Мэзыр – чIыопсым иIэзэгъу. Адыгеим имэзхэр зэ зылъэгъугъэхэм ащыгъупшэжьхэрэп. Гуетыныгъэу фыуиIэм изакъоп, мэз ухъумэныр – къэралыгъо Iоф. Мыгъэ АР-м мэзхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ икъулыкъушIэхэм чъыг цIыкIуи 100 фэдиз тимэзхэм ащагъэтIысхьагъ.

КъэкIырэ пстэуми язытет мэхьанэшхо зэриIэр, ахэм ащыщэу зы лъэпкъ горэ зыхэзыкIэ, дунаим тызэмыжэгъэхэ зэхъокIыныгъэхэр ащ къызэрэфихьын ылъэкIыщтыр шIэныгъэлэжьхэм агъэунэфыгъ. Ары экологием пылъхэм псыр, жьыр къэбзэнхэм, къэкIыхэрэм ыкIи псэушъхьэхэм хэзыгъэ афэмыхъунхэм, цIыфым иягъэ аримыгъэкIыным зыкIа­лъыплъэхэрэр. ГущыIэм пае, хэшъаир зыгъэкIодырэ хьацIэ-пIацIэу «огневкэкIэ» заджэхэрэм илъэс пчъагъэ хъугъэу ебэных. Непэрэ уахътэм IофшIэнэу зэшIуахыгъэхэм ямызакъоу, ар чIыопсым ежь-ежьырэу ыгъэIэсагъэу елъытэ АР-м мэзхэмкIэ и ГъэIорышIапIэ ипащэу, УФ-м ыкIи АР-м язаслуженнэ мэзлэжьэу Былымыхьэ Рэщыдэ.
— Ар эпидемием фэд: зэ зыкъеIэты, зэ мэкIосэжьы. Ежь чIыопсыми ащ амал къыфегъоты, а хьацIэ-пIацIэр зыгъэкIодыхэрэр щыIэх, зэ фабэ, зэ чъыIэ къы­зэрэхъурэми ар кIочIаджэ ашIы. Арышъ, уахътэ тешIэ къэс ар джыри нахь махэ хъузэ лъыкIотэщт, зэкIэмэ анахь мэхьанэ зиIэр — хэшъаим ащ фэдизэу лъэшэу къегоожьыщтэп. Республикэм имэзхэр гектар мин 240-мэ атетых. Ар Адыгеим къыгъэгъунэрэ чIыпIэм ызыщан. Кавказ къэралыгъо биосфернэ заповедникым ишъолъыр гектар мин 90-р ащ къыгохьэ. Ар къэралыгъом къегъэгъунэ.
— Мэзым гъунэ лъыфыгъэнымкIэ, къэгъэгъунэгъэнымкIэ, хэкIырэ щыIэмэ хэгъэхъожьыгъэнымкIэ сыд фэдэ Iофтхьабза мыгъэ зэхэшъущагъэхэр?
— ЗэкIэмэ апэу къыхэзгъэщымэ сшIоигъор чъыг гъэтIысыжьхэр къызщагъэкIырэ чIыгу гектар 20-м къехъу зэрэтиIэр ары. Анахьыбэу тимэзхэм ахэтыр чъыгаер ары. Ащ ыуж къэкIых тфэир, лъанчъэр, псэир, кIаир.
— Тимэзхэм язытет сыд фэда, чъыг сымаджэхэр бэу ахэтха?
— Чъыгхэм язытет къызэрэтшIэрэр тхьапэхэр ары, чъыгыпкъым хьацIэ-пIацIэхэр къекIугъэхэ хъумэ, мазым икъэ­ухъумэнкIэ Гупчэм икъутамэу респуб­ликэм итым зыфэтэгъазэ. Чъыгхэм къяузыгъэр зэхэтэфы, нэужым сымаджэ хъугъэхэр итэупкIыжьых. ХьацIэ-пIацIэхэм анэмыкIэу чъыгхэм къатекIэрэ хьаIухэми ахэр агъэсымаджэх, чъыгыпкъым псэу кIэтыр рымыкIожьышъоу мэгъу. Ар къызэхъулIэхэрэм ащыщ шхъомч чъыгыр. Чъыгхэр цIыфхэм афэдэх.
— Анахьыбэм сыд фэдиза чъыгым къыгъашIэрэр?
— Чъыгаем, псэим, тфэим илъэс 200 — 300 фэдиз къагъэшIэн алъэкIыщт. Чъыгыр къызщыкIырэ чIыпIэми бэ елъы­тыгъэр. Пшъэрылъ шъхьаIэу тиIэр мэзыр зэрэтыухъумэрэм фэдэу, пхъэм икъэкIуа­пIэ ренэу тиIэныр ары. Чъыгхэр Iужъу­щэу зызэхэкIыхьэхэкIэ, анахь чъыг лъэпкъ дэгъур хахышъ, къыготхэр раупкIынхэ фаеу мэхъу, ищыкIэгъэ чIыгъэшIухэр зы чъыгым икъоу ыгъотынхэм пае. Тэ ухъумэкIо къулыкъоу тызэрэщытым къыхэкIыкIэ, чъыг лъэпкъ дэгъу­хэм тяIэрэп, зикIодыжьыгъо къэблэгъэрэ чъыгхэр ары рядгъэупкIыхэрэр, псэолъэ­шIыным пэIудгъахьэхэрэр. «Спелый лескIэ» тызэджэрэ шапхъэм нэсыгъэхэр ыкIи ащ шIокIыгъэхэу, къебэджынхэшъ, хэшъухьажьынхэ зылъэкIыщт чъыгхэр ары тызхэIабэхэрэр. Ащ фэдэу жъыхэр зитыупкIыжьхэкIэ, мэзыр нахь къэ­кIэжьы.
— МэзхъызмэтшIэпIэ тхьапша рес­публикэм щылажьэрэр?
— Ахэр плIы мэхъух, къутэмэ 24-рэ фэдиз яI. Мыекъопэ районэу мэзхэр нахь зыщыбэм гъэIорышIэпIи 3 ит. Красногвардейскэм – зы. Ащ епхыгъэх Кощхьэблэ, Шэуджэн, Тэхъутэмыкъое, Теуцожь, ежь Красногвардейскэ районхэм якъутэмэ мэзхъызмэтшIапIэхэр.
— Мэзым икъэухъумэнкIэ къэралыгъо программэу щыIэхэм сы­дэущтэу шъуадэлажьэра?
— «Мэзхэм якъэухъумэн» зыфиIорэ федеральнэ проектыр лъэпкъ проектэу «Экологиер» зыфиIорэм хэхьэ, ащ диштэу тиIофшIэн тэгъэпсы. МэзхэмкIэ ГъэIорышIапIэм мылъкур къыфэзытIупщырэр федеральнэ гупчэр ары, респуб­ликэри ащ къыхэлажьэ. ГъэIорышIапIэм епхыгъэу мэшIогъэкIосэ къулыкъу тиI. Мэзым машIо къыщымы­хъуным имызакъоу, ащ ипшъэрылъхэм ащыщ чъыг гъэтIысыжьхэм ягъэхьазырыни. Къулыкъур Тульскэм дэт. Лъэпкъ проектым ишIуагъэкIэ ащ ищыкIэгъэ техникэ едгъэ­гъотыгъ: мэшIогъэкIосэ машинэшхохэр, мэшIогъэкIуасэхэм ящыкIэгъэ Iэмэ-псымэхэр. Аужырэ илъэсым сомэ миллион 30 къытфатIупщи, ахэр къэтщэфыгъэх. Мыгъэ квадрокоптер тщэфыгъэ. Мэзым машIо къызщыкIанэкIэ, чIыпIэр нахь псынкIэу къыхэгъэщыгъэнымкIэ ащ ишIогъэшхо къэкIощт. Фитыныгъэ ямыIэу мэзым хахьэхэрэм, изыупкIыхэрэм якъыхэгъэщынкIи ар амалышIу.
— Ащ фэдэхэр бэу къыхэкIа?
— Мыгъэ ащ фэдэхэр нахьыбэ хъугъэ. Гъогогъу 16 — 17 фэдизрэ дгъэунэфыгъэ. МашIо мэзым щызышIэу зымыгъэ­кIосэжьыхэрэри къахэкIых. Псэир, остыгъэер ИлъэсыкIэм ипэгъокIэу изыупкIыхэрэри къэтэубытых.
— Тибэдзэрхэм ащащэрэ псэйхэр, остыгъаехэр тыдэ къикIыхэра адэ?
— Тимэзхэм къахаупкIыгъэ ахэм зыпари ахэтэп, пстэури нэмыкI шъолъы­р­хэм къаращыгъ. Мэз гъэкIыпIэу тиIэм анахь тищыкIэгъэ чъыг лъэпкъхэу чъыгаер, дэшхо шIуцIэр, кIаир къыщытэгъэ­кIых, тэ тфэхъу. ШъолъырыкIэу къэралыгъом къыхэхьажьыгъэхэм тадэгощэн тимурад. Ар зэрэзэшIотхыщтым тегупшысэ. Тимэз гъэкIыпIэ Красно­октябрьскэм дэт. Чъыг гъэтIысыжьэу ащ къыщыдгъэкIыхэрэм ащыщэу 100-р тиреспубликэ имэзхэм ахэтэгъэтIысхьэ, ащ фэдизкIэ нэмыкI шъолъырхэм тадэгуащэ.
— Анахь экосистемэ инэу мэзым шъузэрэдэлажьэрэм фэгъэхьыгъэ проектымкIэ 2025-рэ илъэсым «Адыгэ макъэр» къыжъудэлажьэ шIоигъу. Тимэзхэм, шъуиIофшIэн афэгъэхьыгъэ тхыгъэхэр нахьыбэу гъэзетым къыхиутыщтых.
— Тигуапэ ащ фэдэу зыкъызэрэтфэжъугъэзагъэр. Телевидениеми тырехы, гъэзетхэми къыхаутэу мэхъу, ау мыщ фэдэу проект зэдэтшIынымкIэ шъо апэрэу шъукъытихьылIагъ. Тигуапэу «Адыгэ макъэм» тыдэлэжьэщт. ИлъэсыкIэу къэблагъэрэмкIэ Адыгеим ис цIыфхэми, «Адыгэ макъэм» щылажьэхэрэми сафэгушIо! ИлъэсыкIэ хъяр Тхьэм тытырегъахь!
— Опсэу, Рэщыд! ИлъэсэкIэм шIукIэ, хъяркIэ тыщэгугъы, тигухэлъышIухэр Тхьэм къыддегъэхъух.
Тэу Замир.