ихудожественнэ гупшысакIэ къэзыгъэлъагъорэр литературэр ары. Лъэпкъ литературоведением зиIахь ин хэзылъхьагъэхэм ащыщ отделым итарихъ зыцIэ епхыгъэ зэлъа­шIэрэ Шъхьэлэхъо Абу. Статья зэфэшъхьафхэм анэмыкIэу тхылъ пчъагъэ икъэлэмыпэ къы­чIэкIыгъ. Къыхэзгъэщы сшIоигъу «Идейно-художественное становление адыгейской литературы», «Лъэпкъ шIэжьым иджэныкъо машIу», «Псалъэм илъэкI уахътэм ижьыкъащ» зыфиIо­хэрэр. Игугъу къэпшIын фае тхылъитIу хъурэ «Адыгэ хэхэс­хэм ялитературэ». Хэхэс тхакIохэм ятворчествэ лъэпкъ литературэм иIахьэу зэрэщытым ишыхьат мы IофшIагъэр, — къыIуагъ Тамарэ.
Просветительхэм ятворчествэ кIуачIэу иIэр къагъэлъагъозэ ахэм якIэн изэгъэ­шIэн, иугъоижьын дэлажьэх шIэныгъэлэжьхэу Агъыржьэнэкъо Симхъанрэ ШэкIо Мирэрэ. ТхэкIо-просветительхэм ятхыгъэхэр зыщызэхэугъоегъэ антологиер Мирэ бэмышIэу къыдигъэкIыгъ. Адыгэ романым игъогу Мамый Руслъан иIофшIэгъабэхэм ащыпхырещы, ащ ехьылIэгъэ монографии ытхыгъ.
«Адыгэ усэн Iофым игъогупэхэм» адэлэжьагъ ЩэшIэ Щамсэт. Янэплъэгъу Iофыгъуабэхэм афагъэхьы, тхэкIо зэфэшъхьафхэм ятворчествэ лъэныкъуабэкIэ екIуалIэ Шъхьэлэхъо Дарико. Бзылъфыгъэм иобраз икъэтын, зэдзэкIыгъэ литературэр, ащ къешIэкIыгъэ Iофыгъохэр, тарихъ романым иупчIэхэр итхыгъэхэм къащеIэтых. Сэмэркъэур художественнэу гъэфедэгъэн зэрилъэкIыщтыр ЖакIэмыкъо Заримэ иIофшIагъэхэм къащегъэшъыпкъэжьы. ТхэкIо зэфэшъхьафхэм ятхыгъэхэмкIэ янэшанэхэр къыхегъэщых, ащкIэ монографии, статьяхэри иIэх.
Непэ литературэм итарихъи Iофы­шIэхэр дэлажьэх. УрысыбзэкIи, адыгабзэкIи тхылъхэр къыдэкIых.
— Литературэм епхыгъэ темэу, Iофыгъоу узыдэлэжьэнэу щыIэр бэ. Шъощ фэдэ ныбжьыкIэхэм наукэр хахын, литературоведением зыфагъэзэн фае. Теорием ылъэныкъокIэ джыри зэхэмыфыгъэ упчIэхэр бэу щыIэх. Непэрэ мафэм тызэрыгушхон шIэныгъэлэжьэу тиIэр макIэп, ау уахътэр лъэкIуатэ, тхакIом идунэееплъыкIи, икъэтыкIи зэблэхъугъэ мэхъу. Литературэм игъогу шъутехьэмэ, бэ гъэшIэ­гъонэу шъуапэ къикIыщтыр, — зафигъэзагъ студентхэм Шэуджэн Тамарэ.
Нэужым IорIуатэхэм къатегущыIагъ институтым фольклорымкIэ иотдел ипащэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ док­торэу Цуекъо Нэфсэт. Нахьыжъэу мыщ щы­лэжьагъэхэм, ахэм яIофшIагъэхэм, лъэп­къым илIэужхэм алъагъэIэсыжьыным пае тхылъэу къыдэкIыгъэхэм ягугъу къышIыгъ.
— «Тэ тизакъоу IорIуатэхэм тяджэкIэ цIыфхэм ашIэщтхэп, нэмыкI цIыф лъэпкъхэм алъыгъэ­Iэсыгъэнхэ фае» ыIощтыгъ ХьэдэгъэлIэ Аскэр. Непэ ар къыт­хэмытыжьми, зыкIэхъо­псыщтыгъэр хъугъэ. Адыгэ нарт эпосым щыщ къэбархэр, ащ нэмыкI тхылъхэри тыркубзэкIи, инджылызыбзэкIи, урысыбзэкIи къыдэкIыгъэх. Мы IофшIэныр джыри лъыдгъэкIотэщт. Хъарзынэщ бай тиI, ахэр зэжъугъэшIэнэу тыкъышъоджэ, — къы­Iуагъ Цуекъо Нэфсэт.
НыбжьыкIэхэм джащ фэдэу гущыIэгъу афэхъугъэх философиемкIэ ыкIи социологиемкIэ отделым ипащэу, философие шIэныгъэхэмкIэ докторэу Хьанэхъу Рус­лъан, этнологиемкIэ ыкIи лъэпкъ искусствэмкIэ отделым ипащэу, тарихъ шIэныгъэхэмкIэ докторэу Хъоткъо Самир, инс­титутым иIофышIэ шъхьаIэу, филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Атэ­жьэхьэ Сайхьат, славян-адыгэ культурэ зэпхыныгъэмкIэ отделым ипащэу, педагогикэ шIэныгъэхэмкIэ кандидатэу Галина Луганскаяр.
Студентхэм щысэтехыпIэ афэхъугъ институтым инаучнэ IофышIэ ныбжьыкIэу Барцо Рустам. БлэкIыгъэ илъэсым къы­щегъэжьагъэу ар тарихъымкIэ отделым щэлажьэ. ЦIыфхэм, лIакъохэм, чылэхэм язэпхыныгъэ ишъыпкъэу дэлажьэ. Хъар­зынэщхэм ачIэлъ тхылъхэр ыгъэфедэхэзэ, цIыфхэм гущыIэгъу афэхъузэ, ип­шъэ­рылъхэр егъэцакIэх. Наукэм ухэтыныр зэрэгъэшIэгъоныр ныбжьыкIэхэм ащ къариIуагъ. Адыгэ лъэпкъым шIэныгъэлэжь ныбжьыкIэхэр ищыкIагъэх.
ДЕЛЭКЪО Анет.